Alona
mendilerroa
Gipuzkoako
hego-mendebaldean dago,
Onati
(
Debagoiena
) udalerriaren hego-ekialdean.
Iparraldean Uribarri eta Murgia auzoak (Onati), Duruko eta
Urbiako
zelaiak hegoaldean eta
Aizkorriko
mendilerroa hego-ekialdean ondoan ditu, mendilerro bien artean Biozkorniako lepoa dagoelarik.
Bertan daude eskualde osoko mendirik garaienak, guztiak 1.200 metrotik gorakoak.
Gorgomendi
da mendilerroko tontorrik aipagarriena, 1.250 metroko garaierarekin. Altuena ez den arren. Onatiko ikurra izanik, parean dagoelako, “Alona” izenarekin bezala ezagutzen da.
Tontor nagusiak, garaieraren arabera ordenaturik, hauexek dira:
- Artzanburu, 1365 m.
- Botreaitz
edo
Buetraitz
, 1.320 m
[1]
[2]
42°59′40″N
2°23′32″W
/
42.9944893°N 2.3922769°W
/
42.9944893; -2.3922769
- Arkaitz
, 1.312 m
42°59′30″N
2°23′09″W
/
42.9917082°N 2.3858151°W
/
42.9917082; -2.3858151
- Kurtzezar
, 1.287 m
42°59′46″N
2°23′43″W
/
42.9961268°N 2.3954136°W
/
42.9961268; -2.3954136
- Biozkorna
edo
Arriurdin
, 1.274 m
42°59′12″N
2°22′23″W
/
42.9867668°N 2.3729605°W
/
42.9867668; -2.3729605
- Urrabiatza
, 1.265 m
42°59′25″N
2°22′55″W
/
42.9902736°N 2.3819408°W
/
42.9902736; -2.3819408
- Gorgomendi
edo
Alona
, 1.244 m
42°59′54″N
2°24′01″W
/
42.9984131°N 2.4003721°W
/
42.9984131; -2.4003721
- Belar
, 897 m
43°00′17″N
2°25′20″W
/
43.004613°N 2.4222375°W
/
43.004613; -2.4222375
Irizpide
paleogeografiko
eta
tektonikoa
kontuan hartuta, Alonako mendilerroa Bilbotik Altsasura doan
failan
kokatzen da,
Albiar
-
Cenomaniar
edo supra-
urgoniar
gunean, eta horrek bereizten du Behe eta Goi
Kretazeoko
materialak.
Udanatik
Artzanburura
doan bidetik azter daiteke ondoen lurraren egitura estratigrafikoa,
hareharriz
eta
lutitaz
osaturik bereziki, bata eta bestearen presentzia antzerakoa izanik. Mendilerroan kareharrizko hiru multzo nabarmen antzematen dira, material karbonatatuez bereizia. Beheko litosomoan kareharria izanik nagusi, tarteka oparoak dira
errudisten
muinoak eta
Ostreidaeren
bioermoak. Erdikoan lur-tartekatze nabarmenik gabeko kareharri ugariak daude, eta hirugarren litosomoan kareharri estratifikatuei dagokien zati basala aurkitzen da. Litosomo hauek neurria aldatuz doaz, 20 metrotik 125 metroraino.
Onatitik Arantzazura doan bidetik ikusten den legez, ale xeheko hareharri karedunen iluneko multzoak nabarmentzen dira, eremu dekametrikoekin estratifikatuta eta
tupak
tartekatuz. Hori horrela,
Botreaitz
eta
Artzanburuko
hegoaldeko maldetan hareharrizko tupa ilunak ugariagoak dira, metro batzuetako potentziako
buztin
kareduna tartekatzen zaizkiela. Sarri askotan tupek kaltzifikazioa galduta dute, eta lutita zein limolita ilunaren antza hartzen dute.
Milioika urtetan ur azpian egon diren lurralde hauek, aro eta fase ezberdinetako aldaketaz lortu dute gaurko itxura hartzea. Ziklo sedimentarioak honakoak izan ziren:
- Hauteriviar
/
Barremiar
zikloa (Purbeck-Weald): Itsas eremu lurtar bihurtzen den trantsizio aztarna bereziak antzeman daitezke. Lurralde batzuetan ostreidoen bioermo txikiak eta errudistak garatzen dira.
