Turkmena lingvo
(turkmene
Turkmen dili
a?
Т?ркмен дили
) estas lingvo el
oguza
grupo de
tjurka lingvaro
. ?i estas
?tata lingvo
de
Turkmenio
kaj anka? havas
regionan statuson
en
Afganio
. Krome, signifaj kvantoj de parolantoj lo?as en
Irano
,
Turkio
,
Ta?ikio
,
Kaza?io
,
Uzbekio
kaj
Rusio
(
Stavropola regiono
kaj
Astra?ana provinco
).
Bazo de la turkmena lingvo estis lingvo de
oguzoj
, kiuj lo?is ?e
Aralo
en la fino de la unua jarmilo de
komuna erao
. La plej malnova skriba memora?o en la turkmena venas el la
14-a jarcento
, sed la literatura turkmena lingvo elformi?is en
18-a
?
19-a
jarcentoj dum ora epoko de turkmena poezio kiam aktivis gravaj poetoj
Dowletmammet Azady
,
Magtymguly Pyragy
,
Seyitnazar Seydi
,
Gurbandurdy Zelili
,
Mollanepes
,
Mammetweli Kemine
kaj aliaj. En tiu tempo la popola turkmena lingvo ne estis rekordata kaj nun ni ne povas diri kiom simila ?i estis al la skriba lingvo.
?ar Turkmenio estis parto de
Rusa Imperio
, en komenco de la
20-a jarcento
rusaj lingvistoj komencis esplori ?ian lingvon. Unuaj vortaroj de turkmena lingvo aperis en
1913
, kaj la unua priskribo de gramatiko en
1915
. Gravaj rusaj esploristoj pri turkmena lingvo estis
Aleksandr Samojlovi?
,
Aleksandr Pocelujevskij
kaj aliaj. ?uste tiam formi?is la moderna turkmena lingvo. El turkmenaj dialektoj, la plej grandaj estis la tekina kaj la jomuda, kaj anka? ekzistis mil malgrandaj: la ersarina, la golkena, la salira, la sarika ktp. La moderna literatura normo de turkmena lingvo estas plejparte bazita je la tekina dialekto.
En
2016
unuafoje ekde sendependi?o de Turkmenio eldoni?is oficiala vortaro de turkmena lingvo havanta ?. 50 mil vortojn kaj ortografia vortaro kun ?. 110 mil vortoj.
[1]
Entute estas ?irka? 6,6 milionoj da parolantoj de la turkmena lingvo en la mondo. La plej granda grupo estas en Turkmenio kie ?i estas oficiala lingvo.
La turkmena lingvo apartenas al
orienta oguza
bran?o de
tjurka lingvaro
. ?i estas plej parenca al la
turka
kaj la
azerbaj?ana
, kun kiuj ?i estas interkomprenebla.
Kiel kutimas por tjurkaj lingvoj, la turkmena havas
vokalan harmonion
, estas
aglutina
kaj ne havas
gramatikan genron
. La
vortordo
estas
subjekto
-
objekto
-
verbo
(SOV).
En la turkmena lingvo agnoskatas ?. 30
dialektoj
, ?enerale respondaj al subetnaj grupoj de turkmenoj. La plej gravaj estas la tekina (disvastiginta en centraj regionoj de Turkmenio), jomuda (okcidentaj kaj nordaj regionoj), ersarina (orientaj regionoj la? rivero
Amudarja
), salira (
etrap
(komunumo) de
Sera?s
, proksime al la bordo kun
Irano
), sarika (la? rivero
Murgab
kie ?i fluas tra Turkmenio), ?ovdura (
provinco Da?oguz
) kaj aliaj. La tekina dialekto estas foje anka? nomata "la ?agataja", sed ?i estas grave malsama de klasika
?agataja lingvo
.
La dialekto de turkmenoj de
Stavropola regiono
estas ?enerale konsiderata aparta
tru?mena lingvo
.
[4]
Tradicia skribo de turkmena lingvo, samkiel de ?iuj
mezaziaj
lingvoj, estis adapta?o de la
araba skribo
.
