| Manuskriptoj de la Morta Maro
|
|
| artefakto
? group of manuscripts ? malkovrita teksto
|
| A?toroj
|
| A?toro
|
nekonata valoro
|
| Lingvoj
|
| Eldonado
|
|
Partoj
|
|---|
|
|
? Granda Psalmar-skribrula?o
? War of the Sons of Light Against the Sons of Darkness
? Qumran calendrical texts
? 4QMMT
? Komentario de la Libro de ?abakuko
? Damaska Dokumento
?
Kupra rula?o
vd
|
|
|---|
|
La manuskriptoj de la
Morta Maro
(anka? konataj kiel
volvlibroj
a?
rula?oj de
Kumrano
) estas amplekso de manuskriptoj, plej ofte sur
pergameno
(?afa a? kapra
ledo
),
papiruso
kaj unu sur kupro (
kupra rula?o
de la Morta Maro), malkovritaj en kavernoj najbare de la
Morta Maro
. Ilin konstituas diversaj kuna?oj de tekstoj; kaj formas tiun kuna?on ?irka? 900 dokumentaj tekstoj de la
hebrea
Biblio
, malkovritaj de
1947
al
1956
en la dekunu grotoj ene kaj ?irka?e de
Uadi
Kumrano
najbare de la ruina?oj de la Kumrana setlejo, sur la bordoj de la okcidenta flanko de la Morta Maro. ?i tie sub la sama titolo estas ?enerale indikataj anka? aliaj manuskriptoj malkovritaj najbare de la samaj lokoj.
En la Morta Maro-Volvlibroj, kiuj dati?as al la dua kaj unua jarcentoj a.K., estas unuaj skribaj atestoj pri juda kulturo (a? parto de ?i) en la
Hasmonea
periodo. Sur la bildo estas eltira?oj de Scroll 4Q175 - Ekspozicio ?e la Jordana Muzeo de Arkeologio en Amano
La malkovro estas unu el la plej gravaj eventoj de la moderna historio kaj precipe por la bibliaj scienco. La rula?oj enhavas la plej malnovajn bibliajn tekstojn, kiuj pruvas anka?, ke la hebrea Biblio jam elformi?is ?is
70 p.K.
.
Oni trovis la dokumentojn en kvin gravaj lokoj de Judeo: en
Hirbet Kumran
,
Vadi al-Muraba
,
Nahal Hever
(Vadi Khabra) kaj
Nahal Ceelim
(Vadi Szeijal),
Vadi Dalije
kaj
Masada
. En tiu artikolo la rigardo etendi?as, kvankam supra?e, anka? tiuj similaj objektoj.
La unuajn manuskriptojn trovis beduena pa?tista junulo en Hirbet Kumran,
1947
. Oni trovis en 11 kavernoj ?e Kumrano multajn manuskriptojn, pri kiuj oni supozas, ke ili estis parto de libraro de esenoj, juda fundalisma komunumo. La esena sekto agadis inter la 2-a jc. aK. kaj 68 p.K. La? kelkaj sciencistoj, la verkojn ka?is judoj dum la kontra?romia ribelo (67?73 p.K.). Plimulto de la manuskriptoj esti?is en la 1-a jc. (a.K. kaj p.K. ?is 68).
Plej bone konservi?is la manuskriptoj el la unua
kaverno
de Kumrano (skribrula?o de Jesaja, la regularo de la komunumo, Batalo de filoj de la lumo kontra? filoj de la mallumo (Batala skribrula?o), adoraj
psalmoj
(Hadajo),
?abakuk
-komentario kaj sep pluaj
rula?oj
.
En la 2-a kaverno oni trovis fragmentojn, en la 3-a trovis kupran rula?on listigantan la templajn trezorojn kaj ties ka?ejojn. La verkojn de la esena komunumo ka?is la 4-a kaverno (400 manuskriptoj el la Malnova Testamento).
Oni trovis en la 11-a kaverno anka? apokrifajn manuskriptojn, nekonatajn psalmojn. Ver?ajne tie ka?i?is la Templa rula?o, a?etita en 1967 ?e la beduenoj, (tiu skizas la konstruplanojn de la ideala jerusalema templo).
