Pluigita kvintociklo
La
kvintociklo
estas en la
muzikteorio
grafika montra?o de la reciprokaj parencorilatoj de la
tonaloj
. ?i fontas el la e?ropa
harmonikompreno
kaj bazi?as sur la kompreno, ke tonalo estas plej proksima al tiuj tonaloj, kiuj staras en la distanco de
kvinto
(kvintona pa?o = la
intervalo
de sep
duontonopa
?oj) al ?i. Najbarajn tonalojn en la kvintociklo oni nomas
kvintparencaj
.
A?dekzemplo kvinto supren: C-G
-
A?dekzemplo kvinto malsupren: C-F
La uzado de tonaloj la? la aran?a?o de la kvintociklo kaj la por tio necesa temperita
agordo
estas muzika kreita?o de la
e?ropa
kulturo, kiu ne ekzistas tiel konsekvenca en aliaj
kulturregionoj
de la mondo. En la supra figuro oni vidas, ke kun ?iu tonalo en kvintodistanco aldoni?as unu
anta?signo
: je la kvintoj supren ?iukaze plua ? (
dieso
), je la kvintoj malsupren plua
♭
.
Dieso (?) plialtigas la koncernan tonon je duontono (je G-ma?oro ekz.
F
fari?as
F?
); bemolo (♭) plimalaltigas la koncernan tonon je duontono (je E♭-ma?oro ekz.
B
fari?as
B♭
,
E
E♭
kaj
A
A♭
).
La plialtigo a? plimalaltigo de certaj tonoj estas ?uldata al la e?opa kompreno de
melodio
.
Ma?or
gamon
kaj la tonalon bazi?antan sur tio oni sentas aparte belsona, se krom la plentonaj pa?oj ekzistas du duontonaj pa?oj: inter la 3-a kaj 4-a stupoj same kiel inter la 7-a kaj 8-a ?tupoj. (Vidu pri to anka? malsupre:
Fonoj
.)
Klavaro
ilustras tion:
Kvintociklo per klavaro
Krom la blankaj klavoj ekzistas alterne nigraj klavoduopoj resp. -triopoj same kiel du bre?oj inter
E/F
kaj
B/C
. Kaj la nigraj klavoj kaj la bre?oj igas la duontonajn pa?ojn videblaj.
Sur piano oni ludas C-ma?oran gamon sen nigraj klavoj, ?ar la transiroj inter
E/F
kaj
B/C
estas la por tio necesaj duontonpa?oj inter 3-a/4-a kaj 7-a/8-a ?tupoj. C-ma?oro do komplete malbezonas alteraciilojn. ?iuj aliaj ma?ortonaloj bezonas alteraciilojn.
Por ?iu ma?ortonalo ekzistas minortonalo kun la samaj alteraciiloj. Tian tonaloparon oni nomas
paraleltonaloj
. Minortonalo havas tonikon je tercio (tri duontonaj pa?oj) pli malalta ol sia paralela ma?ortonalo, t.s. la toniko de la paralela minortonalo situas sur la 6-a ?tupo de la ma?ortonalo. Tio validas por la
naturaj
minortonaloj, je kiu la duontonaj pa?oj situas inter la 2-a kaj 3- same kiel inter la 5-a kaj 6-a tono.
- La kontra?diro, ke oni trovas tamen ?e tiel nomata
harmonia
a-minora tonalo G? kaj per tio ja dieson kaj ?e tiel nomata
melodia
?ikaze e? du diesojn, nome F? kaj G?, estas komprenebla. Sed ?i tiuj
alteraciiloj
ne rilatas al la alteraciiloj anta?kondi?itaj de la kvintociklo. Je tiuj ?i tamen temas pri tiuj alteraciiloj, kiuj staras je la komenco de
notliniaro
. Unuopaj variigoj en la nototeksto ne estas tu?ataj de tio.
Kiom kaj kiajn alteraciilojn havas pura minortonalo, estas facile legebla helpe de la grafkio kaj la klarigoj pri la alteraciiloj en la ma?ortonaloj.
- Rimarko: ?iu tonalo estas la
kvinto
de la anta?a tonalo, kaj la minora tonalo estas la suba
trito
de la responda ma?ora tonalo.
La alteraciiloj anka? alvenas en kvintodistanco, movi?anta
supren
je la diesaj tonaloj.
