Antikva greka lingvo
oni nomas la duan etapon en la historio de la
greka lingvo
, ampleksanta du antikvajn periodojn de
greka historio
: la
ar?aika
(de la
9-a
?is la
6-a jarcento a.K.
) kaj la
klasika
(de la
5-a
?is la
4-a jarcento a.K.
)
Grekio
. La
antikva
epoko de greka historio normale inkluzivas anka? la
helenisman
(post-klasikan) epokon (?is la jaro
1453
), kiu formale konsistigas propran etapon en la greka lingvo nomitan la
Kojnea greka
. La malpli preciza vorto
malnovgreka lingvo
indikas la tutan evoluon de la greka lingvo ?is la
mezepoko
(precize ?is la jaro
1453
), do inkludas la pra-grekan, mikenee grekan, antikvan kaj kojnean lingvoepokojn.
La antikva greka estas la lingvo de la
Homeraj poemoj
, inkluzive de la
Iliado
kaj de la
Odiseado
, kaj de la grandaj verkoj literaturaj kaj filozofiaj de la
Ora A?o de Ateno
, kiuj poste esti?is la fundamentoj de nia moderna matematiko kaj sciencoj.
Por informo pri la Helena lingva familio anta?a al la kreado de la
greka alfabeto
, vidu artikolojn
Mikena greka
kaj
Pra-greka
.
La fontoj, fruaj formoj kaj frua evoluo de la helena lingva familio estas ne bone komprenataj, pro la manko de tiutempa indika?o. Estas kelkaj teorioj pri kiaj helenaj dialektaj grupoj eble ekzistis inter la diver?o de la frua grekeca parolo de la komuna
hinde?ropa
lingvo (ne post
2000 a.K.
), kaj ?irka?
1200 a.K.
Ili havas la saman ?eneralan konturon sed diferencas en iuj detaloj. La nura atestita dialekto de ?i tiu periodo
[1]
estas la
mikena
, sed ?ia interrilato kun la historiaj dialektoj kaj la historiaj cirkonstancoj de la tempo implicas, ke la ?eneralaj grupoj jam ekzistis en ia formo.
La gravaj dialektaj grupoj de la antikva greka periodo povas esti konsiderataj kiel evoluintaj ne pli malfrue ol
1100 a.K.
, dum la tempo de la
doraj invadoj
, kaj ili unue aperis precize dokumentitaj en alfabeta skriba?o komence de la
8-a jarcento a.K.
.
Komenco de
Homera
Odiseado
de ?. la 8-a jc a.K.
La invadoj ne estus "doraj" se la invadintoj ne havis ian kulturan interrilaton kun la historiaj doroj; estas sciate, ke la invado dislokigis lo?antaron al la postaj Atik-Ionaj regionoj, kiu konsideris sin kiel posteulojn de la lo?antaro dislokigita de a? konkuranta al la doroj.
La antikvaj grekoj mem opiniis, ke estas tri gravaj dividoj de la Greka popolo, en
dorojn
,
aeoleanojn
, kaj
ionianojn
(inkluzivantajn la atenanojn), ?iu kun siaj propraj difinaj kaj distingaj dialektoj. Se permesi ilian pretervidon de la
arkadia
, obskura monta dialekto, kaj la
kipra
, malproksima de la centro de greka klereco, ?i tiu disdivido de popolo kaj lingvo sufi?e similas la rezultojn de moderna ar?eologia-lingva esploro.
Iu norma formula?o por la dialektoj estas:
[2]
Distribuo de Grekaj dialektoj, ca.
-400
.
- Okcidenta grupo
- Ne-okcidentaj grupoj
La plej forta kaj plej frua divido estis inter la okcidentaj kaj ne-okcidentaj grekaj lingvoj, kun la ne-okcidentaj en subarojn de ionia-atika (a? atika-ionia) kaj eolia disde arkado-kipra, a? ionia-atika disde eolia kaj arkado-kipra. Ofte la ne-okcidenta estas nomata la Orienta Greka.
La arkado-kipra grupo pli proksime devenis de la
mikena
greka de la
Bronzepoko
.
La beotia venis sub fortan nordokcidentan grekan influon, kaj povas en iuj aspektoj esti konsiderata transira
dialekto
. La tesalia anka? venis sub nordokcidentan grekan influon, kvankam ?is malpli granda grado.
