Endan?erigataj lingvoj a? minacataj lingvoj estas lingvoj kiuj riskas ne plu esti uzataj. Se lingvo perdas ?iujn siajn indi?enajn parolantojn, ?i i?as mortinta lingvo . La nombro de lingvoj en la mondo ne estas vere konata. Taksoj varias depende de multaj faktoroj. Michael E. Krauss taksis ke ekzistas proksimume 6000 lingvoj en aktiva uzo en 2007. ^[1] UNESCO anka? utiligas tiun ciferon. ^[2]

Krauss difinis lingvon "sekura" se infanoj ver?ajne parolos ?in en 100 jaroj; "endan?era" se infanoj ver?ajne ne parolos ?in en 100 jaroj (?irka? 60-80% el lingvoj estas en tiu kategorio); kaj "mortema" se infanoj ne parolas ?in nun.

Nombro da lingvoj [ redakti | redakti fonton ]

La nombro de nuntempaj lingvoj en la mondo ne estas precize konata. Taksoj varias depende de la amplekso kaj rimedoj de la esplorado kiu celas malkovri ilin, la difino de aparta lingvo kaj la nuna stato de scio pri la identecoj kaj statistiko pri la diversaj popoloj de la tero. La nombro da konataj lingvoj varias dum iuj formortas a? estas lastatempe malkovritaj ene de la vivda?ro de la aktivaj esploristoj.

Unu el la plej aktivaj esploragentejoj estas SIL International ( SIL internacia ), kiu tenas datumbazon, Ethnologue , aktualigata la? la kontribuoj de lingvistoj tutmonde. ?ia 2005 kalkulo de la nombro da lingvoj en ?ia datumbazo, ekskludante duplikatojn en malsamaj landoj, estas 6912, el kiuj 32,8% (2269) estas en Azio kaj 30,3% (2092) estas en Afriko. ^[3] Tiu nuntempa takso devas esti tre proksimuma. Michael E. Krauss raportis en 2007 ^[1] : " La tutmonda sumo, kiun mi uzas, estas 6000 ekzistantaj lingvoj, konvena ronda cifero kiu hazarde estas unu milionono de la homa popolnombro, speco de mez-figuro. . . . "

UNESKO, multe influita fare de Michael Krauss kaj Stephen Wurm, adoptis la rondan ciferon 6000 kaj la kriterion "nova parolanto" provante difini endan?eritajn lingvojn. ^[2]

Kelkaj ciferoj ^[4]  :

• 50% de la lingvoj riskas malaperi
• En ?iu dusemajna periodo malaperas po unu lingvo
• Se nenio estas farita, 90% de la lingvoj malaperos dum la 21-a jarcento

Mortemaj lingvoj [ redakti | redakti fonton ]

Krauss difinis lingvon sekura se infanoj ver?ajne parolos ?in en 100 jaroj; endan?erigata se infanoj ver?ajne ne parolos ?in en 100 jaroj; kaj mortema se infanoj ne parolas ?in nun. Li taksas ke 15-30% (a? 900-1800) da lingvoj estas mortemaj . ^[1]

Ka?zoj de la malapero de lingvoj estas diskutitaj ?e mortinta lingvo . Multaj lingvoj malaperas pro kombino de du a? pli el la ka?zoj tie menciitaj. Ofte memsufi?a minoritato vivas ?e la bordoj de la ekonomio. ^[5] Ili pli kaj pli partoprenas la monsistemon, kaj pli uzas la nacian lingvon. Tamen la nacia registaro insistas ke ili monpagu impo?tojn, do ili devas labori por mono a? vendi produktojn por mono. En la realo la ?an?o estas deviga. Tio okazis al indi?enoj en Sudameriko kaj en Havaiio en la 19a jarcento kaj da?ras nun en multaj evoluantaj landoj. ?iuj lingvoperdoj okazas pro ?an?oj en la homa medio.

Identigi endan?eratajn lingvojn [ redakti | redakti fonton ]

Dum ekzistas neniu senduba sojlo por identigi lingvon kiel endan?era, tri ?efaj kriterioj estas utiligataj kiel gvidlinioj:

1. La nombro da nuntempe vivantaj parolantoj.
2. La avera?a a?o de indi?enaj kaj/a? fluaj parolantoj.
3. La elcento de la plej juna generacio akiranta esprimkapablon per la specifa lingvo.

Iuj lingvoj, ekzemple tiuj en Indonezio , povas havi dekojn da miloj da parolantoj sed povas esti endan?eraj ?ar infanoj jam ne lernas ilin, kaj parolantoj ?an?adas utiligi la nacian lingvon, la indonezian, (a? lokan malajan varia?on) anstata? lokaj lingvoj.