[4]
En
1928
oni enkondukis novan latinidan skribon surbaze de
janalifo
. Tiu alfabeto estis uzata en Turkmenio ?is
1940
, kiam oni decidis ?an?i ?in al la nova,
cirilida
skribsistemo.
[4]
Tiu lasta estis oficiala dum la tempo de
Soveta Unio
.
Post disfalo de Sovetunio kaj sendependi?o de Turkmenio, nova alfabeto estis kreita por la nova ?tato. ?i nomi?as Taze Elipbiy (la?litere "Nova alfabeto) kaj enhavas 30 literojn:
Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Aa, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, ??, Kk, Ll, Mm, Nn, ??, Oo, Oo, Pp, Rr, Ss, ??, Tt, Uu, Uu, Ww, Yy, Yy, Zz
La malnova, "soveta" cirilida alfabeto estas ankora? iom uzata, aparte de tiuj kiuj havas nostalgion por sovetaj tempoj kaj volas distanci?i de diktatoro
Saparmurat Nijazov
, kiu estis reganto de Turkmenio dum enkonduko de la nova alfabeto, kaj de lia
totalisma
politiko.
Fonetiko de la turkmeno havas kelkajn diferencojn de la aliaj tjurkaj lingvoj: longaj kaj mallongaj vokaloj, okaze havantajn sencdistingan rolon (ekzemple ?t ? fajro / ot ? herbaro, ata ? patro / at? ? al patro ktp); s kaj z en ?iu pozicio prononci?as kiel
θ
kaj
ð
; lipa asimilo de vastaj vokaloj en la unua silabo (ekzemple dogan (frato) prononci?as kiel [doga°n]) ktp. En la tekina dialekto ekzistas tiel nomata "interna fleksio" kiam konsonanto inter vokaloj de anta?lasta silabo engluti?as, ekzemple d?r (?i staras) anstata? durar, g?r (?i venas) anstata? geler ktp. Per engluto de j-sono oni transformas "neperfektajn"
participojn
(ekzemple aly?n ? prenanta, bery?n ? donanta) al la "perfektaj" (alan ? preninta, beren ? doninta).
Turkmena lingvo havas jenajn
fonemojn
(montratajn ?i-sube en
IFA
kaj anka? en latinida (Taze Elipbiy) kaj cirilida turkmenaj alfabetoj):
Turkmena lingvo havas longajn kaj mallongajn vokalojn. ?enerale, longva vokalo prononci?as same kiel la mallonga, sed kun duobla longo. Kiel kutimas en tjurkaj lingvoj, la turkmena havas vokalan harmonion. La vokalaj fonemoj estas jenaj:
- Pro la vokala harmonio,
centra vokalo
[a]
estas konsiderata malanta?a.
La turkmenaj konsonantaj fonemoj estas jenaj:
Notu ke literoj с (s) kaj з (z) efektive signifas sonojn
[θ]
kaj
[ð]
, responde, kaj ne
[s]
kaj
[z]
(simile al sudiberia prononco de la
hispana lingvo
).
Samkiel aliaj tjurkaj lingvoj, la turkmena havas
vokalan harmonion
. ?enerale tjurkdevenaj vortoj havas a? nur anta?ajn, a? nur malanta?ajn vokalojn, kaj ?iuj
prefiksoj
kaj
sufiksoj
de la vorto sekvas tion kaj anka? havas a? anta?a-vokalan, a? malanta?a-vokalan formon. Por verbo, ?ia
infinitiva
formo difinas kiun vokalan vormon ?i havos en ?iuj
konjugacioj
.
Vortoj de netjurka deveno, kiuj en la turkmena lingvo plejparte venis el la
rusa
, la
persa
a? la
araba
, ne sekvas vokalan harmonion.
Verboj
konjugacias
je
singularo
kaj
pluralo
kaj anka? je la 1-a, 2-a kaj 3-a
persono
. La turkmena lingvo enhavas 11
verbotempojn
: simpla
prezenco
(longa kaj mallonga formoj), perfekta prezenco (normala kaj negativa), certa
futuro
, necerta futuro,
kondicionalo
,
paseo
, deviga tempo,
imperativo
kaj intenca tempo.