Kareharria
- Urgoniar
zikloa (Behe-erdiko
Aptiar
/
Albiar
): Hiru sekuentziatan utzi dizkigu bere aztarnak: kareharriak, litosomoak eta ezponda handiak. Ziklo honetan lautadak failekin tartekatzen dira eta mendilerroak agertu.
- Albiar
/
Cenomaniar
zikloa: Lurraren historian ziklo honek amaitzen du itsas-zikloa.
Urgoniar
garaiko erliebe arrezifalen gainean bertako sedimentu hiatoak sortzen dira, haien komunitate biologikoaren bizitza amaituz. Era horretan, kareharrizko ezarpenak nagusituko dira.
- Cenomaniar
/
Campaniar
: sedimentu tupatsuak eta kareharrizkoak dira ugarienak.
Bilboko failak aski norabide zuzena darama Alonako mendilerroan, Aratz igaro arteraino, hegoaldeko joera duela beti ere. Bere zeharkaldian haustura paralelo garrantzitsu batzuk ditu eta nabarmenena ipar aldeko Weald fazies zerrenda da.
Alona inguruko lurraldean bi landaredi-maila bereizten dira: muinotarra eta menditarra.
Quercus faginea
Artadi kantauriarra: Izaera mediterranearra duen landaredia, iraganeko aro eta klimetako erlikia da. Isurialde kantauriarrean eta aurki daiteke, altitude gutxiko haran eta haitzarte babestuetan.
- Erkamezti-harizti kaltzikola:
Quercus pubescens
eta
Q. faginea
espezien hibridoak dira. Mendi-hegal kareharritsu edo, tupatsuetan ezarritako baso-formazio hauetan, zuhaitzek eite erdipurdikoa lortzen dute.
- Ameztia: Ametzari (
Quercus pyrenaica
) lurzoru aske, hareatsu, ondo drenatuak eta substratu silizeotan ezarriak zaizkio atsegin, eguterako eta laino gutxiko inguruetan.
- Harizti azidofiloa eta harizti-baso misto atlantikoa: Euskal Herriko isurialde kantauriarrean, estaia muinotarrean ia nagusitasun osoa duten landaredi potentzialak dira.
- Quercus petraea
-ren hariztia: Haritz kandugabeak,
Quercus petraea
k, ez du inoiz sail handirik okupatu, eta han-hemenka azaltzen da Udanatik Alona alderantz, bereziki silizeo lekuetan.
- Urkidia: Urkiaren (
Betula celtiberica
) nagusitasuna duten arboladiak nahiko usuak dira. Ia beti formazio sekundarioak dira, hariztien edo pagadi azidofiloen mozketa edo degradazioarekin abiatuak.
- Pagadi
kaltzikola edo eutrofikoa: Lurzoru neutroetan edo substratu basiko
karbonato
-edukin altukoetatik eratorritako lur ez oso azidoetan bizi dira.
- Pagadi azidofiloa: Lurzoru gehienak azidoak izanik, pagadi gehienak mota honetakoak dira. Baso hauek pobretuta aurkitzen dira jasandako ustiaketa gogorragatik.
- Haltzadi kantauriarra: Ibai eta erreka guztietan haltza
(
Alnus glutinosa
)
izaten da zuhaitzik ugariena. Batzuetan gainera, kolonizatzaile bezala ere badihardu ezponda, lur urratu eta sakonune hezeetan.
-
Pre-txilardi atlantikoa: Hala deitzen zaio belarki eta tamaina ertaineko muluz osatutako landare-elkarte multzo bati, mendi-hegal, malkar eta labarretako lur meheetan.
-
Txilardi-otadi-iratzedi atlantikoa: Itxura fisonomiko desberdinak erakusten dituzten landare-elkarteen multzo da. Lurzoru pobre eta azidoenetan txilarren nagusitasuna ematen da.
Txilardia
-
Gurbizti edo sastraka garai termo-atlantikoa: Artadi kantauriarrarekin zerikusia duten behealdeko lekua epeletako zuhaiska-landaredi mota bat da.
