Erromatar hiritartasuna
edo
herritartasuna
(latinez
civitas
), Antzinako Erromako, egoera edo estatus politiko eta legal pribilegiatua zen norbanakoei
lege
ei,
jabetza
ri eta
gobernu
-postuetarako sarbideari dagokienez ematen zitzaiena. Antzinako Erromako hiritartasuna konplexua zen, eta lege, tradizio eta kultura-praktika desberdinetan oinarritzen zen. Hainbat hiritartasun-mota izan ziren
Antzinako Erroma
ko historian zehar
[1]
[2]
.
Hasiera batean, hiritartasun-eskubidea, hau da, hiritar onarpena, Erromako eta haren inguruko
tribu
etan inskribatutako gizon libreentzat zen.
Estatu erromatarrean integratzeari dagokionez izan dituen ondorioak ikusita, tradizioz, herritarren eskubidea ohore gisa eman zen. K.a. 89an
Italia
ko gizon aske guztiei hedatu zitzaien; hiru mende geroago, Hasieran izaera berezi zuen izendapen hori,sustapen juridikoko prozesu orokor bihurtu zen, Flavia dinastiaren garaian. 212. urtean, Caracallaren Ediktua edo
Konstituzio Antoniniana
izenekoak erromatar hiritartasuna hedatu zuen Inperioko biztanle libre guztietara, zenbait jenderen kasuan izan ezik
[3]
. Hiritartasunaren hedapena antzinako Erromaren erakarpen-bektore boteretsua izan zen.
Hiritar erromatarraren eskubideak eta betebeharrak
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
Civitas Romana optimo iure
(hiritar erromatarra eskubide guztiekin)
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
- Ius suffragii
: boto-eskubidea.
- Ius militiae
:
erromatar legio
an sartzeko eta
soldata
eta altxor zati bat jasotzeko eskubidea. Klase aberatsenetako herritarrak bakarrik sar zitezkeen legioan,
Mario
ren erreformara arte, zeinak K.a. 105ean murrizketa jaso baitzuen.
- Ius honorum
:
magistratu
izateko eskubidea.
Kuestore
izateko hautaketarako,
cursus honorum
aren lehen magistraturarako, 400.000
sestertzio
behar ziren gutxienez. Beraz,
ius honorum
aberatsenentzat bakarrik zen.
- Ius census
:
jabetza-eskubidea
.
- Ius sacrorum
:
apaizgo
tan parte hartzeko eskubidea
- Ius conubii
: ezkontzeko eskubidea.
- Beren ondasunak oinordetzan uzteko eskubidea.
Bozketak tribukako batzarren (
comitia tributa
) hauteskunde-banaketen arabera egiten dira, eta, beraz, herritar bakoitza tribu bati lotuta dago.
Betebehar politiko eta militarrak (
manus
latinez)
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
- census
:
Errepublika
ren garaian, agintariek
errolda
(
census
) egiten zuen bost urtean behin Erroman, hiritarren eta haien etxeen erregistroa mantentzeko.
Erromatar Inperioa
n ere errolda egiteko praktika ere zabaldu zen
[4]
. Erregistroan izena ematea betebeharra zen; ez bazen egiten, hiritartasuna galtzeko zigorra zegoen. Erroldarekin batera, herritarra hiri- edo landa-tribu batekin lotzen da. Hiritarraren aberastasuna ere baloratu egiten da, gizartean duen maila eta klasea zehazten baititu, eta baita ere errekrutatze militarrerako eta bozketa-prozesurako (zenturiakako batzarrak) dagokion zenturia.
- ius militae
:
erromatar legio
an zerbitzatzeko betebeharra, soldata jasotzeko eskubidea. Errepublika garaian,
Mario
ren erreformen aurretik, aberastasun-atalase jakin bateko zenturietako hiritarrak soilik sartzen dira, eta pobreenak (
proletarii
) salbuetsita daude.
- tributum
: gastu militarretarako noizean behingo kontribuzioa, aitortutako diruarekiko proportzionala, K.a. 167an ezabatua.