La sinsekvo de la notoj ekipendaj per # (F, C, G, D, A, E, B...) estas pro la kvintodistanco anka? legebla, se oni komencas je F kaj pluiras horlo?direkten.
La diesoj (#) altigas la tonojn respektive je duontona pa?o:
- G-ma?oro: F?
- D-ma?oro: F?, C?
- A-ma?oro: F?, C?, G?
- E-ma?oro: F?, C?, G?, D?
- B-ma?oro: F?, C?, G?, D?, A?
- F?-ma?oro: F?, C?, G?, D?, A? E?
?i tio estus la?pla?e da?rigebla: C?-ma?oro kun sep ?, G?-ma?oro kun ok ? ?is E?-ma?oro kun dek unu ? ktp. Sed tio ne nur faras la notacion ege nesupervidebla; pluaj altigoj de jam altigitaj tonoj kondukas anka? en la sonimago nur al jam estintaj tonoj.
Ekz. je E?-ma?oro (dek unu ?) alpa?us krom la diesoj jam konataj el F?-ma?oro ?B?“ (sonanta kiel C), ?F??“ (duobla altigo de F, sonanta kiel G), ?C??“ (sonanta kiel D), ?G??“ (sonanta kiel A), ?D??“ (sonanta kiel E) kaj ?A??“ (sonanta kiel B).
La fenomenon, ke malsame nomataj tonoj sonas same, oni uzas por
enharmonia intermikso
: anstata? la pli kaj pli kompliki?antaj diesaj tonaloj oni uzas la analogajn, samsonajn bemolajn tonalojn, ekz. anstata? G?-ma?oro (8 ?) A♭-ma?oron (4 ♭). A?, por resti ?e la ekzemplo de la tonalo ?E?-ma?oro“: anstata? dek unu diesoj oni bezonas nur unu bemolon. La notobildo per tio fari?as esence pli klara, la?sone ?i ne diferencas je la
egal?tupa agordo
.
En la muzika praktiko je la transponado de unu tonalo en alian povas ekesti komplikaj tonaloj. Tre ofte oni indikas la anta?signojn de la komplika tonalo (por ke muzikisto pli bone povas postplenumi intervalojn). Poste tamen la komplika tonalo estas transigita per bekvadratoj kaj respektivaj alteraciiloj en la pli pla?an enharmonian tonalon.
Por legantoj, kiuj interesi?as pri
pura agordo
, menciendas ke je modulado al la venonta tonalo en kvintodistanco krom unu tono - ekz. F al F? - plua tono alti?as je sintona komo - ekz. A al A'. (A' estas la tono A altigita per la sintona komo). Oni tiam ricevas jenan tabelon:
- G-ma?oro : F? A'
- D-ma?oro : F? C? A' E'
- A'-ma?oro: F? C? G? A' E' B'
- E'--ma?oro: F?' C? G? D? A' E' B'
- B'--ma?oro: F?' C?' G? D? A?' E' B'
- F?'-ma?oro: F?' C?' G?' D? A?' E?' B'
Deflanki?oj en la kvintociklo la? direkto al la dominanto efekti?as per rimarkebla (pro ?an?o de anta?signoj) kaj apena? sentebla altigo de la tonoj (je sintona komo) kaj ka?zas per tio intensigon kaj heligon.
La movi?o de la tonaloj same kiel la alveno de la anta?signoj en kvintodistanco, kiuj eldevigas malplialtigon de la tonoj, je bemolaj tonaloj okazas
malsupren
:
Anka? jen legeblas la sinsekvo de la notoj ekipendaj per bemolo (B, E, A, D, G, C, F...) pro la kvintodistanco en la kvintociklo, se oni komencas je B kaj da?rigas kontra? la senco de horlo?a montrilo.