Vadi al-Muraba trovi?as je 18 km de Kumrano (sude) kaj oni trovis tie verkojn, kiujn ka?is rifu?intoj de armeanoj de Bar Kochba (post 135 p.K). Oni trovis du leterojn de Bar Kochba, fragmentojn el la Biblio kaj jurajn dokumentojn en la hebrea, aramea kaj greka.
La tria ka?ejo estis malkovrita en 1952, kiam pa?tistoj prezentis grekan traduko de la minoraj profetoj el la 1-a jc. p.K. Oni anka? prezentis leteroj de
Bar Kochba
kaj jurajn dokumentojn el la epoko. Similajn dokumentojn oni trovis ?e la 4-a trovejo.
La 5-a trovejo estas
Masada
. Oni trovis tie libron de la
Predikanto
dateblan je 75 a.K. en la hebrea lingvo kaj aliajn bibliajn kaj judajn tekstojn.
?is 1991, nur la judaj esploristoj rajtis analizi la tekstojn, tiam la
monopolo
rompi?is
Rula?o de Psalmoj kun ties transskribo
Loko de la malkovro
La tekstoj famas pro la granda religia kaj historia signifo, ?ar ili entenas iujn el la unikaj kopioj preterrestantaj, ?is nun konitaj, de bibliaj dokumentoj produktitaj anta? la 100 a.K., kaj konservas la atestojn de la fini?o de la malfrua
judismo
de la
Dua Templo
. Ili estas skribitaj en la hebrea kaj
aramea
kaj
greka
lingvoj, plejparte sur papiruso, sed anka? sur pergamena krom sur ledo kaj kupro.
[1]
. Tiuj manuskriptoj kiuj datas inter 150 a. K. kaj 70 p. K.
[2]
. La rula?oj estas kutime asociitaj al la hebrea grupo dirata
Esena
.
Kutime studuloj dividas la marmortajn dokumentojn la? tri grupoj:
1) bibliaj manuskriptoj (kopia?oj de la biblio) kiuj konstituas la 40% de la rula?oj ?is nun decifritaj;
2) manuskriptoj "
apokrifaj
" dirataj anka? "
pse?depigrafaj
"; manuskriptoj ne kanonaj la? la hebrea biblio, kiel la Libro de
?ano?
, la Libro de la
Jubilejoj
, la Libro de
Tobia
, de
Sira?
kaj Psalmoj kaj alia?o nun survoje de la analizo por esti katalogita: tiu ?i grupo tu?as la 30%on;
3)dokumentoj de la sekta grupo anta?e tute ne konita, kiuj priskribas la normojn kaj la krederojn de aparta grupo a? grupoj ene de la plejmulto hebrea, kiel la
Regulo de Milito
, hebrelingva komento (hebree ???,
pesher
) pri la Libro de ?abakuk, kaj la
Regulo de la Benoj
kiuj kune konstituas 30& de la rula?oj.
[3]
?is
1968
la plejparto de la pergamenaj kaj papirusaj fragmentoj estis gardataj en la
Muzeo Rockefeller
(jam konata kiel Arkeologia Muzeo de Palestino, en Jerusalemo). Post la
sestaga milito
, tiuj dokumentaroj estis translokitaj al la
Sanktejo de la Libro
, ?e la
Nacia Muzeo de Israelo
, kiu anka? nun el tiuj konservas multajn, dum aliaj plutrovi?as en la Orienta Instituto de la Universitato de
?ikago
, en la teologia seminario de
Princeton
, ?e Azusa Pacific University, kaj ?e privataj kolektoj.
Graveco de la manuskriptoj de Kumrano
[
redakti
|
redakti fonton
]
Fragmentoj de al rula?oj iam ekspoziciitaj en la arkeologia muzeo de
Amano
Ili utilas por la historio de tiu hebrea epoko kaj aparte por la ?eesto de samaj pensadoj kaj konceptoj en la kristana literaturo (tio konstateblas en la evnagelo de Johano kaj en la apokalipsaj temoj).