- oinordetzen gaineko zerga,
Augusto
k soldaduen zerbitzu-amaierako oporrengatiko primak ordaintzeko ezarria.
Hiritar erromatarrak ere eskubide zibilak ditu:
- Ius conubii
(edo
conubium
): erromatar batekin legezko ezkontza-eskubidea.
- Ius commercii
(edo
commercium
): erromatar lurraldean erosi eta saltzeko eskubidea.
- Ius legis actionis
: auzitegi erromatar baten aurrean ekintza judizial bati ekiteko eskubidea.
- Toga
eta
tria nomina
eramateko eskubidea (izena, abizena eta ezizena), hiritarraren zeinu bereizgarriak.
- Testamentua egiteko eskubidea.
Legeak onartu ziren erromatar hiritartasunaren usurpazioa zigortzeko (K.a. 95ean,
Lex Licinia Mucia
, iruzurrez inskribatutako italiarren aurka)
Justizia erromatarraren aurrean, herritarrak babesa du:
- Ius auxilii
:
plebearen tribuno
baten laguntza izateko eskubidea defentsarako.
- Ius probationis
: herriari dei egiteko eskubidea, erabaki judizial bat txarra dela uste denean,
Lex Valeria
ren arabera K.a. 300 urtean. Baina eskubide hori ez da erabiltzen armadan,
kontsul
aren
imperium
ak bizitzeko eta hiltzeko eskubidea ematen baitie hiritar-soldaduei.
- Liktor
eek ezarritako gorputz-zigorra eta heriotza-zigorra, latigoz makilekin eta burua moztu aizkoraz, beste edozein tormentu ezezagun salbuetsiz. Oso kasu berezietarako beste zigor batzuk aurreikusten dira (
parrizidio
a,
Vestale
baten kastitatea galtzea).
Katon Zaharra
ren
Lex Porcia
k debekatu egin zituen burdinezko makilak hiritar batentzat, eta onartu zen borondatezko erbestealdi batek ordezka zezakeela heriotza-zigorra.
Juridikoki emakume erromatar bat ez da inoiz erabat independente bihurtzen,
sui iuris,
eta eskubide askotatik kanpo daude. Beraz, emakumeentzat hiritar erromatarra izatea hiritar erromatarren ama eta emaztea izatea da, eskubide politikoak dituzten bakarrak, baina, berak, eskumen gutxi izatea (herentziaren arloan, ordea, badaude). Hala ere, beren estatusari esker,
Vestaren birjina
gisa aukeratu ahal izango zituzten, gurtza tradizional batzuetan parte har zezaketen eta legezko ezkontza egin.
Erromatarren tradizioaren alderdi batzuek beste kultura batzuetan ez dituzten eskubideak ematen dizkiete emakumeei :
- haien lekukotza onargarria da epaimahai baten aurrean (kortesanek izan ezik, salgarriak definizioz);
- oso-osorik jarauntsi dezakete;
- hileta garaian hileta-gorespena izateko eskubidea dute gizonek bezala. Tito Liviok Erromako harpilaketaren garaiara, K.a. 390, eramaten du ohitura honen jatorria, emakume erromatarrek beren bitxiak eskaini zituztenean galiarrek eskatzen zuten erreskatea finantzatzeko; eskerrak eman zitzaizkien emakumeei eta ohore handia egin zitzaien, heriotzaren ondoren hileta-goraipamen solemnea izatea, gizonei bezala
[5]
.
Azkenik, erromatarrek
sabinar emakumeen bahiketa
ren tradizioaren arabera, emakume erromatarrek ez zuten inolako lanik egiten etxean edo nekazaritzan, salbu eta artilea irutea eta haurrak haztea
[6]
.
Civitas Romana sine suffragio
(sufragiorik gabeko hiritartasun erromatarra)
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
Civitas Romana sine suffragio
benetako hiritartasun juridikoa da, baina politikoki osatu gabea:
Sine suffragio
hiritarrek zuzenbide pribatu erromatarra dute (comercium, conubium, ekintza judiziala).