-
Elorri edo Lahardia: Baso-ertzetako edo arantzazko hesietako talde nagusiak dira. Elorrietan hainbat zuhaizka arantzatsu dira nagusi:
Crataegus monogyna, Prunus spinosa
eta
Rosa spinosa.
-
Brachypodium pinnatum
-aren albitz-belardia eta bestelako larre mesofiloak: Abitz belarra da ugarienetakoa, eta basoetako soiluneak, belarduiak eta gutxi zaindutako larreak, bazter-lurrak eta abar hartzen ditu.
- Agrostis curtisii
-aren larre silizikola: Gramineo hau nagusitzen den larre-mot, mendi siliziotan ezarri da.
-
Belardi menditarra: Kararri-mazizo altuetan zati handiena estaltzen dute.
- Belardi eta labore-lur atlantikoak: Koniferoekin batera nagusi, kankudunen estaian lekutzen dira.
- Behardi-ihidiak, zingirak edo sakonune istilgarriak: Lurrazaleko ahur-gune istilduetan ezartzen dira.
- Kararrizko hartxingadietako landaredia: Haitzebaki batzuen oinean sortzen dira.
- Larre kaltzikola karritarra: Lurzoru eskeletikoak hartzen ditu, substratua azaleratzen den lekuetan.
Pinus radiata
- Kararrizko harkaiztegietako landaredi-konplexua: Hegaletako eta gailurretako pitzaduretan bizi dira.
Zuhaitz-formazio homogeneok izaten dira. Txanda laburrean landatzen dira ia beti, 30 urte inguruan,
Pinus radiata
eta
Pinus insignis
izanik espezierik hedatuenak.
Foru Aldundiko Nekazaritza eta Ingurugiro Departamenduak 2001. urtean hasita, Alona mendilerro inguruko hainbat basolan burutu ditu, sastrakak kenduz, pagoak eta lizarrak sartuz, etb.
Mendilerroan honako hogeita hemezortzi haitzulo daude: Akaitz 1, Akaitz 2, K-25, Belatxingaitz, Maila, Harlepoko zuloa, Duruko meategia, Kostain Potolo, Azkonar Zulueta goikoa, Duru 2, Akaitz 3, Kosotxo, Azkonar Zulueta behekoa, Alona bizkarreko koba, Lizartzako iturria, Buetraitz 5, Buetraitz 6, Buetraitz 9, Buetraitz 10, Atxuriko meategia, Buetraitz 4, Buetraitz 3, Buetraitz 1, Haginagako leizea, Buetraitz 7, K1, Alona iparraldeko koba, KL 1, Buetraitz 2, 30, Gorgomendi 1, Alona bizkarreko leizea 2, Alona bizkarreko leizea 3, Ubaoko urzuloa, Belargo leizea, Kataosteko meategia, Ezaetako koba, eta Gomistegi.
Haitzuloa
Haitzulorik handiena Ubaoko ur zuloa da, Alona mendiaren magalean. Urteetan Onatiko herriaren edateko ur-sarearen oinarrietako bat izan da. Bere ahoa kararrizkoa den dozenaka metroko horma bertikal baten pean dago, kararri urgoniana eta argilita supraurgonianaren artean, 620 metroko altueran.
Bere mailaren mantenurako Alonatik Kataberarainoko rudisten lurretatik datozen urak jasotzen ditu, uraren beste inongo irteerarik ez baita oraino aurkitu. Izan ere, ezagutzen diren lurpeko korronteek Kataberako meategikoa eta Kataberako Haitzulo 3 eta Haitzulo 5ekoak dira soilik. Urteko batez besteko emaria segundoko 200 litrotan dago.
Ubaoko ur-ezkutuetan abiatzea askea da une oro, eta Alona Mendiko Espeleologia Taldearen aldetik aztertua izan den hodi aktiboa 525 metro sartzen da mendian barrena, Iparmendebal-Iparekialde norabidean.
-
Trikuharri
ak
: gure arbasoen kristautasunaren aurreko monumentu megalitikoak dira, gorpuak ehorzteko eratzen zirenak. Bere egiturak antzerakoak izaten beti: lurrean finkatutako harriak, zutik, eta estaltzeko harlauza handiak gainean..