Pamfilia
, parolata en malgranda areo sur la sudo-okcidenta bordo de
Malgrand-Azio
kaj malmulte konservita en surskriboj, eble estis, a? kvina grava dialekta grupo, a? micena greka supertavolumita per la doria, kun ne-greka
a?to?tona
influo.
La alte kontra?a indi?ena lingvo de
antikva Makedonio
eble estis ne-greka hinde?ropa lingvo, a? alte-malkonver?a bran?o de la nordokcidenta greka, a? aldona grava dialekta grupo de la antikva greka.
La plejmulto de la dialektaj sub-grupoj listitaj pli supre havis pluajn subdividojn, ?enerale ekvivalentaj al urbo?tato kaj ties ?irka?ku?anta teritorio, a? al insulo. Anka? la doria rimarkinde havis kelkajn internajn dividojn, en insulan dorian (inkluzivantan la
Kretan
doran), sudan
Peloponesan
doran (inkluzivantan la
lakonian
, la dialekton de
Sparto
), kaj nordan peloponesan dorian (inkluzivantan la Korintan). La fama lesbanina dialekto estis membro de la Egea/Azia eolia sub-grupo. ?iuj grupoj anka? estis prezentitaj de kolonioj ekster Grekio propra, kaj ?i tiuj kolonioj ?enerale evoluigis lokajn trajtojn, ofte sub la influo de setlintoj a? najbaroj parolantaj malsamajn grekajn dialektojn.
La dialektoj ekster la Ionia grupo estas konataj ?efe per surskriboj, rimarkindaj esceptoj estas fragmentoj de la verkoj de la poetino de la insulo
Lesbo
,
Sapfo
, kaj la poemoj de la Sparta poeto,
Pindaro
.
Post la konkeroj de
Aleksandro la Granda
en la
4-a jarcento a.K.
, nova internacia dialekto nomata la
kojnea
a? komuna greka evoluis, plejparte surbaze de la
atika greka
, sed kun influo de aliaj dialektoj. ?i tiu dialekto malrapide anstata?igis la plejparton de la pli malnovaj dialektoj, kvankam la doria dialekto travivas ?is la aktualo en la formo de la
Tsakonia
kaj la
Sudaj italaj
dialektoj de la
demotika
. La doria anka? heredigis siajn
aoristajn
fina?ojn en plej da verboj de la demotika. Anta? ?irka? la
6-a jarcento
p.K., la kojnea malrapide transformi?is en la
mezepokan grekan
.
La prononco de la
post-klasika greka
?an?i?is konsiderinde de tiu de la antikva greka, kvankam la ortografio ankora? reflektas esprimilojn de la pli malnova lingvo.
[3]
Por detala priskribo pri la
fonologiaj
?an?i?oj de la antikva al la hellenisma periodoj de la
greka lingvo
, vidu la artikolon pri la
Kojnea
.
La ekzemploj pli sube estas intencitaj prezenti la atikan grekan en la
5-a jarcento a.K.
. Kvankam antikva prononco neniam povas esti rekonstruita kun certeco, la greka aparte estas bonege dokumentita de tiu periodo, kaj estas malmulta malkonsento inter lingvistoj rilate la generalan naturon de la sonoj, kiujn prezentis la literoj.
[
oː
] probable altigis ?is [
uː
] anta? la
4-a jarcento a.K.
.
Estas diversaj skemoj por kompensa plilongigo, dependantaj de tio kie ?i okazas. La diferencoj trovi?as en tio, ?u [
a
] i?as [
aː
] a? [
eː
], kaj ?u [
e
] kaj [
o
] i?as la fermaj valoroj [
eː
] kaj [
oː
] a? la malfermaj [
?ː
] kaj [
?ː
].
[
z
] estis
alofono
de [
s
], uzata anta? vo?aj konsonantoj; [
ŋ
] estis alofono de [
n
] uzata anta? velaroj, dum ke [
r?
], skribita ?, estis ver?ajne nevo?a alofono de [
r
] uzata vorto-komence.
Estas tri ?efaj klasoj de
konsonantoj
:
- Plozivoj
. ?i tiuj inkluzivas tri subklasojn:
velarojn
([
k, g, k?
]),
labialojn
([
p, b, p?
]), kaj
dentalojn
([
t, d, t?
]).
- Sonorantoj
estas [
m, n, l, r
].
- Frikativoj
estas [
s, h
].