Eskubide judizialak benetakoak dira:
provocatio ad populuma
(herriari deia)
coercitio
tik (hertsatzeko eskubidea) babesten duena hiritar guztientzat onartzen da.
Plebearen tribuno
ak, kaltetutzat jotzen diren
sine suffragio
hiritarrak defendatzeko, tribukako batzarrak edo plebearen bilerak deitzen ditu.
Baina
sine suffragio
hiritarrek ez dute eskubide politikorik. Erroman zerrenda bereizietan daude erregistratuta, baina ez tribuetan (ez baitute bozkatzen eta ez baitira hautagarriak); ez dira plebearen parte eta ez dute parte hartzen bere batzarretan (
comitia tributa
eta
concilium plebis
), ez eta
populus
aren
comitia centuriata
n ere. Guztira,
civitas Romana sine suffragio
k ohore baino (
cives Romanus
izatearena) karga gehiago dituzte (
tributum
igoera eta legioetatik kanpoko
dilectus
). Zigorra zen.
350 - 268 artean, Erromak subiranotasuna (baina ez tokiko autonomia) kentzen zien garaitu batzuei ezarri zien, eta horrek lurraldea eta populazioa (gerrarako) zabaltzeko aukera ematen zion.
Baina gizarte-logikak hiritartasun osoa nahi zuen, eta
sine suffragio
hiritarrak pixkanaka lerrokatu ziren besteekin, eta
optimum ius
jasoz (188. urtean bukatutako prozedura).
Baina horrek zabaldu egiten zuen
ager Romanus
-a
, eta hiria estatu-egoera bihurtzen zuen, epe luzera jasanezina hiriko erakundeentzat (jadanik ezin baitira eraginkortasunez kontrolatu magistratuak); halaber, 268 eta 90era arte, Erromak nahiago izango zuen federazioaren esparrurik malguena (aliatuekin egindako tratatuak), eta horrek aukera ematen zuen
civitas Romana
eta bere
imperium
(haren eragina) ondoan jartzeko.
Erromako inperioko
ingenii
-en (libre jaiotakoak) estatutu juridikoak
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
Erromatarrentzat,
ius gentium
(zuzenbide naturala, jendearen eskubidea) eta
ius ciuile
(hiri bateko zuzenbidea) desberdinak dira. Adibidez, lur bat izateko edo familia bat sortzeko eskubidea
ius gentium
aren mende dago; aldiz, justiziaren aurrean agertzeko edo legez ezkontzeko eskubidea
ius ciuile
delakoaren mende dago.
Zuzenbide publikoa
n, hiritar erromatarrak boto eskubidea du (
sine suffragio civitas
jaso duen hiri batekoa denean izan ezik, baina estatutu hori K.a. 188an desagertu zen) eta,
zentsore
izateko baldintzak betetzen baditu, magistraturak aukeratzeko eskubidea du.
Printzealdi
an, horrek ez du garrantzi handirik (Erroman hauteskundeak desagertzen dira,
municipia
erromatarretan aristokraten kontrolpean).
Zuzenbide pribatua
n, hiritar erromatarrak eskubidea du
ius civile
hiru esparrutan erabiltzeko (
conubium
, ezkontza erromatarra egiteko eskubidea, legezko eskubide bakarra;
commercium
, ondasunak eskuratu eta besterentzeko eskubidea, auzitan jarduteko-eskubidea barne; akzio judiziala, epaitegien aurrean bere eskubideak baliarazteko). Zuzenbide pribatua, herritar guztientzat berdina dena,
Hamabi Taulen
legeetatik ezartzen da (K.a. 450). Baina gure aroko 150en ondoren,
honestiores
eta
humiliores
bereizten dira, eta ez dira berdin tratatzen zuzenbide penalean (tortura bigarrenentzat onartzen da).