- F-ma?oro: B♭
- B♭-ma?oro: B♭, E♭
- E♭-ma?oro: B♭, E♭, A♭
- A♭-ma?oro: B♭, E♭, A♭, D♭
- D♭-ma?oro: B♭, E♭, A♭, D♭, G♭
- G♭-ma?oro: B♭, E♭, A♭, D♭, G♭, C♭
Por legantoj, kiuj interesi?as pri
pura agordo
menciendas ke je modulado al la venonta tonalo en kvintodistanco krom unu tono - ekz. B al B♭ - plua tono malalti?as je sintona komo - ekz. D al D°. (D° estas la tono D malaltigita per la sintona komo). Oni tiam ricevas jenan tabelon:
- F-ma?oro: B♭ D°
- B♭-ma?oro: B♭ E♭ D° G°
- E♭-ma?oro: B♭ E♭ A♭ D° G° C°
- A♭-ma?oro: B♭ E♭ A♭ D♭° G° C° F°
- D♭°-ma?oro: B♭° E♭ A♭ D♭° G♭° C° F°
- G♭°-ma?oro: B♭° E♭° A♭ D♭° G♭° C♭° F°
Deflanki?oj en la kvintociklo la? direkto al la subdominanto efekti?as per rimarkebla (pro ?an?o de anta?signoj) kaj apena? sentebla malaltigo de la tonoj (je sintona komo) kaj ka?zas per tio malintensigon kaj malheligon.
La kvintociklo ne nur limi?as je tio, figuri kiu tonalo havas kiom da anta?signoj. La proksimeco de la tonaloj al tiu, kiuj estas plej proksima al ili, ebligas samtempe priju?adon, kiuj
akordoj
estas harmonie parencaj. Jen ekzemplo:
Se oni deiras de C-ma?oro kiel
toniko
, ?irka? ?i grupi?as G-ma?oro kiel
dominanto
, F-ma?oro kiel
subdominanto
, a-minoro kiel
tonikoparalelo
, e-minoro kiel dominantoparalelo a? toniko-
kontra?paralelo
kaj d-minoro kiel subdominanto-paralelo.
Per kombinado de ajna ma?ortonalo en la kvintociklo kun ?ia dekstra kaj maldekstra najbaro oni ricevas la akordojn de la
ma?orkadenco
. Kombinadoj kun pli malproksime situantaj tonoj bezonas
moduladon
.
Se oni do prenas iun ajn tonalon el la kvintociklo kiel elirtonalo kaj rigardas ?iajn najbarojn, ?i tiuj distingi?as de ?i nur per pokaze unu sola tono.
?i tiu estas la 4-a ?tupo de la elirtonalo, kiu estas altigita (per dieso a? delasado de bemolo), kaj la 7-a ?tupo de la elirtonalo, kiu estas plimalatigita (per bemolo a? delasado de dieso).
Pro tio la du tonaloj staras en liga parenca interrilato.
Jen
ekzemplo
en
E♭-ma?oro
:
Se oni nun formas
trisonon
en najbara tonalo, kiu
ne
uzas la 4-an tonon a? en la alia la 7-an tonon, tiam ?i tiu trisono samrajte povus aparteni al la elirtonalo.
Aparte gravaj estas la trisonoj sur la unua tono (la unua ??tupo“) de la du najbartonaloj. Anka? ili uzas nur gamoproprajn tonojn de la elirtonalo kaj staras en ?i sur la 4-a kaj 5-a ?tupoj. Krom tio ili entenas tamen la du tonojn, kiuj estis ?an?itaj por generado de la respektive alia najbartonalo. Per ?i tiuj du trisonoj eblas dislimigo de la elirtonalo de siaj du najbartonaloj.
En ?i tiuj tri trisonoj (sur la respektive unuaj ?tupoj de la tri gamoj) krome
?iu
tono de la baza tonalo estas almena? unufoje reprezentata; oni bezonas por akompano de simpla melodio, kiu limi?as nur je tonoj de la
bazotonalo
, komence nur ?i tiujn tri trisonojn.
Okulfrapas krome, ke la ununura trisono en la elirtonalo, kiu
ne
aperas en la najbartonaloj
- estas nek ma?ora nek minora trisono, sed tiel nomata
diminuita
trisono (du malgrandaj tercioj unu super la alia),
- per tio anka? ne estas reprezentata en la kvintociklo.
- La trisono sur la 7-a ?tupo tamen povas esti rigardata kiel kvarsono de la 5-a ?tupo (dominanto), je kiu nur la baza tono ne estas ludata. Se oni komparas ?i tiun trisonon kun diminuita akordo (kvarsono kun tri malgrandaj tercioj unu super la alia, ekz. G?-B-D-F), oni konstatos, ke amba? la?sone preska? ne surmontras parencecon. La ceteraj trisonoj sur la 1-a ?is 6-a ?tupo rezultigas ?uste tiujn ses trisonojn, kiuj en la ciklo grupi?as ?irka? la elirtonalo. En la supra ekzemplo tio ?i estas A♭-ma?oro, f-minoro; E♭-ma?oro, c-minoro; B♭-ma?oro, g-minoro.