Turkmenaj verboj estas de du tipoj distingaj la? sia
infinitiva
formo: finantaj je sufikso "-mak" kaj je sufikso "-mek". -Mak-verboj sekvas malanta?an vokalharmonion kaj -mek-verboj la anta?an.
Unu el plej nekutimaj kaj amuzaj por alilingvanoj ecoj de tjurkaj verboj estas
evidenteco
, t.e. markiloj en verboj kiuj montras, kiom certa estas la parolanto ke la konsiderata ago vere okazas a? okazis. En la turkmena evidenteco estas markita per unu el kvar sufiksoj kiuj krude signifas jenon:
- -dY ? estas rektaj evidenta?oj
- -Yp-dYr ? eble, la? iu alia ol la parolanto
- -dYr-mY-nam ? nerektaj evidenta?oj
- -mY? ? onidire
Krome, ekzistas apartaj partetoj kiuj anka? markas evidentecon, ekzemple parteto
eken
.
Ekzemploj:
- 1.
Aman syrkawla-p-dyr.
Aman malsani?i-EV-COP
(Mi a?dis ke) Aman estas malsana (t.e. la? iu alia)
- Komparu 1 kun 2.a kaj 2.b:
- 2.a.
Aman syrkawla-dy.
Aman malsani?i-3sPAST
- 2.b.
Aman syrkaw.
Aman malsana
Aman estas malsana. (la parolanto estas absolute certa, eble ?ar la parolanto parolis kun Aman mem)
- 3.
Maral A?gabat-dan gel-ip-dir.
Maral A??abado-ABL veni-EV-COP
(Mi a?dis ke) Maral venas el A??abado.
- 4.
Ben sen-i? koke-ler-i?-i iy-di.
Ben vi-GEN kuketo-pl-2sPOSS-ACC man?i-3spast
Ben man?is viajn kuketojn.
- i. La parolanto vidie kiel Ben estis man?anta kuketojn (t.e. rekta evidenta?o).
- ii. Ben mem diris al la parolanto ke li man?is la kuketojn.
- 5.
Ben sen-i? koke-ler-i?-i iy-ip-dir.
Ben vi-GEN kuketo-pl-2sPOSS-ACC man?i-EV-COP
Ben man?is viajn kuketojn.
- i. La parolanto a?dis de iu alia ke Ben man?is la kuketojn.
- ii. ?enerale la parolanto eksciis ke Ben man?is la kuketojn je iu alia maniero ol 4.i kaj 4.ii
- 6.a.
Ben iy-ip-dir-mika(n) sen-i? koke-ler-i?-i.
Ben man?i-EV-COP-EV vi-GEN kuketo-pl-2sPOSS-ACC
(Mi suspektas ke) Ben man?is viajn kuketojn a? ?u ne Ben man?is viajn kuketojn?
- i. La parolanto vidis iujn evidenta?ojn de la ago (ekzemple kuketerojn) kaj kreis teorion. (t.e. nerektaj evidenta?oj)
- ii. La parolanto pro iu kialo suspektas, ke Ben man?is la kuketojn, sed ne havas pruvojn.
- 6.b.
Men (...) iy-ip-dir-in-mikam?
Mi (...) man?i-EV-1sPRES(?)-EV
?u mi man?is ion?
- i. La parolanto ne certas ?u tiu performis la konsideratan agon.
- ii. Eble evidenta?o de la ago estas rekta, sed ?iaj cirkonstancoj kaj predikatoj (ekzemple la man?a?o) estas neklaraj.
- 7.
Ben iy-en-mi? sen-i? koke-ler-i?-i.
Ben man?i-PART vi-GEN kuketo-PL-2sPOSS-ACC
(Onidire) Ben man?is viajn kuketojn
- i. La ago estas deklarita fare de unu a? kelkaj fontoj, sed ili ne aspektas tre kredindaj.