Tiu graveco dependas anka?, interalie, el la fakto, ke unufoje oni povas meti okulojn sur gamon de religiaj kompila?oj atingintaj niapoken rekte, do absolute senaj je postaj interferoj. Konsiderinde, ke la dokumentoj konservi?is mar?ene de la konvencia vivo, ili povis niaepokon atingis sencenzuraj striktigoj. Fakte la hebrea cenzuro iam aboliciis la religian literaturon kiu translimis la rabenan ortodoksion. La? jarcentoj, en la kristana literaturo iuj elementoj de tiuj verkoj suferis varia?ojn.
Plua graveco revstas tiuj dokuemtoj pro la nesperita eblo kompari la aktualajn bibliojn kun la smabialij tekstoj de la antikaj biblioj.
Komparo de la nunaj biblioj kun la kumranaj tekstoj
[
redakti
|
redakti fonton
]
La rimarkindeco de la rula?oj rilatas anka? al
ekdotiko
[1]
. Anta? la malkovro de tiu rula?oj kaj pergamenoj, la plej antikvaj bibliaj manuskriptoj hebreaj dati?is je la na?a jarcento (masoreta teksto) inter kiuj alkaluki?as la
Codex Leningradensis
[2]
. Nun oni povas legi samtekstojn dati?antajn je la dua jarcento anta? Kristo. Anta? la dudeka jarcento la plej antikvaj tekstoj de la Malnova Testamento estis tiuj de
Codex Vaticanus
kaj
Codex Sinaiticus
de la duono de la kvara jarcento, kaj de aliaj fragmentoj. Studuloj nun trovas, ke la du tekstoj, tiu kumrana kaj tiu masoreta kaj tiuj kristanaj, malmulte distanci?as inter si. Interese estus la komparo kun la antikvaj grekaj kaj latinaj traduka?oj.
Scienca siglado de la kumranaj dokumentoj
[
redakti
|
redakti fonton
]
La koncernaj grotoj en kiu estis trovitaj la rula?oj kaj pergamenoj estis numeritaj de 1 ?is 11 ka? la kronologio de la malkovroj, kaj markitaj per litero ?Q” (Qumran en la angla) por distingi la manuskriptojn trovitajn en unu loko el tiuj trovitaj en alia loko. Tiuj numeroj kun la Q estas ?iam sekvataj de indiko de la enhavo de la manuskripto plejofte kun la mallongigoj kutime uzataj en prisciencaj publikiga?oj. La sigloj, tial, indikantaj la kumrana?ojn sin prezentas la? la jena skemo:
1QIs
, nome malkovra?o en groto 1 entenanta tekston de Jesaja. Simila?oj estas indikata per aldonaj literoj korne metitaj.
1QIs
kaj 1QIs
Unuavide ne grava, sed por ekzegezistoj kaj historiistoj tre grava, estus la respondo pri la demando: ?u la skriba materialo (pergameno kaj inko) estis produktitaj surloke a? alilande? Jen eka respondo (2010): esploristoj de la Nuklea Instituto de Catania (Italio) montris la unuajn rezultojn de esploro, danke al nova sciencaj esploraj sistemoj en kiuj gravan rolon plenumas la nukleaj protonoj, sur iuj pergamenaj fragmentoj de la manuskriptoj de Qumrano. Nu, ekzaminante sep pergamenajn specimenojn po vastajn unu centimetron, kaj kunlaborante kun sciencser?antoj de CNR (Nacia Centro de Esploro), la esploristoj emer?igis ke la qunranaj rula?oj estis konfekciitaj precize en la zono en kiu ili estis trovitaj, ekskludante tial alporton el alilandoj, anka? do el la zono de Jerusalemo (hipotezo sugestis ke la dokumentaron oni alportis el Jerusalemo dum la ruiniga sie?o de la jaro sepdeka postkrista).
Kiel ili malkovris tion? Kiel sciate, la transformo de besta ha?to al pergameno bezonas grandan kvanton da akvo. Kian akvon la produktantoj uzis? Tiun de la najbara rivero Jordano!, kies akvoj havas apartajn fizikajn karakterizojn ne rimarkeblajn en la akvoj de aliaj najbaraj alilandaj akvoj. Nu, tiu nukleajn karakterizojn oni trovis en la kumranaj pergamenaj fragmenoj! (Tiuj malkovra?oj estis ilustritaj en la
Pixe 2010 Conference de Surrrey, en Anglio,
iniciate de esploristo Giuseppe Pappalardo (?urnalo
Avvenire
de
2a de septembro
2010
).