En kontrasto, lingvo kiu havas nur 100 parolantojn eble estos konsiderata vere vivanta se ?i estas la ?efa lingvo de komunumo, kaj estas la unua (a? sola) lingvo de ?iuj infanoj en tiu komunumo (la plej multaj el Andaman-lingvoj, nun parolataj).

Asertante ke "lingva diverseco estas esenca al la homa hereda?o," la Ad Hoc Expert Group (porokaza spertula grupo) de UNESKO pri Endan?eraj Lingvoj proponis ?i tiun difinon de endan?era lingvo: ". . . kiam ?iaj parolantoj ?esas uzi ?in, uzas ?in en ?iam malplii?anta nombro da komunikaj fakoj, kaj ?esas pludoni ?in de ?iu generacio al la posta. Tio estas, ekzistas neniuj novaj parolantoj, plenkreskuloj a? infanoj. " ^[2]

La Interreta maparo de UNESKO pri la Endan?eraj Lingvoj de la Mondo enkategoriigis 2500 lingvojn en kvin nivelojn de dan?ero: nesekura, sendube endan?era, grave endan?era, kritike endan?era kaj formortinta. ^[6]

La Ru?a Libro de Endan?eraj Lingvoj de UNESKO uzas la klasifikon: "potenciale endan?era", "endan?era" kaj "grave endan?era". ^[7]

Kial io estas farinda [ redakti | redakti fonton ]

Iuj opinias ke aliaj problemoj, ekzemple elimini malre?econ a? protekti la ?irka?a?on, estas pli ur?aj bezonoj ol la konservado de lingvoj. Nettle kaj Romaine ^[5] opinias ke la bezono konservi lingvojn kaj la bezono por ekonomia evoluigado en la mar?enaj socioj ne estas kontra?aj aferoj sed komplementaj aspektoj de la sama problemo: parto de la anta?enigo de da?rigebla, ta?ga, kaj potenciga evoluigado. Por solvi la problemon de lingvomorto necesas samtempe solvi multajn aliajn ur?ajn rilatajn problemojn.

La “merkato” de konkursantaj lingvoj estas distordita dum longa tempo de la materia, politika kaj simbola dominado al la mondo fare de kelkaj komunumoj. Tio rezultigis ke popoloj perdis lingvojn kiujn ili valoris kaj komunumajn strukturojn kiuj ankora? valorus por ili. Plej evidente, kvankam la ri?eco de la mondo plii?is, la malri?aj restis same malri?aj.

Rimedoj plejprobable sukcesaj por konservi malgrandajn lingvojn estas kiuj helpos plibonigi la vivnivelon de iliaj parolantoj en da?rigebla maniero. Dum la lastaj tri jardekoj de la 20a jarcento, oni montris ke multaj supozoj pri evoluigado estas malvalidaj. Forigo de arbaroj, la biodiverseca krizo, erozio de grundo, klimato?an?ado, poluado, la perdo de vivrimedoj pro ?an?oj en la ?irka?a?o, ?iuj estas simptomoj de la neda?rigebla vojo la? kiu ekonomia kresko estas provata. Multaj tiaj projektoj estas financataj de la Monda Banko a? Internacia MonFonduso. Ili foje ka?zas la katastrofan perdon de biolingva diverseco kaj la sola vojo halti tion estas ?an?i ilian konduton. La mar?enigo de minoritatoj, kiu estas la ?efa ka?zo de lingvomorto, estas intime ligita kun ili ?iuj. ^[5]

La koston de neda?rigebleco ne pagas la homoj de la metrolpolaj centroj; tiun koston pagas la periferia malri?ularo, kies fi?ejoj estas malplenaj, kies ?ardenoj perdas grundon, kies akvo estas poluita, kiuj ne povas kolekti arbarajn produktojn. La unuflankeco de monda evoluigado, favorante la urbajn elitojn, likvigadon de rimedoj, kaj homogenecon, neniel estas rezultoj de libera merkato. Ili estas simptomoj de la dominado de rimedoj kaj oportunoj fare de malgranda grupo de koloniaj kaj postkoloniaj elitoj.

Lokaj lingvoj estas enplektitaj kun lokaj vivmanieroj kaj sciosistemoj. Vivmanieroj povas persisti nur kie la komunumo regas siajn rimedojn kaj aktivecojn. "Evoluigado" trudita de ekstere emas subpremi indi?enajn vivmanierojn kaj lingvojn anstata? plibonigi ilian vivnivelon. Indi?enaj scio kaj lingvoj ofte estas malrespektataj, kaj traktataj kiel “primitivaj”.

