Agatha Christie
|
---|
|
|
Jaiotzako izen-deiturak
| Agatha Mary Clarissa Miller
|
---|
Jaiotza
| Ashfield
eta
Torquay
,
1890eko
irailaren 15a
|
---|
Herrialdea
|
Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua
(
1890eko
irailaren 15a
-
1927)
Erresuma Batua
(1927 -
1976ko
urtarrilaren 12a
)
|
---|
Lehen hizkuntza
| ingelesa
|
---|
Heriotza
| Winterbrook
eta
Wallingford
(en)
,
1976ko
urtarrilaren 12a
(85 urte)
|
---|
Hobiratze lekua
| Cholsey
|
---|
Heriotza modua
| berezko heriotza
|
---|
|
Aita
| Frederick Alvah Miller
|
---|
Ama
| Clarisa Margaret Boehmer
|
---|
Ezkontidea(k)
| Archibald Christie
(
1914ko
abenduaren 24a
-
1928ko
urria
)
Max Mallowan
(
1930eko
irailaren 11
, 1930 -
1976ko
urtarrilaren 12a
)
|
---|
Seme-alabak
| |
---|
Anai-arrebak
| |
---|
|
Heziketa
| hezkuntza pribatua
|
---|
Hizkuntzak
| ingelesa
|
---|
|
Jarduerak
| idazlea
,
eleberrigilea
,
polizia generoko idazlea
,
erizaina
,
gidoilaria
,
dramagilea
,
prosalaria
,
autobiografialaria
,
poeta
,
antzerkigilea
eta
arkeologoa
|
---|
Lan nabarmenak
| |
---|
Jasotako sariak
| |
---|
Kidetza
| Errege Literatura Elkartea
|
---|
Mugimendua
| Knox's Commandments
(en)
|
---|
Izengoitia(k)
| Mary Westmacott
|
---|
Genero artistikoa
| Nobela poliziakoa
abentura-nobela
autobiografia
detektibe-fizkioa
|
---|
|
agathachristie.com
|
|
|
Agatha Christie
, jaiotzaz
Agatha Mary Clarissa Miller
eta ezkontzaz
Christie
eta
Mallowan
, (
Torquay,
Devon
,
Ingalaterra
,
1890eko
irailaren 15a
? Wallingford,
Oxfordshire
, Ingalaterra,
1976ko
urtarrilaren 12a
) idazle
britainiarra
zen, 66 misterio eta hilketa-
eleberri
idatzi zituelako ezaguna.
[1]
Horregatik,
Hilketen Erregina
deitzen zioten.
Hercule Poirot
eta
Miss Marple
detektibeen pertsonaiak sortu zituen, bata profesionala eta bestea, zalea, hainbat eleberritan agertzen direnak.
Eleberriez gain, ipuin labur eta antzezlanak ere idatzi zituen.
Mary Westmacott
goitizenarekin amodiozko eleberriak argitaratu zituen.
[2]
Guinness Errekorren Liburuak liburu gehien saldu duen garai guztietako idazletzat dauka, eta
William Shakespearekin
batera, literaturaren arlo guztietan gehien saldu duen idazletzat.
[3]
Bibliak
bakarrik gainditu du haren liburuen salmenta eta gaur egun munduan gehien itzultzen den egilea da: haren eleberriak gutxienez 103
hizkuntza
ingurura itzuli dira.
The Mousetrap
("Satartea") antzezlanak denbora gehien irautearen errekorra du munduan.
1952ko
azaroaren 25ean
estreinatu zen
Londresen
, eta 2020ko martxoaren 16a arte taularatu zen, covid-19ak sortutako pandemiarengatik eten zen arte; hala ere, 2021eko maiatzaren 17an berriz antzezten hasi zirenez, 2022ko azaroan, haren 28.915 ekitaldi eskaini dira.
[4]
Antzezlan hori euskaraz ere egin da.
Haren liburu eta ipuin gehienak zinera eraman izan dira; horietako batzuk, behin baino gehiagotan (
Murder on the Orient Express
,
Death on the Nile
eta
4.50 From Paddington
). Bestalde,
telebista
,
irrati
,
bideo-joko
eta
komikietara
ere egokitu izan dira.