Latini veteres
-ek (latindar zaharrak, jatorriz Laziokoak eta 338. urtea baino lehen sortutako kolonia latidarrekoak), 268. urtearen ondoren gehiago eman ez zen estatusa (aurretik zutenek kontserbatu zuten), eskubide zibil eta politikoak dituzte jatorrizko hirian, baina, gainera, erromatar
ius ciuile
(zuzenbide pribatua) dute (
conubium
,
commercium
, akzio judiziala), botoa emateko eskubidea Erroman daudenean (baina ez hautatuak izatekoa) eta
migratio
eskubidea (etxez aldatu eta hiritar erromatar bihur daitezke).
Latini coloniarii
-ak (268tik 180ra bitartean sortutako 12 kolonia latindarretakoak), beren estatutuak ez ziruditen hain onuragarriak, herritar erromatar bihur zitezkeen Erroman ezartzean; 206 (edo 187) ondoren, hori posible izan zen soilik mutiko bat bere jatorrizko hiri latinoan uzten bazuten.
Peregrini
diren latindarrak (erromatar herritartasunerako atzerritarrak), zuzenbide latindarra (funtsean zuzenbide pribatua) jaso duen hiri perengrino batekoak dira. Latindar horiek herritar erromatar bihur zitezkeen hirian magistratura bat egin ondoren (
minus Latio
, K.a.125 inguruan sortua) edo
decurio
bihurtuz (
maius Latio
,
Hadriano
enperadorearen garaian sortua). Kasuaren arabera, hiriek jaso zezaketen eskubide latindar "txikia" edo "handia”. Zuzenbide latindarrak (
minus Latio
edo
maius Latio
, kasuen eta garaien arabera) hedapen garrantzitsua izan zuen: hiri
peregrini
-ei edo eskualde osoei eman zitzaien (adibidez,
Galia Zisalpinoa
, K.a. 88an, Iberia
Vespasiano
ren garaian, K.a. 75.) koloniak sortu gabe. Ez dago ≪hiritartasun latindarrik≫, baina Inperio garaian, hiri latindarretako hiritarrak (zuzenbide latindarra jaso eta beren erakundeak aldatu dituzten hiri
peregrini
-ak, eredu erromatarrarekin bat egiteko) ez dira ≪
peregrini-
ak≫, ≪hiritar latindarrak≫ baizik. Jatorrizko
municipium
-eko hiritarrak dira, tokiko zuzenbide pribatuari jarraitzen diotenak eta eskubide politikoak dituztenak. Baina hiriak zuzenbide latindarra jaso zuenez, herritar guztiak baliatzen ziren erromatar zuzenbide pribatuaz, eta eliteek hiritartasun erromatarra dute.
Peregrini
arruntak hiri edo komunitate bati lotuta daude. Haien artean tokiko zuzenbidea, pribatua eta publikoa erabiltzen dute. Ez dute eskubide politiko erromatarrik, ez eta
conubium
ere. Aldiz, aitortzen zaien
ius gentium
ak K.a. 242tik aurrera onartzen ditu erromatarrekin ondasunei buruzko auziak ebaztea (ondasunak, merkataritza).
Peregrini
ek hiritartasun erromatarra lor zezaketen bakarka edo taldean, Senatuaren politikaren, gure aroaren aurretiko I. mendeko jeneral handien eta, gero, enperadoreen arabera.
Peregrini
dediticii
-ak Erromak onartutako estatus kolektiboa ez duen hiri edo komunitate batekoak dira: adibidez,
Oktavio
k K.a. 30. urtean konkistatu zituen indigena
egiptoar
rak,
Jerusalem
go juduak, gure garaiko 66-70eko matxinadaren ondoren.
Dediticii
-ek
ius gentium
bakarrik erabiltzen dute (familia-kontuetara mugatua, ez baitago aitaren
potestas
-ik haurren gainean, ezta legez onartutako testamenturik ere).
Peregrini dediticii
-ak ezin dira erromatar hiritarrak izan, lehenbizi hiri
peregrinus
bateko hiritar gisa onartzen ez badituzte (adibidez, egiptoar batek lehenbizi
Alexandria
ko herritar izan behar luke erromatar bihurtu aurretik).