En verba konjugacio, unu konsonanto ofte trovas sin tuj apud alia. Diversaj
sandhi-aj
reguloj apliki?as.
Reguloj:
- Plej baza regulo
: Kiam du konsonantoj trovi?as unu apud la alia, la unua asimili?as en vo?ado kaj aspiro al la dua.
- ?i tio apliki?as plene al plozivoj. Frikativoj asimili?as nur en vo?ado, sonorantoj ne asimili?as.
- Anta? [
s
] (estonto, aorista stamo), velaroj i?as [
k
], labialoj [
p
], kaj dentaloj malaperas.
- Anta? [
t?
] (aorista pasiva stamo), velaroj i?as [
k?
], labialoj [
p?
], kaj dentaloj i?as [
s
].
- Anta? [
m
] (perfekta mediala unua-singularo, unua-pluralo, participo), velaroj i?as [
g
], nazal+velaroj i?as [
g
], labialoj i?as [
m
], dentaloj i?as [
s
], aliaj sonorantoj restas samaj.
La jenaj son-?an?oj ekde la
Pra-Greka
afektas plej a? ?iujn antikvajn grekajn dialektojn:
- Silabaj
/r/, /l/ i?is /ro/ kaj /lo/ en la
micena greka
kaj la
eola greka
; alie /ra/ kaj /la/, sed /ar/ kaj /al/ anta?
resonantoj
kaj analoge. Ekzemple: Hinde?ropa
*str-al-
Arkivigite je
2007-03-10 per la retarkivo
Wayback Machine
i?as eolia
strotos
, alie
stratus
, "armeo".
- Perdo de /h/ de originala /s/ (krom komencloke) kaj perdo de /j/. Ekzemploj:
treis
"tri" de *treyes; doria
nikaas
"estanta konkerita" por
nikahas
de
nikasas
.
- Perdo de /w/ en multaj dialektoj (post la perdo de /h/ kaj /j/). Ekzemple:
etos
"jaro" de
wetos
.
- Perdo de
labiovelaroj
, kiuj estis konvertitaj (plejparte) en
labialojn
, fojfoje en
dentalojn
a?
velarojn
.
- Kuntiri?o de najbaraj
vokaloj
rezultanta de la perdo de /h/ kaj /j/ (kaj, ?is malpli granda amplekso, de la perdo de /w/); pli en la
atika greka
ol aliloke.
- Esti?o de distinga
?apelita akcento
, rezultanta de kuntiri?o kaj certaj aliaj ?an?i?oj.
- Limigo de la
akcento
al la lastaj tri silaboj, kun diversaj pluaj limigoj.
- Perdo de /n/ anta? /s/ (nekomplete en la kreta greka), kun
kompensa plilongigo
de la anta?venanta vokalo.
Notu, ke /w/ kaj /j/, kiam ili sekvas vokalon kaj ne anta?as vokalon, kombini?is frue kun la vokalo por formi
diftongon
, kaj tiel ne estis perditaj.
La perdo de /h/ kaj /w/ post
konsonanto
estis ofte akompanita per
kompensa plilongigo
de anta?venanta vokalo. La perdo de /j/ post konsonanto estis akompanita de granda nombro da kompleksaj ?an?oj, inkluzivantaj diftongigon de anta?venanta vokalo a?
palatigon
a? alian ?an?on al tuje anta?venanta konsonanto. Iuj ekzemploj:
- /pj/, /bj/, /phj/ → /pt/
- /lj/ → /ll/
- /tj/, /thj/, /kj/, /khj/ → /s/ sekvante konsonanton; alie /ss/ a? /tt/ (atika)
- /gj/, /dj/ → /zd/
- /mj/, /nj/, /rj/ → /j/ estas transponitaj anta? konsonanto kaj formas diftongon kun la anta?venanta vokalo
- /wj/, /sj/ → /j/, formante diftongon kun la anta?venanta vokalo
La rezultoj de vokala kuntiri?o estis kompleksaj de dialekto al dialekto. Tiaj kuntiri?oj okazas en la fleksiado de nombro da diversaj substantivaj kaj verbaj klasoj kaj estas inter la plej malfacilaj aspektoj de la antikva greka gramatiko. Ili estis aparte gravaj en la granda klaso de
kontraktitaj verboj
,
desubstantivaj verboj
formitaj el substantivoj kaj adjektivoj fini?antaj per vokalo. (Fakte, la
reflekso
de kontraktitaj verboj en la
demotika
? tio estas, la aro de verboj devenintaj de la antikvaj grekaj kontraktitaj verboj ? prezentas iun el la du ?efaj klasoj de verboj en tiu lingvo.