* Artzanburuko trikuharria. * Kokapena: Aizkorriko megalitotegia. * Deskribapena: Trikuharri labur itxia.
* Artzanbururen hegoaldera dauden larreetan, Urbiako Partzoneriko mugatik hurbil.
* Long.: 01º 19’ 10’’, Lat. : 42º 58’ 37’’, Alt.: 1.305 m., X.: 551.640 Y.:4.758.665, Z.: 1.305
Trikuharria
* On Joxemiel Barandiaranek aurkitu zuen 1917an, eta Telesforo Aranzadi eta Eugenio Egurenekin batera induskatu zuen 1918an. Ziotenez, 12 metroko diametroa eta 1’50 metroko altuerako tumulua zen. Ganbara, zutik dauden lau harlosek eta barnealdera eroritako beste batek osatzen duten esparru errektangular bat da.
* Materialak: A) Giza-hezurrak: gutxienez gizabanako heldu bati dagozkienak. B) Animali-hezurrak: zehaztugabeak. * Sekuentzia kulturala: neolito-brontzea.
-
Tumulu
ak
:
Hilobi bat edo gehiago (sarritan dolmenak) estaltzen dituzten lur edo harri-metaketa handiak dira.
* Mallako tumulua. * Kokapena: Aizkorriko megalitotegia. * Deskribapena: Tumulu zirkular nahasia.
* Malla-tokian, izen bereko saroitik 300 m.ra. HMrantz.
* Long.: 01º 18’ 05’’, Lat. : 42º 59’ 01’’, Alt.: 1.045 m., X.: 550.200 Y.:4.759.395, Z.: 1.045.
* Historiaurrean nahiko arruntak omen ziren, eta honako honen neurriak hauek dira: 11 metroko diametroa eta 0’50 metroko altuera. Erdiko kraterra 1’50 m. diametro eta 0’30 m. sakonerakoa izanik, ez du ganbara-harlosarik. Bertako kare-harriz egindakoa da.
* Juan San Martinek aurkitu zuen 1953an, eta ez da induskatua izan. * Sekuentzia kulturala: neolito-brontzea.
Edozein lurraldetan, garai eta erlijio guztietan, mendiak erakargarritasun berezia izan du jainkoen gurtzarako. Mendiak sakratuak ziren jada kristautasunaren aurreko euskaldunentzat. Lamien kontakizun gehienetan lamiak mendian zuten bizilekua, eta historiaurreko aztarnategi askotan trikuharriak eta harrespilak bazter menditsuetan zeuden. Badirudi hasierako hainbat ermita eta haitzulo santu, garai bateko gurtza astral eta idolatrak indargabetzeko eraiki zirela.
Aita On
Jose Migel Barandiaran
jakintsuak zioenez, historiaurreko jendearen bizileku, hilerri eta aztarnak mendietan aurki daitezke, gaur egungo artzainen txabolen aitzindari. Ondoren etorri dira kristautasunaren hainbat seinale eta eraikuntza. Hogeigarren mendearen hasieran gurutze ugari jarri ziren mendietan, Leon XIII Erromako Aita Santuak hala eskatuta. Alonako gurutzeaz gain, Euskal Herrian beste asko jaso ziren. Gorbeiakoa da ezagunenetakoa.
Karobia
Karegintza antzinakoa izan arren, duela bost mende indartu zen bere erabilerak, artoa eta arbia ereiten zen soroetan botatzeko, uzta hobeak lortzeko asmoz. Baina horrez gain, bazituen beste hamaika erabilbide, hala nola letxeriaz baserriak zuritzeko, itoiak desinfektatzeko, igeltseroak morteroa egiteko, fruta arbolen enborretan emateko, etab...
Onatik garai baten bostehun baserri inguru zituen, eta gehienen inguruan zeuden karobiak. Hogeigarren mendearen erdi aldera hasi zen karobien gainbehera, lan neketsua izanik lantegietan jornala irabaztea errazago zelako, eta bestalde kare industriala erraz lor zitekeelako prezio onean. Alona magaleko Uribarri auzoko Urzelai baserria izan zen azkena langintza hau uzten. Gaur egun oraindik, baserri inguruetan berrogeita hamarretik gora zakarrezko karobi aurki daitezke. Karea egiteko, bi lehengai ezinbestekoak dira: kararria eta egurra, eta estima gehien Alona, Orkatzategi eta Andarto inguruko kararriak zuten.