Peregrini dedicatii
-ak izan ziren erromatar hiritartasunerako sarbide orokorretik baztertutako gizon aske bakarrak gure aroko 212. urtean (Antoninotar konstituzioa edo
Karakalaren ediktua
);
Septimio Severo
k egiptoar
nomo
ak munizipalizatu (hiri bezala tratatuak) zirenez, egiptoarrek ere jasan zuten neurria.
Zuzenbide publikoan,
liberto
ek bozkatzeko eskubidea baino ez dute (hautaezinak dira,
ius honorum
ik ez dutelako), eta, gehienetan, lau hiri-tribuetako batean erabiltzen dute eskubidea. Zuzenbide pribatuan, libertoek
conubium
,
commercium
eta epaitegien aurrean jarduteko eskubideak dituzte; beraien umeak
ingenui
dira, eta, beraz, eskubide osoko hiritar erromatarrak.
Libertoak bere lehengo jabeari (edo bere oinordekoari), bere patroi bihurtuta, zor dio legez:
- errespetua (epailearen baimenik gabe ez eraso judizialik)
- emantzipazio-hitzarmenak finkatutako kargak (jabearentzako laguntza profesionala)
- bere oinordekotza libertoak legez onartutako oinordekorik ez badu.
Liberto hauen estatutua Junia legeak (
Lex Iunia Norbana
) finkatu zuen Augustoren garaian (K.a. 19)
[7]
. Junia legearen araberako liberto latindarrak modu informalean askatutako esklaboak dira (gutun bidez, lagunen aurrean eta ez magistratu baten aurrean) edo 30 urte baino gutxiago zituztenean askatutakoak. Aske bizi dira eta eskubide pribatuak dituzte, zuzenbide latindarraren baliokideak (
commercium
,
conubium
) ezkontide erromatar batekin ezkonduz gero; haurrak herritar erromatarrak dira (
Hadriano
ren garaian). Hura hil ondoren, ezin dute testamenturik egin, eta ondasunak nagusiari itzultzen zaizkio.
Junia legearen araberako liberto latindarra hiritar erromatar bihur daiteke bere patroiak emantzipazio ofiziala eginda, komunitateari zerbitzuak eginez (6 urteko zerbitzua
cohortes vigilum
edo zaindarien kohorteetan (gaur eguneko suhiltzaile edo gaueko polizia), 6 urtez ontziak eraikitzea Erromako
annona
rako, 100.000 sesterioko eraikinak eraikitzea 64. urteko sutearen ondoren) edo kontzesio inperialaren bidez (patroiaren akordioarekin). Junia legearen araberako liberto latindarra 30 urte bete baino lehen askatu zutelako, herritar erromatar bihurtzen zen urtebeteko semea zuenean (gure aroko 75. urtean, juniar guztientzat egia). Haien arteko puntu komun bakarra, “latindarra” deritzona justifikatzen duena, zuzenbide latindarra dutela da (zuzenbide pribatu erromatarra).
Nagusia peregrinoa bada, libertoak bere nagusiaren hiritartasuna lortzen du, eta ezin du aldatu bere nagusi ohiaren baimenik gabe, nagusi hori patroi bihurtu baitzen.
Bere nagusia
peregrinus dediticus
zen, edo bere nagusia bezala erromatar hiritar izateko duintzat ez zituzten hartu(iraingarritzat jotzen zen lanbide batengatik, edo esklabotza-garaian falta larri batengatik, K.a. 4ko ege batetik aurrera).
Ius gentium
baino ez dute, Erroman ezin dira denboraldi baterako geratu eta 100 milia erromatarreko (150 km) erradioan egoteko debekua dute. Hiltzean, bere ondasunak bere nagusiari itzultzen zaizkio.
Liberatutako esklaboek beren nagusi liberatuaren buruaren estatutu juridikoari jarraitzen diote.