Kiel jam dirite, la plejparto de la manuskriptoj estas skribita en la hebrea lingvo, sed abundas anka? tiuj en la aramea, tiam lingvo prefere uzata in Palestino kaj Sirio; ne mankas malmultaj tekstoj de la Malnova Testamento skribitaj greklingve, malkovritaj en la grotoj 4 kaj 7.
La dati?o de la manuskriptoj iras de la tria jarcento a.K. al unua p.K. Tiel respondas la metodo paleografia, t.e. per la individuigo de la formo kaj stilo (?an?antaj la?longe de la jarcentoj) per kiuj la kopiistoj redaktis la skriba?ojn. Iuj manuskriptoj estis ekzamenitaj per la metodo de la karbono 14 a? de masspektomtrio
Oni distingis tri periodajn formojn:
- Antikva: 250-150 a.K.,
- Hasmonea
: 150 ? 30 a.K.,
- Heroda
: 30 a.K. ? 68/70 p.K.
Tamen la datado per la
mas-spektrogramo
rezultigis anka? datojn pli antikvajn por iuj fragmentoj: por Q534, mezvalore de 388 anta? Kristo; por 4Q365, 339 anta? Kristo.
Kvankam grandas la nombro de temoj traktitaj en la manuskropta amaso, ties enhavo ?enerale estas uniforma. Fakte, la dokumentoj inkludas nur religian literaturon, nome ili neniam indulgas la eksterreligian literaturon kaj tute mankas pripensadoj pure sciencaj kaj historiaj. La kompona?oj plej odorantaj pri sciencemo estas la kalendaroj dum astronomia?oj, kiel
4QBrontologion
, estas plenigitaj je religiaj celoj: evidente ili estis konceptitaj kaj skribitaj por liturgiaj motivoj a? por ordigi la religian vivon de komunumo. Vidu, konfirme de tio, anka? la liston de la arboj en
4QEnoch
kaj temo de la cirkulado de la sango en
4QD
.
La kalendaro fiksas la [Pasko]n en malsamaj tagoj ol tiu de la jerusalema templo. Tio komprenigis la kialon de la malsamaj manieroj fiksi la tagon de la
paraskevo
(la anta?tago de la hebrea pasko) en la evangelioj: ili sekvas malsamajn kalendarojn.
La epitetoj kiujn la manuskriptoj distribuas al la membroj de la komununo ne allasas eblon identigi, almena? en diversaj dokumentoj, la sekton inter tiuj jam konitaj. Multe oni diskutis pri la origino de la manuskriptoj: la plej komuna opibio restas tiu la? kiu la manuskriptoj estas la produkto de la hebrea sekto nomata
esena
, setlanta najbare de Kumrano: fakte koincidas diversaj cirkonstancoj kun la detaloj liveritaj de verkistoj kiel
Jozefo Flavio
,
Plinio la Maljuna
,
Filo de Aleksandrio
, pri la sekto nomata esena. Tiel konkludas De Va?, Sukenik, Dupont-Sommer, Yadin, Vermes, Milik, Cross, Soggin, Fitzmyer, Stegemann, Martinez, Moraldi, Riesner, Martone kaj aliaj.
Ne mankas tamen diversaj alternativaj interpretoj, a? nur parte similaj a? tute malsimilaj. Ne mankas, fakte, diversaj alternativaj interpretoj, a? nur parte similaj a? tute malsimilaj.
Unu el ili imformas ke la rula?oj ne estus produktitaj surloke pro manko de arkeologiaj elementoj kiuj enduktus pensi pri
scriptorium
. La rula?oj ne estus trezoro de la esena komunumo sed de la jerusalema templo, kies estroj provis ilin savi el la probabla venko de romianoj. E? la establa?aro de Qumran ne estus milita fortika?o ?ar la muroj havas malfortan konsiston. Esenoj, fine, estus sekto religia sed ne milita, kies kontrasto kun la jerusalemaj templestroj ne havus fundamenton. (Simone Paganini,
Qumran: le rovine della luna.