Autobiografia
bat ere idatzi zuen.
Agatha Mary Clarissa Miller 1890eko irailaren 15ean jaio zen
Torquayen
(
Devon
,
Ingalaterra
). Aita Frederick Alvah Miller
Estatu Batuetako
burtsaren
artekaria zuen, eta ama, Clarissa Margaret Boehmer,
Britaniar Armadako
kapitain baten alaba. Azken hori, amaren parteko
izeba
batekin ?amerikar aberats baten bigarren emaztea zen? bizitzera bidali zuten. Margaretek bertan Agatharen aita ezagutu zuen, bere aitaordearen semea baitzen, eta ezkondu egin ziren. Aitak estatubatuar naziotasuna izan arren, Agathak ez zuen inoiz
herritartasun
bikoitzik eskatu.
Hiru senideetan gazteena izan zen: Margaret Frary Miller (
1879
-
1950
),
Madge
deitua, bera baino hamaika urte zaharragoa eta Louis Montant Miller (
1880
-
1929
),
Monty
deiturikoa, hamar urte zaharragoa. Gurasoek ikasketak etxean egitea nahi izan zuten
[5]
eta irakurri, idatzi eta matematika ikasteaz gain zenbait musika instrumentu jotzen ere ikasi zuen
[6]
. Gainetrak, txikitatik amak idaztera bultzatu zuen. Hamaika urte zituela, aita hil zitzaion; hamasei urte egin zituenean,
Parisko
eskola batera joan zen eta bertan
abesten
,
dantzan
eta
pianoa
jotzen ikasi zuen.
[6]
Gaztaroan zenbait istorio eta nobela bat idatzi zituen, baina ez zuen arrakasta handirik izan.
[6]
Haren lehen ezkontza, batere zoriontsua izan ez zena,
1914ko
Eguberri Egunaren
bezperan izan zen Archibald Christie koronelarekin,
Royal Flying Corps
eko abiadorea.
[2]
Bikoteak alaba bat izan zuen, Rosalind Hicks.
Lehen Mundu Gerran
, Agathak
ospitale
batean egin zuen lan eta ondoren,
farmazia
batean, senarra Frantziara bidali zuten urteetan.
[7]
Lanpostu horiek haren lanean eragina izan zuten, haren eleberrietako hilketa asko
pozoien
bidez gauzatzen baitira.
[2]
Archie
1918ko
irailean itzuli zuten
Britainia Handiara
, Aire ministerioan koronel gisa eta biak
Londresera
joan ziren bizitzera.
[6]
Wilkie Collinsen
The Lady in White
eta
Ilargi-harriak
eta
Arthur Conan Doyleren
Sherlock Holmesen
lehen istorioak irakurri ondoren, Christie detektibe-istorioen jarraitzaile bihurtu zen. Horrela, 1920an
Stylesko gertaera misteriotsua
bere lehen detektibe-istorioa idatzi zuen: hor,
Hercule Poirot
detektibea aurkeztu zuen,
Belgikako
alemaniarren inbasioaren ostean Britainia Handian errefuxiatu zen belgikar polizia ofizial ohi gisan irudikatua, haren ≪
bibote
bikain≫ eta arrautza itxurako buruagatik ezaguna.
[6]
Eleberria sei
argitaletxek
bota zuten atzera eta, azkenik,
The Bodley Head
etxeak kaleratu zuen, amaiera aldatzeko baldintzapean.
[8]
Gerra amaiera aldera, Archiek
Royal Air Force
utzi zuen eta Londreseko finantza sistema lanean hasi zen, nahiko soldata baxuarekin.
[6]
Argitaletxe berak bigarren eleberri
The Secret Adversary
(
1922
) argitaratu zion: detektibe pare berria ekarri zuen, Tommy eta Tuppence Beresford. Hirugarrenak,
The Murder on the Links
(
1923
), Poirot berreskuratu zuen. Bikoteak
1919an
jaiotako alaba Rosalind Agatharen ama eta arreba batekin utzi zuen,
Hegoafrika
,
Australia
,
Zeelanda Berria
eta
Hawaiira
bidaiatzeko, Britainiar Inperioaren Erakusketa sustatzeko helburuarekin.