Artzaintza
Lau mila ardi pasatxo aritzen dira larrean uda aldera Alona-Aizkorri mendilerrotan. Horietaz gain, zaldiak eta behorrak dira ugarienak, berrehundik gora. Basa-behiak berriz, erdiak inguru.
Euskal Herriko artzain txakur-lehiaketa garrantzitsuena Onatin irailean ospatzen da. Nazioarteko maila izanik, beste lehiaketetako irabazleek soilik parte hartzen dute.
Iragango urteetan,
Onatiko Natur Eskola
k negu amaieran antolatzen duen Ingurumen Astearen barruan, Alona zeharrean zuhaitz landaketak eginda ematen zaie bukaera ekitaldiei. Gaztetxoei zuzenduta dago batez ere, eta lanak gurasoen laguntzaz auzolanean burutzen dira. Batzuk aitzurrarekin zuloak egin ondoren landaretxoak kontu handiz landatuz, Zuhaitz gazteak ondo babestu ezean abereen janari bilakatzen direnez uda partean, alanbre kizkidun itxitura eraikitzen da inguru guztian.
Alona Lagunak
taldeak ere urtero landatzen ditu
haritza
k,
lizar
rak,
pago
ak,
hagin
ak,
elorri zuri
ak edo
urkia
k landatzen ditu.
Mila bederatzi eta berrogeiko hamarkadan hasi ziren mendizaleak postontziak ipintzen mendietan, eta gaur egun tontor guztietan daude. Bestalde, urtero biltzen da mendizale talde bat Gorgomendin urtarrilaren 1eko goizeko hamaiketan, urte berriari ongi etorria emateko.
Sai bat hegan janari bila
- Ehiza: orokorrean mendilerroa Ehiza Babeslekutzat dago hartuta, Arantzazuko errepideraino, eta ondorioz bertan jarduera hau debekatuta dago.
Mendiaren baldintzei, larre asko eta zuhaitz eskasia, ongien moldatzen diren espezieak eperrak eta erbiak dira. Garai batean ugariagoak ziren, inguruetako baserrietan garia, artoa eta garagarra ereiten zirelako.
Zozoa eta birigarroa dira aurki ditzakegun beste espezie zinegetikoak, basurdearekin batera. Udazkenean berriz, oilagorrak eta paseko usoak ehizatzea dira. Hala, Belar inguruetan hamabi ehiza-postu daude garai estimatuenean.
Bestalde, harrapariak bere tamainan jarraitu dute, batez ere azeriak, eta neurri apalagoan mendiko katuak eta inguruetako baserrietan baztertutako katu basatiak.
Laurogeitik gora sai dabiltza Alona inguruetan. Babestutako harrapari eder hauek Aitzgaineko hormatzarretan daukate habiak, errepidetik begi bistan. Beraien betebehar nagusia, ehiza baino, sarraski lana betetzea da, hildako abereak janez.
Parke Naturala
- Egurra: Historikoki izugarrizko garrantzia izan dute zurak eta egurrak, lehenak eraikuntzarako eta bigarrenak sutarako. Bestalde, ez da ahaztu behar duela gutxi arte ikatza egiten zela mendian. Baina aurrerakuntzaren eta bereziki industrializazioaren eraginez, bizimolde horiek desagertuz joan dira, eta gaur egun egurra soilik dago baloratua..
Partzuergoan, egurraren ustiapena 1890ko araudi baten bitartez ongi erregulatuta zegoenez, edozein herritarrek har zezakeen ihartuta edo hondatuta zegoen zuhaitzetako egurra, horretarako baimena lortu ondoren.
- Aisialdiari dagokionez, azken belaunaldian mendizaletasuna gehituz joan da, eta Alona-Aizkorri Parke Natural izendatua izan da.