Il monastero e gli esseni, una certezza o un’ipotesi?, EDB, Bolonjo -
[3]
Arkivigite je
2011-03-25 per la retarkivo
Wayback Machine
-
)
Trovitaj en Buqe‘a, 9 mejlojn
sudeste
[
Kontrolenda lingva?o
]
de Jerusalemo, 6 mejlojn okcidente de la Morta Maro. La loko iam estis hasmonea fortika?o nomata Hyrcanion, poste igita kristana mona?ejo iniciate de (492)
Sankta Saba
. El ties biblioteko devenas manuskriptoj (arabaj, grekaj, arameaj) elfositaj el la ruina?oj, bon?ance ne forigitaj de la detruantoj, kaj datitaj de la 6-a ?is la 9-a.
Metitaj al lumo el 5 grotoj situantaj 15 mejlojn sudokcidente de jerusalemo, 12 mejlojn sude de Kumrano kaj 10 mejojn norde de
Engedi
. Beduenoj komencis komerci manuskriptojn en 1951, sed tuj arkeologoj alkuris por fosi. Nur tri grotoj ankora? konservabis spurojn de setloj, okazaj a? kontunuaj, de la kankolika al la araba epoko. Ili estis certe utiligitaj dum la juda ribelo de 130-135 far
Simon Bar Ko?ba
. Estis trovitaj fragmentoj de leteroj kaj de libroj de bibliaj profetoj.
Malkovritaj sude de la Morta Maro, en tiu kiu estis fortreso de
Makabeoj
kaj de Herodo kaj poste romia, sed a?dace okupita de la zelotoj en la 66 p. K., kaj fine reokupita de la romia armeo.
En ?i estis trovitaj diversaj manuskriptoj:
En muzeo de Amano
- ↑
From papyrus to cyberspace
The Guardian
August 27, 2008.
- ↑
Bruce, F. F.
.
"The Last Thirty Years"
.
Story of the Bible
. ed.
Frederic G. Kenyon
Retrieved June 19, 2007
- ↑
Abegg, Jr., Martin, Peter Flint, and
Eugene Ulrich
,
The Dead Sea Scrolls Bible: The Oldest Known Bible Translated for the First Time into English
, San Francisco: Harper, 2002
- A. Grohmann,
Arabic Papyri from Hirbet el-Mird
, Louvain 1963.
- P. Benoit, J.T. Milik, R. De Va?,
Les grottes de Murabba‘at
(DJD 2), Oxford 1961; J.M. Allegro, I rotoli del Mar Morto, Firenze 1958, 193-204.
- Y. Yadin, Bar-Kokhba:
The Rediscovery of the Legendary Hero of the Second Jewish Revolt against Rome
, London 1971.
- Y. Yadin,
The Finds from the Bar Kochba Period in the Cave of the Letters
, Jerusalem 1963.
- J Starky e J.T. Milik (RB 61 (1954) 161-168, 182-190; Biblica 38 (1957) 245-268.
- E. Tov (R.A. Kraft),
The Greek Minor Prophets Scroll from Nahal Hever (8HevXIIgr)
, (DJD 8. The Seiyal Collection I) Oxford 1990.
- D. Barthelemy,
Les devanciers d’Aquila: Premiere publication integrale du texte des fragments du Dodecapropheton trouves dans le Desert de Juda, precedee d’une etude sur les traductions et recensions grecques de la Bible realisees au premier siecle de notre ere sous l’influence du rabbinat palestinien
, Leiden 1963.
- Simone Paganini,
Qumran: le rovine della luna.
Il monastero e gli esseni, una certezza o un’ipotesi?, EDB, Bolonjo.
[
rompita ligilo
]
- Florentino Garcia Mertinez (1987). “Origenes del movimento esenio y origenes qumranicos. Pistas para una solucion”,
p. 527?556
.
- Talmon (1976). “The Textual Study of the Bible? A New Outlook”.