[9]
Waikikin
surfean ibili ziren lehen britaniarretakoak izan ziren.
[10]
[1]
1926
. urtearen bukaeran, senarrak Nancy Neele izeneko beste emakume bat maite zuela aitortu eta dibortzioa eskatu zuen. Urte horretako
abenduaren 3an
bikotearen liskar baten ondorioz, Agatha hamar egunean desagertu zen,
Sunningdalen
(
Berkshire
) zen bitartean. Gertakariak zalaparta handia sortu zuen garaiko
prentsan
.
Haren autoa
Newland's Cornereko
(
Surrey
)
harrobi
batean utzia aurkitu zuten. Azkenean, Agatha Christie
Harrogateko
hotel batean aurkitu zuten, Swan Hydropathicen (gaur egungo
Old Swan Hotel
), bere senarrak engainatu zuen emakumearen izenpean.
[2]
Agathak ez zuen bere desagerpenari buruzko azalpenik eman nahi izan. Medikuek
amnesia
zuela esan zuten arren, jendearen artean hainbat zurrumurru zebiltzan. Batzuek pentsatzen zuten urte hasieran amaren heriotzaren eta senarrak izandako desleialtasunak eragindako nerbio krisialdiaren ondorioa zela; beste batzuek, ordea, publizitatea lortzeko trikimailu bat zela esaten zuten. Senarraz
mendekatu
nahi zuela ere esaten zen, poliziak bera hil zuela pentsatzeko muntatu zuela desagerpenaren kontu guztia.
[11]
1928an
dibortziatu
ziren eta Archie Nancy Neelerekin ezkondu zen. Agathak alaba Rosalinden zaintza lortu zuen eta Christie deitura mantendu zuen idazketarako. Ezkontzan zehar, sei eleberri argitaratu zituen, ipuin bildumak eta zenbait aldizkaritan hainbat istorio labur. Ama-alabak Kanariar Uharteetara joan ziren, eta hor
The Mystery of the Blue Train
idatzi. 1928. urtearen amaieran, Agathak Mary Westmacott izenpean
Giant's Bread
lehen eleberria idatzi zuen, detektibeen generotik at, finantza arrazoiengatik lan egitera behartuta dagoen konpositore bati buruzko fikziozko lana.
[12]
1930ean
Max Mallowan
arkeologoarekin
ezkondu zen, bera baino hamalau urte gazteagoa zena.
[1]
Ekialde Hurbilera
egin zituen bidaietara lagundu zion, eta lurralde horiek, gero, bere eleberri batzuen eszenatokia izan ziren. Beste nobela batzuk,
Eta ez zen alerik geratu
("Hamar beltx")
, adibidez, Torquayn eta horren inguruetan kokatu ziren, han hazi baitzen.
Hamar beltx
historiako misteriozko eleberri salduena da, eta garai guztietako libururik salduenetako bat da.
[13]
Orient Expresseko hilketa
,
1934ean
idatzitako eleberria,
Istanbulen
(
Turkia
), Pera Palace hotelean idatzi zuen,
trenbidearen
hegoaldeko geltokian. Hotelak Christieren gelari eusten dio, egilearen oroigarri gisa.
[14]
Christie
Chelsean
bizi izan zen, hasieran Cresswell Placen eta gero, Sheffield Terracen. Bi onibarrak plaka urdinez markatuak dira.
1934
ean Winterbrookeko Winterbrook House erosi zuten, Wallingfordeko hiri komertzial txikiaren ondoan dagoen herrixka batean, eta Cholseyko eta
Berkshireko
mugen barruan.
[15]
Bere bizileku nagusia izan zen, eta Christiek bere idazkeraren zatirik handiena egin zuen lekua. Bikotea hasieran zoriontsua izan zen, baina urteak pasa ahala garraztu egin zen harremana Mallowanen etengabeko abenturak zirela eta.
1977an
, Agatharen heriotzaren hurrengo urtean, Barbara Parkerrekin ezkondu zen Mallowan.