Unu el manieroj neigi en la turkmena estas uzo de neiga verbo yok. Tiu ?i vorteto ne havas iujn ajn konjugaciojn.
- Onu? ma?yny yok.
- 3sg a?to-GEN NEGV
- 'Li ne havas a?ton.'
- Oyde Amandan ba?ga adam yok.
- domoLOC AmanINST krom persono NEGV
- 'En la domo ne estas iu persono krom Aman.'
Alia maniero estas fonetike kaj gramatike simila negativa sufikso -ok, kiu alglui?as al la fino de la radiko de verbo kiun ?i neigas, anta? la verbotempa sufikso. Sufikso -ok ne sekvas vokalan harmonion. Alia sufikso estas -me/-ma. Kvankam formale ne regulita, plej ofte -mV usi?as kiam temas pri aparta momento a? epizodo kaj -ok por ?eneralaj, adaj a? da?raj aferoj:
- Men bilemok. 'Mi ne scias. (?enerale)'
- Men bilemokdym. 'Mi ne sciis (dum longa tempo).'
- Men bilmedim. 'Mi ne sciis (en tiu ?i aparta okaza).'
(la pozitivaj formoj estas, la?orde: 'Men bilyarin', 'Men bilyardim', and 'Men bildim.'
- Ol ajyganok.
- 3sg malsati-GERUND-NEG
- 'Li ne estas malsatanta'
En orientaj dialektoj de la turkmena oni pli malofte uzas sufikson -ok pro influo de
uzbeka lingvo
.
Alia pli maniero esprimi neigon estas per vorteto dal.
- Men ?u kitaby okamaly dal.
- 1sg tiu-?i libro-ACC legi-OBLIG NEG
- 'Mi ne devas legi tiun ?i libron'
- Ol ac dal.
- 3sg malsata NEG
- 'Li ne estas malsata'
- Kofe gyzgyn bolup biler.
- 'La kafo povas esti varmega'
- Kofe gyzgyn dal bolup biler.
- 'La kafo ne povas esti varmega'
- Kofe gyzgyn dalmi?
- ?u la kafo ne estas varmega?
Oni notu, ke analogoj de esperantaj sufiksoj ne- kaj mal- ne ekzistas en la turkmena, do oni devas uzi iun formon de neigo.
Okazas tiel ke la sama verbo en malsamaj tempoj rekomendas malsaman formon de neigo:
- Men ylgamok.
- Mi ne kuras. (prezenco)
- Men ylgamadym.
- Mi ne kuris. (paseo)
- Men ylgajak dal.
- Mi ne kuros. (certa futuro)
Sufiksoj
("go?ulmalar") estas tre grava parto de turkmena verbo. Ili markas posedon, tempon,
modon
,
aspekton
ktp. de la verbo. Krome, ekzistas sufiksoj kiuj semantike ?an?as la verbon:
- Faras verbon
pasiva
: -yl/-il; -ul/-ul; -l
- Faras verbon
refleksiva
: -yn/-in; -un/-un; -n
- Faras verbon
reciproka
: -y?/-i?; -u?/-u?; -?
- Faras verbon
ka?zativa
: -dyr/-dir; -dur/-dur; -yr/-ir; -ur/-ur; -uz/-uz; -ar/-er; -der/-dar; -t
Plejparto de verbaj sufiksoj (kun escepto de anta?menciita neiga sufikso -ok) sekvas vokalan harmonion.
La turkmena havas ses
kazojn
:
nominativo
,
genitivo
,
dativo
,
akuzativo
,
lokativo
kaj
instrumentalo
. Kazaj sufiksoj sekvas vokalan harmonion.