Hasieratik, Erromak aliantza-politika estua aplikatu zuen
Liga Latindarre
ko Lazioko hiriekin. Hainbat tentsioren ondoren, tartean
latindarren matxinada
K.a. 340an, Erromak K.a. 338an eman behar izan zien hiritartasun erromatarra Lazioko hirietako biztanle askeei. Hala ere, botoa norberak zuzenean eta Erroman bakarrik eman zitekeenez, hiritartasun hori bozkatzeko eskubiderik gabe eman zen (
sine suffragio
hiritartasuna ere deitzen zaio, ≪hiritar latindarra≫), eta, beraz, erromatar magistraturak eskuratu gabe. Hiritar latindarrek tribukako batzarretan (
comitia tributa
) botoa eman ahal izateko, hautapen egunean Erroman egon behar dute. Orduan, zozketan ateratako 35 tribuetako batean inskribatuta dago
[8]
.
Hiritar latindarrek eskubide zibilak eta erromatar legeen babesa dituzte, ondasunak eskuratu edo saldu ditzakete (
ius commercii
), baina ez dute eskubide politikorik, hiri latindarretan izan ezik (
municipium latinum
). Hiritar latindar bat legez ezkondu daiteke erromatar batekin, baina haren umeak hiritar latindarrak izango dira, senarrak
ius conubii
ez badu behintzat. Bestela, umeak automatikoki dute hiritartasun latindarra.
Hala ere, hiritar latindarrak,
ius migrationis
ari esker, Erroman finkatu, tribu batean inskribatu eta, beraz, hiritartasuna bete-betean gauzatu ahal zuen.
Bi hiritartasun-maila horiek Italian zabaldu ziren, eta, are gehiago,
kolonia erromatar
ren fundazioekin, hiritartasun oso eta betea ematen baitzuten (
civitas cum suffragio
), eta eskubide mugatuagoak zituzten
kolonia latindar
rekin (
civitas sine suffragio
).
Erromatar hiritartasuna jaiotzaz lortzen da herritar erromatar baten edo
liberto
erromatar baten semea bada.
Libertoak osatu gabeko hiritartasuna lortzen du,
macula servitutis-
a,
esklabu
izanaren orbana, izaten jarraitzen baitu:
Augusto
ren ondoren ezin ditu udal ohoreak lortu. Libertoa hiri-tribu batean inskribatzen da.
Hiritartasuna gizaki aske baten naturalizazioaren bidez lor daiteke; orduan, emate biritanoaz (
viritim
) hitz egiten da, hau da, norberaren izenean. Azken kasu horretan, hiritar berriak hiritarra egin zuen magistratuaren abizena hartzen du, eta bere tribuan inskribatzen da.
Augusto
ren ondoren, enperadoreak bakarrik eman ditzake hiritartasunak bakarka. Erabaki hori sarritan hartzen da nagusi batek egindako gomendio baten ondorioz. Hiritar berriak enperadorearen abizena (
gentilizioa
) hartuko du:
Iulius
edo
Claudius
Julio-klaudiotar
ren garaian,
Flavius
Flaviotar
ren garaian,
Ulpius
,
Aelius
edo
Aurelius
Antoninotar
renean,
Septimius
edo
Aurelius
Severotar
ren garaian.
Tabula Banasitana
Marko Aurelio
ren garaiko prozedura honen testigantza da. Erakusten du enperadoreek gogor kontrolatzen zutela hiritartasunaren ematea.
Hala ere, hiritartasunak gero eta gehiago ematen dira, batez ere Inperioan, jatorri-, jaiotza- edo erlijio-irizpiderik gabe, bakarka edo aspalditik baketutako lurralde bateko gizaki aske guztiei. Horrela, Erroma Greziako hiriak baino askoz erosoagoa da. Adibidez, desberdintasun kultural handiak egon arren, juduen artean hiritar erromatarrak aurki ditzakegu,
Flavio Josefo
edo Kneo Ponpeio Paulo (
Paulo Tarsokoa
) bezala.
Apostoluen Eginetan
, Pablok bere hiritartasun erromatarra aldarrikatzen du, epaiketarik gabe zigortu eta kartzelaratzen dutenean, eta horrek izutu egiten ditu
Filipos
hiriko epaileak
[9]
.