1950eko hamarkadaren
hasieran, bizi-erritmoa murriztu eta gutxiago idatzi zuen, nahiz eta antzerki-ekoizpenei eskaini zien denboraren zati handi bat.
The Mousetrap
(
1952
), haren antzezlan famatuenak, hogeita hamar urte bete zituen taula gainean
1982an
St. Martin Antzokian,
Londresko
West Enden
.
[16]
1961ean
Exeter
reko Unibertsitateak
Honoris causa
titulua eman zion, eta
1971n
Britaniar Inperioko Dama
izendatu zuten, garai hartan oso gutxitan ematen zuten noblezia titulua.
[2]
1971tik
aurrera osasun arazoak izaten hasi bazen ere, idazten segitu zuen.
1975ean
, bere burua gero eta ahulago sumatzen zuenez, bere antzezlan arrakastatsuenaren (
The Mousetrap
)
eskubideak
eman zizkion bilobari.
[17]
Azkenean,
1976ko
urtarrilaren 12an
hil zen, 85 urte zituela, arrazoi naturalengatik,
Winterbrookeko
etxean.
Cholseyn
lurperatu zuten.
[18]
Agatha Christieren liburu gehienak "
whodunit
" estiloan garatuta daude, hau da, irakurleak hiltzailea zein den asmatu behar du eta horretarako idazleak zenbait aztarna ematen dizkio istorioan zehar.
Ingalaterrako
gizarte klase
ertain eta altuaren ingurugiroan kokatuta daude.
Detektibeak
hilketa batekin topo egiten du: hortik aurrera susmagarri guztiak banaka itaundu, hilketaren eszenatokia aztertu eta aztarna guztiak zerrendatu ditu, irakurleari bere kabuz guztia analizatu eta misterioa argitzeko aukera doi bat emanez. Bat-batean, istorioaren erdialde edo bukaera aldera, susmagarrietako bat hil egin da, ziurrenik hiltzailea nor den jakinik, hark isilarazi egin nahi izan duelako. Azkenik, detektibeak susmagarri guztiak bildu eta pixkanaka guztia azalduz doa, bidean hilketari lotuta ez dauden baina misterioa argitzen laguntzen duten susmagarrien sekretuak kontatuz.
Hilketak oso burutsuak dira kasu batzuetan, iruzur eta amarruz josiak. Agatha Christieren eleberriek, gainera, atmosfera estu eta suspense psikologiko handia izatearen ospea dute.
Birritan gertatu da hiltzailea istorioaren narratzailea bera izatea, eta lau aldiz utzi dio justiziaren eskuetatik ihes egiten (horietatik hirutan, gainera, delitua inplizituki onetsi egiten zuen).
Inspirazio-iturri izan zituen egiazko toki batzuk
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
Abney Hall 1847an eraikitako
viktoriar
estiloko mantsio bat da,
Manchester
hiriaren aldirietan kokatua. Gaur egun erakunde publiko baten bulegoak hartzen baditu ere, etxe honek izandako azken jabe pribatua, James Watts, Agatha Christieren koinatua izan zen. Horrela, ba, Agatha Christiek maiz egin izan zituen bisitak bere ahizpa eta koinatuarena zen etxe honetara, eta bertan zegoela bere bi obra idatzi zituen:
After the Funeral
eleberria eta
The Adventure of the Christmas Pudding
istorio laburra. Halaber, Agatha Christie mantsio honetan inspiratu zen "Chimneys" izeneko landa-etxea irudikatzeko. Landa-etxe hori
The Secret of Chimneys
eta
The Seven Dials Mistery
eleberrietan agerrarazten du.
[19]
Burgh Island
itsasgorako uharte
bat da (alegia,
itsasgora
denean urpean geratzen den hondartza baten bidez lotua dago lur nagusira eta, beraz, soilik itsasgora denean bihurtzen da uharte), Ingalaterrako
Devon
konderriaren hegoaldeko kostan dagoena,
Bigbury on Sea
herritik hurbil, lur nagusitik 250 metrora. Gaur egun, uhartean zenbait eraikin daude; horietatik handiena,
Art Deco
estiloko
Burgh Island Hotel
deritzona.