Ur-biltegi mordoska dago Alonako magalean, Onati eta Legazpi alderako ura batzeko. Garrantzi berezia izan zuen Ubaoko urzuloak, eta ur-hodi zein azpiegitura sendoak egin ziren uraren garraiorako. Duela hogeita hamar urtetik hona, kontsumorako Urkuluko ura da erabiliena
Meategia
Hirurogeiko hamarkadan, Durutik Urbiarainoko pista urratu zen, turismorako balioko zuelakoan. 2001ean lau pista ezberdin zeuden, baina Foru Aldundiak eta Udalak bat eginik, pistok utzitako arekak betetzeari ekin zioten. Eskiztatik gora joateko, motorretan zein mendiko kotxeetan zirkulatzea debekatua zegoen seinaleak ipini beharra egongo zen.
Gaur egun utzita dagoen Kataberako meategiak, XIX. mendearen amaieran eta XX.eko hasieran kalamina ekoizpen handiak lortu zituzten. Udanako labeetara teleferikoko bagonetatan garraiatzen zuten minerala. Hirurogeiko hamarkadatik desagertuta dago, baita, Alona pean zegoen igeltsutegia.
-
Manuel Umerez Goribargoitia
apaiza (1757-1818) izan zen onatierazko lehen testu garrantzitsuak taxutu zituen idazlea. Bi gomendio liburu idatzi zien ilobei, 450 orritik gorakoak. 1805ekoak honela dio: “…
Eta nora guaza odei denporako gizur sinisketa oneikaz, bardin odei aserriak ekusi oi dirian alderen batetik aurkiketan bada inork ondarrik ez dekion leze andiren bat, nire gazte denporan Onatin, estudioetan nenbillela, entzun oi neben legez Gaiztazuluaren izena daukan leze bategatik? Entzuten neben bada, leze onetan diabruak bizi diriala, sartu eta urten ibiltzen diriala batez ere odei aserria daguanian, urlia arzainegaz eta berendiagaz au gertatu zana eta bestia, eta beste onelako milla atso ipuin ume artian ere denpora irago garri esaten kristaun batek lotsatu bihar leukiana
…”
-
Joxe Mari Iparragirre
(1820-1881)
Iparragirre
Urretxuko kantari ospetsua Espainian eta Frantzian, Suitzan eta Britainia Haundian, Argentinan eta Uruguayn bizi izan zen.
Azken urteak Euskal Herrian eman zituen, eta Onatiko udalak deituta bertako jaiak alaitzen izan zen garai horretan. Hogeita lau bertsoko Alona Mendi saioa geratu zaigu oroimenean. Lehen eta azken hirurak jasoko ditugu hemen:
Alona mendi aldamenean
guztiz leku agerian
Onati eder hau ikusten da
zelaitxo baten erdian…
-
Txomin Agirre
(1864-1920)
Ondarroan jaio ondoren, ia bizi osoa Zumaian eman zuen, bertako mojen kapeilau lanetan. Euskal literaturgintzako idazle eta nobelagile klasikoenetakoa dugu, eta
“Garoa”
eleberria (1912), Onatin kokatzen du, Errodrigo Baltzategiren baserrian, Alonako magalean.
Hona hemen Garoaren pasarte bat:
… Horrela zen Joanes nik ezagutu nuenean.
Hirurogeita hamabi aldiz ikusi zuen, Alona mendiko hariztietaan, ostro berdea berriz jaiotzen; baina ez zion eramango hemeretzi urteko mutil batek ez aizkora jolasean, ez burni astuna jaurtitzen, ez mendietan gora edo ibarretan zehar lasterka…
-
Salbatore Mitxelena
(1919-1965)
Zarautzen jaio zen, bertsolarien familia baten. Arantzazuko frantziskotar eginda, gerra osteko lehen liburua berak argitaratu zuen:
“Arantzazu. Euskal sinesmenaren poema”
(1949). Poetarik ospetsuenetakoa izatera ailegatu zen.Honakoa da sarrera:
Arantzazu
Talan… talan…
Alonaren maldan
antzina zaharrean
altzo-altzotikan
talan… talan
Alonaren maldan.