Errepublikaren amaiera
n eta
Inperioa
ren garaian, tropa osagarrietan (
auxilia
) soldadutza egitea probintzietako askorentzat hiritartasun erromatarra eskuratzeko bidea da. Hiritartasuna, lehenik eta behin, salbuespen gisa ematen dira merezimendu bereizgarrien sarietan,
Asculumeko taula
k frogatzen duenez (K.a. 90) Kn. Ponpeio Estrabonek,
Ponpeio
ren aitak, erromatar hiritartasuna esleitu zien
Gerra Soziale
an (
Bellum Sociale
) zerbitzatu zuten zaldizko iberiarrei.
Klaudio
ren garaitik aurrera soilik ematen zaie hiritartasuna zerbitzuan 25 urte edo gehiago bete eta ohorezko lizentzia jaso duten soldadu laguntzaileei.
Diploma militar
rek prozedura hori eta haren bilakaera erakusten dute: soldaduek ere
conubium
jasotzen zuten beren emaztearentzat, eta 140 arte, zegoeneko jaiota ziren beren umeentzako hiritartasuna .
Hiritartasuna hiri oso bati ere ematen zaizkio, Erromako gerretan emandako zerbitzuengatik. Hiritartasun hori, askotan, etapaka ematen da: zuzenbide latindarra lehenik, eta, gero, herritar guztientzako hiritartasun erromatarra. Hiri bati emandako eskubide latindarraren esparruan, hiriko magistratuak, beren kargutik ateratzean, hiritar erromatar bihurtzen dira. Hiriko gainerako kideei
conubium
eta
commercium
esleitzen zaizkie.
Hadriano
ren garaitik aurrera zuzenbide latindar nagusiak hiriko dekurion guztiei ematen die hiritartasuna.
Zuzenbide latindarra
, Erromaren eta Italiako aliatuen (
socii
) arteko harremanetatik abiatuta errepublikaren amaieran egina, inperioaren garaian, tokiko eliteak eta inperioko gizarte-aristokraziak integratzeko eta erromanizatzeko bitarteko boteretsua izan zen, batez ere inperioaren mendebaldean. Zuzenbide latindarra zuzenbide erromatarretik (hiri
peregrinus
) kanpoko eskubidea duen hiri bati eman dakioke, baina, oro har, estatutu-aldaketa batekin batera doa: hiria
kolonia latindar
bihur daiteke ?adibide asko ezagutzen dira Galian? edo
municipio
latindar bihur daiteke: bi kasuetan, hiriak konstituzio berri bat jasotzen du, zuzenbide erromatarraren arabera, baina ez du egokitzeko aukera handirik eta tokiko autonomia handirik. Errepublikaren garaian eta inperioaren hasieran, erromatar hiritartasuna herritarrengandik kolektiboki jasotzen duen hiri bat erromatar hiri bihurtu zen,
Volubilis
en kasua ere izan zen
Klaudio
ren agintaldiaren hasieran. Geroago, udalerri bat sortzeak latindar zuzenbidea baino ez zuen berresten. Kolonia latindar bat edo hiri latindar bat kolonia erromatar bihur daiteke gero: hiritrtasuna hiriko biztanle libre guztiei ematen zaizkie. Hala ere, hiri guztiek ez zuten ezagutu hiritarren eskubidearen bilakaera hori. Adibide batzuk oso ezagunak dira, hala nola
Leptis Magna
,
Afrika prokontsular
reko hiri librea,
Vespasiano
ren garaiko hiri latindarra eta
Trajano
ren garaiko kolonia erromatarra.
Hiritartasunaren ematearen bilakaera data garrantzitsu batzuek adierazten dute:
- Lex Iulia de civitate Latinis danda
edo L
ex Julia
(K.a. 90)
Livio Druso
hil ondoren matxinatu ez ziren Italiako herriei ematen die hiritartasun erromatarra.
- Lex Plautia Papiria
k (K.a. 89)
Italia
ko biztanle libre guztiei zabaltzen die hiritartasun osoaren eskubidea
Po
hegoaldean. Neurri horri esker,
Gerra Soziala
amai daiteke, haren aldarrikapen nagusia beteta .