Uharte honetan inspiratu zen Agatha Christie
Eta ez zen alerik ere geratu
nobela (
And Then There Were None
) eta
Evil Under The Sun
nobela idazteko.
[20]
Jatorrizko hizkuntzan argitaratu zen urtea eta jatorrizko izenburua (
ingelesez
)
- 1920:
Stylesko gertaera misteriotsua
(
The Mysterious Affair at Styles
)
- 1922:
The Secret Adversary
- 1923:
The Murder on the Links
- 1924:
The Man in the Brown Suit
- 1925:
The Secret of Chimneys
- 1926:
Roger Ackroyden Hilketa
(
The Murder of Roger Ackroyd
)
- 1927:
The Big Four
- 1928:
The Mystery of the Blue Train
- 1929:
The Seven Dials Mystery
- 1930:
Bikarioetxeko Hilketa
(
The Murder at the Vicarage
)
- 1931:
The Sittaford Mystery
- 1932:
Peril at End House
- 1933:
Lord Edgware Dies
- 1934:
Orient-Expresseko Hilketa
(
Murder on the Orient Express
)
- 1934:
Why Didn't They Ask Evans?
- 1935:
Three Act Tragedy
- 1935:
Death in the Clouds
- 1936:
The A.B.C. Murders
- 1936:
Murder in Mesopotamia
- 1936:
Cards on the Table
- 1937:
Dumb Witness
- 1937:
Heriotza Nilo ibaian
(
Death on the Nile
)
- 1938:
Appointment with Death
- 1938:
Hercule Poirot's Christmas
- 1939:
Murder is Easy
- 1939:
Eta ez zen alerik ere geratu
(
And Then There Were None
) edo
Hamar beltx
(
Ten Little Niggers
)
- 1940:
Sad Cypress
- 1940:
One, Two, Buckle My Shoe
- 1941:
Evil Under the Sun
- 1941:
N or M?
- 1942:
The Body in the Library
- 1942:
Bost txerrikume
(
Five Little Pigs
)
- 1942:
The Moving Finger
- 1944:
Towards Zero
- 1944:
Death Comes as the End
- 1945:
Sparkling Cyanide
- 1946:
The Hollow
- 1948:
Taken at the Flood
- 1949:
Etxe Bihurria
(
Crooked House
)
- 1950:
A Murder is Announced
- 1951:
They Came to Baghdad
- 1952:
Mrs McGinty's Dead
- 1952:
They Do It with Mirrors
- 1953:
After the Funeral
- 1953:
A Pocket Full of Rye
- 1954:
Destination Unknown
- 1955:
Hickory Dickory Dock
- 1956:
Dead Man's Folly
- 1957:
4.50 from Paddington
- 1958:
Ordeal by Innocence
- 1959:
Katua Usategian
(
Cat Among the Pigeons)
- 1961:
The Pale Horse
- 1962:
The Mirror Crack'd from Side to Side
- 1963:
The Clocks
- 1964:
A Caribbean Mystery
- 1965:
At Bertram's Hotel
- 1966:
Third Girl
- 1967:
Endless Night
- 1968:
By the Pricking of My Thumbs
- 1969:
Hallowe'en Party
- 1970:
Passenger to Frankfurt
- 1971:
Nemesis
- 1972:
Elephants Can Remember
- 1973:
Postern of Fate
- 1975:
Curtain
- 1976:
Hilketa lokartua
(
Sleeping Murder
)
- 1924:
Poirot Investigates
- 1929:
Partners in Crime
- 1930:
The Mysterious Mr. Quin
- 1932:
The Thirteen Problems
- 1933:
The Hound of Death
- 1934:
The Listerdale Mystery
- 1934:
Parker Pyne Investigates
- 1937:
Murder in the Mews
- 1939:
The Regatta Mystery and Other Stories
- 1947:
The Labours of Hercules
- 1948:
The Witness for the Prosecution and Other Stories
- 1950:
Three Blind Mice and Other Stories
- 1951:
The Under Dog and Other Stories
- 1960:
The Adventure of the Christmas Pudding
- 1961:
Double Sin and Other Stories
- 1971:
The Golden Ball and Other Stories
- 1974:
Poirot's Early Cases
- 1979:
Miss Marple's Final Cases and Two Other Stories
- 1991:
Problem at Pollensa Bay and Other Stories
- 1997:
The Harlequin Tea Set
- 1997:
While the Light Lasts and Other Stories
- 1930:
Giant's Bread
- 1934:
Unfinished Portrait
- 1944:
Absent in the Spring
- 1948:
The Rose and the Yew Tree
- 1952:
A Daughter's a Daughter
- 1956:
The Burden
- 1930:
Black Coffee
- 1943:
Eta ez zen alerik ere geratu
(
And Then There Were None
)
- 1945:
Appointment with Death
- 1946:
Murder on the Nile/Hidden Horizon
- 1951:
The Hollow
- 1952:
Sagutegia
(T
he Mousetrap
)
- 1953:
Witness for the Prosecution
- 1954:
Spider's Web
- 1956:
A Daughter's a Daughter
(1930. hamarkadan idatzia)
- 1958:
Verdict
- 1958:
The Unexpected Guest
- 1960:
Go Back for Murder
- 1962:
Rule of Three
- 1972:
Fiddler's Three
- 1973:
Akhnaton
(1937an idatzia)
- 2003:
Chimneys
(1931ean idatzia)
- 1946:
Come, Tell Me How You Live
- 1977:
Agatha Christie: An Autobiography
- 1937:
The Yellow Iris
- 1947:
Three Blind Mice
- 1948:
Butter In a Lordly Dish
- 1954:
Personal Call
- Monsieur Poiroten ikerpenak
(
Poirot Investigates
). Txertoa argitaletxea,
1989
. Itzulpena,
Xabier Galarreta
.
Gizon mantsoa
eta
Ametsak
dauzka.
- Hamar beltx
(
And Then There Were None
).
Txertoa argitaletxea
,
1990
. Itzulpena,
Koro Navarro Etxeberria
.
- Gizon Mantsoa
.
Hiria argitaletxea
,
2004
. Itzulpena,
Xabier Galarreta
.
- Orient-Expresseko Hilketa
(
Murder on the Orient Express
).
Igela argitaletxea
, 2004. Itzulpena,
Ainhoa Eder Zabala
.
- Roger Ackroyden Hilketa
(
The Murder of Roger Ackroyd
). Igela argitaletxea, 2004. Itzulpena, Ainhoa Eder Zabala.
- Eta ez zen alerik ere geratu
(
And Then There Were None
). Igela argitaletxea,
2005
. Itzulpena, Koro Navarro. Txertoa argitaletxeak 1990ean
Hamar beltx
izenburupean argitaratuta zeukan nobelaren euskaratze eguneratua da
- Heriotza Nilo ibaian
(
Death on the Nile
). Igela argitaletxea,
2006
. Itzulpena
Xabier Aristegieta Okinena.
- Katua Usategian
(
Cat Among the Pigeons).
Igela argitaletxea, 2006. Itzulpena, Koro Navarro.
- Bikarioetxeko Hilketa
(
The Murder at the Vicarage
). Igela argitaletxea,
2008
. Itzulpena,
Itziar Diez de Ultzurrun
.
- Hilketa lokartua
(
Sleeping Murder
). Igela argitaletxea, 2008. Itzulpena, Xabier Aristegieta Okinena.
- Stylesko gertaera misteriotsua
(
The Mysterious Affair at Styles
). Igela argitaletxea,
2010
. Itzulpena,
Alona Zabaleta Ederra
,
Usoa Wyssenbach Ibarra
.
- Sagutegia
(
The Mousetrap
). Vicens Vives, 2014. Itzulpena, Koro Navarro.
- Bost txerrikume
(
Five Little Pigs
). Igela argitaletxea,
2018
. Itzulpena, Ainhoa Eder Zabala.
- Etxe Bihurria
(
Crooked House
). Igela argitaletxea, 2018. Itzulpena, Ainhoa Eder Zabala.