La indikativo de pasintaj
tensoj
aldonas al si (almena? koncepte) prefikson /e-/, kiu probable estis originale aparta vorto, signifanta ion similan al "tiam", aldonita ?ar tensoj en
HIP
havis unuavice
aspektan
signifon.
La a?gmento estas aldonita al la
indikativo
de la
aoristo
,
neperfekto
kaj
pluskvamperfekto
, sed ne al iu ajn el la aliaj formoj de la aoristo (neniuj aliaj formoj de la neperfekto kaj la pluskvamperfekto ekzistas).
Estas du specoj de a?gmento en la greka, silaba kaj kvanteca. La silaba a?gmento estas aldonita al
stamoj
komenci?antaj per konsonanto, kaj simple prefiksas iun
e
(stamoj komenci?antaj per
r
, tamen, aldonas iun
er
). La kvanteca a?gmento estas aldonita al stamoj komenci?antaj per vokalo, kaj enga?as plilongigon de la vokalo:
- a, ?, e, ? → ?
- mi, ? → ?
- o, ? → ?
- u, ? → ?
- ai → ?i
- ei → ?i a? ei
- oi → ?i
- au → ?u a? au
- eu → ?u a? eu
- ou → ou
Iuj verboj a?gmenti?as malregule; la plej komuna variado estas
e
→
ei
. Tiu neregula?o povas esti eksplikita
dia?rone
per la perdo de
s
inter vokaloj.
Sekvante
Homeran
praktikon, la a?gmento estas fojfoje ne farita en poezio, aparte
epopea greka
eposo.
La a?gmento fojfoje anstata?as duobligon; vidu pli sube.
Preska? ?iuj formoj de la
perfekto
,
pluskvamperfekto
kaj
futurperfekto
duobligas la komencan silabon de la verba stamo. (Notu, ke kelkaj malregulaj formoj de la perfekto ne duobligas, dum ke manpleno de malregulaj aoristoj duobligas.) Estas tri specoj de
duobligo
:
- Silaba duobligo
: Plej verboj komenci?antaj per sola konsonanto, a? per akumuli?o de
plozivo
kun
sonoranto
, aldonas silabon konsistantan el la komenca konsonanto sekvata per
e
. Aspiracia konsonanto, tamen, duobli?as en sia neaspiracia ekvivalento:
le?o de Grassmann
.
- A?gmento
: Verboj komenci?antaj per vokalo, a? per akumuli?o alia ol tiuj indikitaj anta?e (kaj foje por kelkaj aliaj verboj) duobligas en la sama maniero kiel la a?gmento. Tio restas en ?iuj formoj de la perfekto, ne nur la indikativo.
- Atika duobligo
: Iuj verboj komenci?antaj per
a
,
e
a?
o
, sekvata de sonoranto (a? fojfoje
d
a?
g
), duobligas per aldono de silabo konsistanta el la komenca vokalo kaj sekva konsonanto, kaj plilongigo de la sekvanta vokalo. Do,
er
→
er?r
,
an
→
an?n
,
ol
→
ol?l
,
ed
→
ed?d
. ?i tio estas ne fakte specifa al la
atika greka
, malgra? ?ia nomo; sed ?i estis ?eneraligita en la atika. ?i originale koncernis duobligon de akumuli?o konsistanta el
laringalo
kaj sonoranto; do
h₃l
→
h₃leh₃l
→
ol?l
kun normala greka evoluo de laringaloj. (Formoj kun plozivo estis analogaj.)
Malregula duobligo povas esti komprenata dia?rone. Ekzemple,
lamban?
(radiko
lab
) havas la perfektan stamon
eil?pha
(ne *
lel?pha
), ?ar ?i estis originale
slamban?
, kun perfekta
sesl?pha
, i?ante
eil?pha
tra (duone-)regula ?an?i?o.
Duobligo estas anka? videbla en la prezencaj stamoj de certaj verboj. ?i tiuj stamoj aldonas silabon konsistantan el la komenca konsonanto de la radiko sekvata de
i
. Nazala konsonanto aperas post la duobligo en iuj verboj.