Malanta?a vokala harmonio: la
substantivo
sygyr ("
bovo
")
| Kaza nomo (turkmene)
|
Kaza nomo (esperante)
|
Formo de la vorto
|
Ekzemplo de uzo
|
| Ba? du?um
|
Nominativo
|
sygyr
|
Sygyr yzyna geldi.
|
| Eyelik du?um
|
Genitivo
|
sygyry?
|
Men sygyry? guyrugyny cekdim.
|
| Yoneli? du?um
|
Dativo
|
sygyra
|
Men sygyra iym berdim.
|
| Ye?i? du?um
|
Akuzativo
|
sygyry
|
Men sygyry sagdym.
|
| Wagt-orun du?um
|
Lokativo
|
sygyrda
|
Sygyrda name guna bar?
|
| Cykys du?um
|
Instrumentalo
|
sygyrdan
|
Bu kesel sygyrdan gecdi. Men sygyrdan yadadym.
|
Anta?a vokala harmonio:
propra nomo
Jeren (ina nomo)
| Kaza nomo (turkmene)
|
Kaza nomo (esperante)
|
Formo de la vorto
|
Ekzemplo de uzo
|
| Ba? du?um
|
Nominativo
|
Jeren
|
Jeren yzyna geldi.
|
| Eyelik du?um
|
Genitivo
|
Jereni?
|
Men Jereni? sacyny cekdim.
|
| Yoneli? du?um
|
Dativo
|
Jerene
|
Men Jerene nahar berdim.
|
| Ye?i? du?um
|
Akuzativo
|
Jereni
|
Men Jereni gordum.
|
| Wagt-orun du?um
|
Lokativo
|
Jerende
|
Jerende name guna bar?
|
| Cykys du?um
|
Instrumentalo
|
Jerenden
|
Bu kesel Jerenden gecdi. Men Jerenden yadadym.
|
Historie la turkmena lingvo, samkiel ?iuj lingvoj devenantaj de la
?agataja
, havis grandan kvanton de pruntovortoj el la
araba
kaj la
persa
. En sovetaj tempoj pro
geopolitikaj
kialoj oni klopodis malpliigi ilian kvanton kaj kiom eblas anstata?igi ilin a? per
rusaj
vortoj a? per tjurkaj neologismoj. Internaciaj vortoj kaj terminoj pri novaj fenomenoj, ne konataj en tradicia turkmena kulturo, estis pruntataj tra
amaskomunikiloj
, plej ofte anka? ruslingvaj. Ili eniris unue la parolatan lingvon, kaj poste la skriban kaj oficiali?is en vortaroj.
- 0. nol
- 1. bir
- 2. iki
- 3. uc
- 4. dort
- 5. ba?
- 6. alty
- 7. yedi
- 8. sekiz
- 9. dokuz
- 10. on
- 20. yigrimi
- 30. otuz
- 40. kyrk
- 50. elli
- 60. altmy?
- 70. yetmi?
- 80. segsen
- 90. togsan
- 100. yuz
- 1000. mu?
La komplikaj numeraloj formas la? la sama skemo kiel en Esperanto: 11 ? on bir, 23 ? yigrimi uc, 137 ? yuz otuz yedi ktp.
- Jes ? hawa
- Ne ? yok
- Adia? ? sag bolu?, ho?
- Bonan matenon ? ertiri?iz hayyrly bolsun
- Bonan vesperon ? ag?amy?yz hayyrly bolsun
- Bonan nokton ? gija?iz rahat bolsun
- Bonvolu ? sufikso -ay/ay al verba radiko. Ekzemple: Bonvolu doni (?in) al mi ? Ma?a beray!
- Dankon ? sag bolu?
- ?u vi parolas la anglan? ? Siz i?lis dilinde gepleyarsi?izmi?
- Mi ne parolas la turkmenan ? Men turkmen dilinde geplemeyarin
- Kion signifas tio? - munu? manysy name?
- ↑
Туркменистан: золотой век
. Arkivita el
la originalo
je 2016-04-12. Alirita 2016-04-23.
- ↑
2,0
2,1
2,2
2,3
Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online:
Report for language code: tuk
- ↑
Etnic Atlas of Uzbekistan (2000 census)
Arkivigite je
2009-10-07 per la retarkivo
Wayback Machine
- ↑
4,0
4,1
4,2
Лингвистический энциклопедический словарь. Институт языкознания АН СССР. М. ? ≪Советская энциклопедия≫, 1990, с. 524?525