Kiel elirpunkto por la jena servu ekzemple la C-ma?ora tonalo:
La ma?ortonalon karakterizas ?ia strukturo, kiu rezultas el la sinsekvo de plen- kaj duontonoj.
?i havas do du idente strukturitajn alineojn, la tiel nomatajn
tetrakordojn
(greke: tetra=kvar).
Pro ?i tiu egaleco la dua lineo povas esti anka? la unua alineo de alia tonalo. Por ricevi kompletan,
septonan
gamon, oni almetas supre kvar tonojn:
Kiel videblas, tamen la strukturo de la nova alineo ankora? ne estas ?usta. ?ustigon kreas alteraciilo: en ?i tiu kazo oni devas altigi la f kiel sepa tono al f?, por ke oni ricevas veran ma?ortonalon:
La tiamaniere ricevitan gamon oni povas denove dividi en du egale strukturitajn alineojn kaj alifunkciigi la duan alineon al la unua de plua, kompletigi, altigi la sepan tonon kaj ricevi la venontan ma?ortonalon:
?i tiu procedo estas la?pla?e ripetebla. Oni observos je tio du aferojn:
- ?iufoje unu tono (nome la sepa) estas altigita per aldonado de plua
dieso
.
- La nova tonalo staras, ?ar ?i komencas sur la kvina tono de la malnova, kvinton pli alta ol la malnova.
Komencante per C-ma?oro oni nun starigi jenan skemon:
Analoge oni povas agi nun la? la mala direkto.
Se oni prenas la
unuan
alineon de la C-ma?ora tonalo kaj da?rigas ?in malsupren, oni ricevas jenans:
Anka? jen oni devas ?an?i unu tonon por krei la strukturon de ma?ortonalo. Jen temas pri b, kiun oni devas plimalaltigi per bemolo al b♭:
Denove analoge al la da?rigo supren oni povas la?pla?e apliki ?i tiun procedon malsupren.
La observa?oj estas konformaj:
- ?iun fojon oni plimalaltigas unu tonon, aldonante unu bemolon.
- La nova tonalo komencas kvinton pli malalta ol la malnova.
Komencante je C-ma?oro oni povas starigi jenan skemon:
Por unuigi la du skemojn, oni ?ovas C-ma?oron en la centron, kvaza? kiel spegulakso.
Pro la
enharmonia intermikso
de F? kaj G♭ ?e la fina?oj de ?i tiu skemo ekestas la bildo de ciklo.
Kadenco por C-ma?oro (blua); E-ma?oro (ru?a); E♭-Dur (flava) a? staranta ene de la kvintociklo: a-minoro (blua); c?-minoro (ru?a); c-minoro (flava)
En la apuda figuro por jenaj tri tonaloj (nome: C-ma?oro, E-ma?oro samkiel E♭-ma?oro) tiu regiono ene de la kvintciklo havas koloran fonon, kiu estas grava por la respektiva tonalo.
Karakteriza por tonalo estas ?ia
kadenco
, do la sinsekvo de la trisonoj a? harmoni?tupoj 1, 4, 5, 1. Aliavorte: toniko-akordo, subdominato-akordo, dominanto-akordo, toniko-akordo eksonas unu post la alia.
| Tonalo
|
?tupo 1
|
?tupo 4
|
?tupo 5
|
?tupo 1
|
| .
|
staras en la
CENTRO
|
staras
MALDEKSTRE
de ?tupo 1
|
staras
DEKSTRE
de ?tupo 1
|
staras en la
CENTRO
|
| C-ma?oro
|
C
|
F
|
G
|
C
|
| E-ma?oro
|
E
|
A
|
H
|
E
|
| E♭-Dur
|
E♭
|
A♭
|
B♭
|
E♭
|
Helpas krome la kolora "strukturigo" de la kvintociklo por la videbligo de la harmonixtupoj, kiuj estas uzata en
plivastigita kadenco
. Sube jen ekzemplo (plivastigita kadenco por C-ma?oro): C ? G ? a ? e ? F ? C ? F ? G ? C
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo
Bluso
.