[4]
La greka, simile al ?iuj el la pli malnovaj
hinde?ropaj lingvoj
, estas alte fleksia. ?i estas alte arkaika en sia konservo de
Proto-Hinde?ropaj
formoj.
Substantivoj
(inkluzivantaj proprajn nomojn) en la antikvaj grekaj havas kvin
kazojn
(
nominativo
,
genitivo
,
dativo
,
akuzativo
kaj
vokativo
), tri
genrojn
(
vira
,
ina
kaj
ne?tra
), kaj tri
nombrojn
(singulara,
duala
kaj
plurala
).
Verboj
havas kvar
modojn
(
indikativo
,
imperativo
,
subjunktivo
kaj
optativo
), tri
vo?ojn
(
aktivo
,
medialo
kaj
pasivo
), kaj anka? tri
personojn
(unua, dua, kaj tria) kaj diversajn aliajn formojn.
Verboj estas konjugaciitaj trans tri
aspektoj
,
Estas plena komplemento de modoj por ?iu aspekto, kvankam estas neniu estonta subjunktivo ne imperativo; aldone, infinitivoj kaj participoj por ?iuj respektivaj finiaj kombina?oj de tenso, aspekto kaj vo?o, malinkluzivante la neperfektan kaj pluskvamperfekton, estas trovitaj.
La antikva greka estis skribata per la
greka alfabeto
, kun iom da variado inter dialektoj. Fruaj tekstoj estas skribitaj en
boustrefedona
stilo, sed maldekstro-al-dekstro i?is normo dum la klasika periodo. Modernaj redakcioj de antikvaj grekaj tekstoj estas kutime skribitaj uzante
akcentojn kaj spirsignojn
,
intervortajn spacojn
, modernan
interpunkcion
, kaj fojfoj
miksitan uskadon
, sed ?i tiuj estis ?iuj prezentitaj poste.
Jena politona greka teksto estas de la
Apologio
de
Platono
:
- ?τι μ?ν ?με??, ? ?νδρε? ?θηνα?οι, πεπ?νθατε ?π? τ?ν ?μ?ν κατηγ?ρων, ο?κ ο?δα: ?γ? δ' ο?ν κα? α?τ?? ?π' α?τ?ν ?λ?γου ?μαυτο? ?πελαθ?μην, ο?τω πιθαν?? ?λεγον. Κα?τοι ?ληθ?? γε ?? ?πο? ε?πε?ν ο?δ?ν ε?ρ?κασιν.
Transliterigite en la Latinan alfabeton uzante modernan version de la
skemon Erasmia
:
- Hoti men humeis, o andres Ath?naioi, peponthate hupo ton emon kat?gor?n, ouk oida: eg? d' oun kai autos hup' aut?n oligou emautou epelathom?n, hout? pithanos elegon. Kaitoi al?thes ge h?s epos eipein ouden eir?kasin.
Tradukita al Esperanto:
- Kiel vi, viroj de Ateno, estas afektitaj de miaj akuzantoj, mi ne scias; sed mi, por mia parto, preska? forgesis mian propran identon, tiel persvadive ili parolis; kaj tamen estas apena? vorto de vero en kio ili estas dirintaj.
Antikva greka literaturo
referencas al la
literaturo
verkita en la antikva greka lingvo el la plej fruaj tekstoj ?is la epoko de la
Bizanca Imperio
. La plej fruaj survivantaj verkoj de antikva greka literaturo, date reen el la komenco de la arkaika periodo, estas la du epopeaj poemoj
Iliado
kaj
Odiseado
, kies agado okazas en la Mikena epoko. Tiuj du
epopeoj
, kun la
Homeraj himnoj
kaj la du poemoj de
Heziodo
, nome
Teogonio
kaj
Laboroj kaj tagoj
, estas la precipaj fondiloj de la greka literatura tradicio kiu pluis en la epokoj de la Klasika, Helenisma kaj Romia periodoj.
- ↑
Malprecize atestita kaj iom rekonstruita pro tio ke ?i estis skribita per silabaro (
linia skribo B
) anstata? alfabeto.
- ↑
Trovebla en ?usaj versioj de la
Enciklopedia Britannica
, kiu anka? listas la gravajn verkojn difinantajn la subjekton.
- ↑
W. Sidney Allen,
Vox Graeca ? gvidilo al la prononco de la Klasika Greka
- ↑
Palmer, Leonard. (1996).
La Greka Lingvo
(p. 262). Norman, OK: Universitato de Oklahomo Press.