- K.a. 88an,
Lex Pompeia
k
Galia Zisalpino
ko biztanle guztiei ematen die hiritartasun latindarra.
- K.a. 65ean,
Lex Papia
k hiritartasun erromatarren usurpazioa zapaldu zuen.
- K.a. 49an,
Lex Roscia
k,
gerra zibila
ren hasierakoa, hiritartasun erromatarra ematen die
Galia Zisalpino
ko biztanle guztiei. Galia Zisalpinoa Italiari erantsi zitzaion K.a. 42an.
- K.a. 44an,
Marko Antonio
ren ekimenez, hiritartasun erromatarra
Sizilia
ko gizon aske guztiei ematen zaie; neurri hori partzialki ezeztatu zuen
Augusto
k.
- 48an,
Lyon
go
Klaudiar taula
k frogatzen duenez, Klaudiok magistratura eta senaturako sarbidea ematen die
Galia Comata
ko pertsona gorenei: hori sarritan
jus honorum
emate gisa ikusten da. Klaudiok, hiritartasun estatutuarekiko errespetu sakona alde batera utzi gabe, hiritartasuna lortzea ireki zuen. Irekiera hori, batzuetan, eskuzabalegitzat jo zuten garaikideek;
Seneka
k berak burlatu egin zuen enperadorea galo guztiak
toga
rekin ikusi nahi zituela esanez
[10]
. Edmond Frezoulsen arabera
[11]
,
Tabula Clesiana
k ikusmolde klaudiano hori ere frogatzen du, non hiritartasuna inperioaren orekaren tresna bihurtzen baita.
- Vespasiano
k (69-79) zuzenbide latindarra ematen die
Hispania
ko hiri guztiei.
- 212an, azkenik, erromatar hiritartasuna Inperioko gizaki aske guztientzat zabaltzen da (
Karakala
ren
ediktu
a).
- ↑
(Ingelesez)
≪Civitas | Ancient Rome | Encyclopaedia Britannica≫
www.britannica.com
(Noiz kontsultatua: 2023-07-28)
.
- ↑
≪LacusCurtius ? Roman Citizenship (Smith's Dictionary, 1875)≫
penelope.uchicago.edu
(Noiz kontsultatua: 2023-07-30)
.
- ↑
(Gaztelaniaz)
Cervantes, Biblioteca Virtual Miguel de.
≪La Constitutio Antoniniana≫
Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes
(Noiz kontsultatua: 2024-04-22)
.
- ↑
Dolganov, Anna. (2021-01-01).
≪Documenting Roman Citizenship≫
Ando, C. and Lavan, M. (eds) Imperial and Local Citizenship in the Long Second Century, Oxford University Press, 185-228
(Noiz kontsultatua: 2023-07-30)
.
- ↑
≪Livy V, 50≫
www.thelatinlibrary.com
(Noiz kontsultatua: 2023-07-30)
.
- ↑
Grimal, Pierre (2011), El amor en la Roma antigua, Paidos.
- ↑
≪LacusCurtius ? Lex Junia Norbana (Smith's Dictionary, 1875)≫
penelope.uchicago.edu
(Noiz kontsultatua: 2023-07-31)
.
- ↑
Deniaux, Elizabeth; Balard, Michel. (2001).
Rome, de la cite-Etat a l'Empire: institutions et vie politique aux IIe et Ier siecle av. J.-C.
Hachette, 15 or.
ISBN
978-2-01-017028-7
.
(Noiz kontsultatua: 2023-07-31)
.
- ↑
≪Eginak 16, 37 - BIBLIJA.net - Biblia interneten≫
www.biblija.net
(Noiz kontsultatua: 2023-07-31)
.
- ↑
≪Seneca: Apocolocyntosis III≫
www.thelatinlibrary.com
(Noiz kontsultatua: 2023-07-30)
.
- ↑
E. Frezouls, ≪ A propos de la
tabula Clesiana
≫,
Ktema
, 6, 1981, 239-252 or.