?La bluso bazi?as multkaze sur dekdu-takta skemo kaj la akordosinsekvo (
kadenco
) 1-4-5. La nombroj indikas la ?tupon de la pokaza gamo, kiu konsistigas la bazan tonon de la akordo. Ekzistas ja anka? multaj varia?oj, sed ?i tiu skemo estas definitive normo je la bluso.“
[1]
Por la tonalo E-ma?oro rezultas jena skemo:
Takto: |: 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 :|
?tupo: |: 1 | 1 | 1 | 1 | 4 | 4 | 1 | 1 | 5 | 4 | 1 | 5 :|
Akordo: |: E | E | E | E | A | A | E | E | B | A | E | B :|
?Oni povas enmeti la skemon anka? en ?iun ejn alian tonalon. Por elekti por tio la ?ustajn akordojn, denove estas bezonata la kvintociklo.“
[1]
- A?dekzemplo:
Lesson 72: Basic Blues Shuffle by Jim Burger
Arkivigite je
2009-02-10 per la retarkivo
Wayback Machine
;
multaj pluaj en la
anglalingva vikipedio
La supre priskribita dekdutakta blusformo trovi?as anka? en
rokenrolo
.
Helpo je la lernado de muzikado la? a?dado
[
redakti
|
redakti fonton
]
Je harmoniigo de peco (t.s. kompletigo de melodio per akompanaj
vo?oj
a?
akordoj
) estas ege helpa, se oni povas limigi la elekton de la akordoj. Parencaj akordoj staras en la kvintociklo proksimaj unu apud la alia. Per tio elekto estas pli facila.
Horlo?direkte venas komence tri ma?orakordoj (ekz. F-, C-, G-ma?oro). La meza akordo el ?i tiuj triopoj (jen: C-ma?oro) samtempe indikas la respektivan ma?ortonalon. Postsekvas plue horlo?direkte tri minorakordoj (jen: d-, a-, e-minoro). La meza akordo ds ?i tiu triopo indikas la paralelan minortonalon (jen: a-minoro). Eksperimentado ene de ?i tiuj ses akordoj (male al la ceteraj eblecoj) pligrandigas la sukceskvotojn, trovi konvenajn akompanakordojn.
La supre montrita sinsekvo denove estas turnebla ?irka? la centro de la ciklo.
Helpe de la kvintociklo akordoj anka? estas rapide konstrueblaj, se oni interpretas la tononomojn ne kiel tonaloj, sed kiel unuopaj tonoj. Se oni ligas ekz. la tonojn de la akordo C-ma?oro (C-E-G) en la kvintociklo per linioj, ili formas triangulon. ?i tiun triangulon oni nun povas turni je la ciklocentra punkto kaj ricevas ?iam denove ma?orakordon. La sama esta farebla kun minorakordoj; la triangulo aspektas alie, lasas sin tamen anka? turni. Diminuitaj akordoj formas en la kvintociklo kvadraton (ekz. F?-A-C-E♭), a?gmentitaj akordoj egalflankan triangulon (ekz. A♭-C-E). Se do la grafika formo de akordo esta konata, ?iuj samspecaj akordoj esta facile eltroveblaj. Krome la septimo de dominant-septim-akordo estas tre facile eltrovebla per tio, ke oni tiras linion al la ekzakte kontra?a minortono. ?i tiu tono estas la ser?ata septimo.
- Ekzemplo
C-Dur → C-E-G
→ kontra?e situas D♭ kun minorparalelo b♭
→ b♭ estas la septimo.
Helpo je la lernado de diatonaj improvizogamoj
[
redakti
|
redakti fonton
]
Por difini la tonojn de ma?or-
kvintoneco
, oni alprenas la venontajn kvar tonojn horlo?direktajn.
- Ekzemple C-ma?ora kvintona gamo:
C
? G ? D ? A ? E
Por minor-kvintoneco oni alprenas ekde la ser?ata tonalo tri tonojn kontra? kaj unu tonon la? la senco de horlo?a montrilo.
- Ekzemple a-minora kvintona gamo: C ? G ? D ?
A
? E
Por kompleta ma?or- a? minortonalo oni devas kompletigi la respektivan kvintonan gamon per la du najbaroj (unu la? kaj unu kontra? la senco de horlo?a montrilo) erganzen.
- Ekzemplo C-ma?ora a? a-minora gamoj: F ?
C
? G ? D ?
A
? E
? B
Kvintospiralo
En ne-temperita
agordosistemoj
, la vico de kvintoj ne formas ciklon, uzatas spiralo prefere ol cirklo por prezenti ?in.