-
Bitoriano Gandiaga
(1928-2001)
Mendatan jaioa, oso gazte joan zen Arantzaura fraide izateko. Hogeigarren mendeak eman zuen euskal poetarik onenetakoa. Honela dio 1980. bere poesia batek:
Argi eta behor pozik
Alonako hegian,
gurutze bat ageri da
mendi-punta jaian
Magalean
hauxe besterik ez nuen
erantzun, agian,
zentzua topatzen diot
fedearen argian.
Gorgomendi eta Buetraitz tontorren artean, 1.200 metroetako altueran eta iparraldeko hormatzarrean, oinez ailegatzeko zaila den haitzulo bat dago, “
gaiztozulo
” izenekoa.
Mitologiak zioen
Anboto
ko “Mari/lamia/sorgina/senoria” noizbehinka bertara joaten zela hegan, bereziki eguraldi trumoitsu eta txarra egiten zuenean.
Arantzazuko fraideak, sorginkeria horri aurre egiteko eta beldurrak uxatzeko, hiru gurutze jarri zituzten barruan, garai desberdinetan: 1) Sarrerako gurutze birgurutzatua. 2) Sarrerako ahoaren azpian beste gurutze birgurutzatu bat, besoetan gurutzetxo grabatuak dituena, eta 3) Gurutze bat horman zuriz margotuta, elizako kustodia itxurarekin.
Mendiaren maldetako baserritarren artean kontu eta atsotitz asko zeuden gaiari buruz. Adibidez:
Anbotoko Mari Gaiztozulo bidean
Rufino Elortondo
| ≪
|
Anboto senoriaren ibilixak mendi batetik bestera ziren, Korosotik Anbotora eta Anbototik Alonara. Horreitako batean eskuturra apurtu zitzaion alde batetik bestera salto egitten jausi zenean. Orduan bazen Koroso aldeko mendi honeittan ardien hanka-hezur apurtuak oholtxuekin osatzen zituen agure bat, eta sSenori horrek jakin zuenean hori, agurearengana joan eta osatu zion
|
≫
|
- Andres Lizarralde
| ≪
|
Senora hori urte baten Anboton eta bestean Gorgomendin izaten zen. Gauean pasatzen zen, dena sua eta garra eta argi-txipiztina. Honuzkotan ikusten zen. Hona etortzen zenean denbora txartu egiten zen. Gorgomendin zegoenean Uribarri izaten zen zigortuena
|
≫
|
- Graziano Anduaga
| ≪
|
Gorgomendi gainean dago Gaiztozulo. Hobeto esateko, Buetraitzen ondoan. Hauxe da Gorgomendiko Senoriaren bizilekua. Buztana luze ebala etortzen omen zen Anbototik Gorgomendira. Hura Gorgomendin zegoenean, negua txarragoa izaten zen. Gu gazte ginela, Onatitik abadeak joaten ziren zulo hori bedeinkatzera. Orduan txondorrak egiten ziren San Juan egunean bedeinkatutako belarrekin. Erruda eta apioa ziren etsaia botatzeko indarra zeukaten belarrak
|
≫
|
"Alonako Igoera"
2005etik
antolatzen den mendi lasterketa da, 22.6 kilometroko ibilbidea daukana eta 1.868 metroko pilatutako desnibelarekin.
Karreratik kanpo, oinez igotzeko ohiko abiapuntua da Urtiagain lepoa (506 m), Arantzazurako bidean. Halaber, Arantzazutik bertatik abiatzen da bide bat Durutik igarotzen dena, eta
Gomiztegi
ko artzain eskolatik. Biozkorniako lepoa (1.200 m) beste aukera bat da, "Ama Birjinaren Aulkia" izena ere hartzen duena. Bertara Legazpi edo Onati aldetik iristen da, Katabera antzinako burdin meategietatik.
Duru eta Mallako zelaiak Alonako mendigunearen hegoaldean kokatuta daude,
Arantzazu
auzoaren gainaldean. Korta edo saroiek osatuta dagoen ingurunea da, antzinako artzain-etxolekin batera.
Artzaintzarako
zonalde honek, gainera, gordetzen du Eskista izeneko lekua. Ibarrondo familiak atondutako iglu formako eraikin txikia da, ondoan dagoen muinotik erremonte bakar batekin osatzen zuen eski estazio txikia garai batean.