Perifieriaj malurbaj komunumoj, pleje en la tropikoj, trovi?as en la lokoj kie trovi?as la biodiverseco. Ili estas malri?aj kaj mar?enigitaj pro neda?rigebla evoluigado, kaj ili estas la gardantoj de la pleja lingva kaj kultura diverseco. La solvo estas potencigi la lokajn komunumojn. Se oni permesus al indi?enoj pli efikan regadon de decidoj pri rimedoj kaj stiloj de evoluigado, tiam pliaj elementoj de tradiciaj praktikoj kaj strukturoj estus konservitaj. Alivide, la studado de tradiciaj sciosistemoj kaj la lingvoj en kiu ili estas koditaj, helpos solvi problemojn pri da?rigebla evoluigado. Samtempe lokaj lingvoj estus konservitaj.

Revivigi endan?eratajn lingvojn [ redakti | redakti fonton ]

Determininte ke iu lingvo esti endan?era, oni havas du disponeblajn rimedojn por stabiligi a? savi la lingvon. La unua estas lingvo-dokumentado kaj la dua estas lingva revitaligo .

Lingvo-dokumentado estas la procedo la? kiu oni dokumentas la lingvon, ?ian gramatikon, ?ian leksikonon, kaj ?iajn parolajn tradiciojn (ekz. rakontoj, kantoj, sanktaj tekstoj).

Lingva revitaligo estas la procedo la? kiu lingvo-komunumo, tra politika, komunuma, kaj instrua rimedoj, provas pliigi la nombron da aktivaj parolantoj de la endan?era lingvo. Oni iam nomas tiun procedon lingvo-revivigo a? inversigi lingvoanstata?adon.

Alia elektebleco estas nomita angle "post-vernacular maintenance" (post-vulgara konservado?): la instruado de kelkaj vortoj kaj konceptoj rilate al la perdita lingvo - anstata? vera (lingva) revitaligo. ^[8]

Por revivigi endan?eritajn lingvojn necesas potencigi la parolantojn de tiuj lingvoj kaj helpi ilian da?rigeblan evoluadon kaj konservi iliajn ?irka?a?on kaj kulturon. ^[5] Necesas desuba agado, ?ar la plejan laboron devos fari la popoloj mem, kvankam naciaj kaj internacia agado havas rolon. La plej gravan rolon havas la enhejma transdono de scio de unu generacio al alia. Sen tio aliaj helpoj estos vanaj. Instrui endan?eritajn lingvojn en lernejoj helpas sed ne garantias la da?ripovon. Ofte mankas instrumaterialoj. Necesas krei ilin en moderna formo kaj kun kulture ta?gaj enhavoj. Ofte estas avanta?e anka? instrui la gepatrojn legi sian lingvon. En iuj kazoj necesas krei skriban formon por la lingvo.

En multaj landoj mankas la le?a kaj administra subteno por endan?eraj lingvoj. Ofte oni rajtas instrui nur la oficiala(j)n lingvo(j)n.

La lokaj komunumoj devas trovi vojon adapti novajn teknologiojn kaj ideojn el la ekstera mondo sed da?re konservi la proprajn kulturon, lingvon kaj vivmanieron. Por tio la lokaj komunumoj bezonas regi la edukadon de siaj idoj.

Dum iuj grupoj, ekzemple la havaianoj kaj maorioj, sukcesis plibonigi la situacion de sia lingvo, gajnoj en la eduka sfero povas esti iluziaj. Oni dubas ?u la irlanda gaela reale estas el dan?ero, ?ar kvankam la gaela estas instruata al multaj infanoj, poste multaj ne uzas ?in en la plua vivo, kaj intergeneracia transmisio ?enerale ne okazas. Neniom da televidaj programoj en endan?era lingvo povas kompensi la mankon de lingvouzado en la hejmoj.

Listo de endan?erataj lingvoj [ redakti | redakti fonton ]

Vidu liston ?e la angla kaj germana artikoloj : List of endangered languages , Liste bedrohter Sprachen .

Arto [ redakti | redakti fonton ]

En 2016 , premieris Lena Herzog kreis kompleksan instala?on Last Whispers: Oratorio for Vanishing Voices, Colapsing Universes and a Falling Tree . Last Whispers (Lastaj flustroj) estas filma kaj ?irka?sona instala?o en virtuala realeco kun arkivitaj registradoj de endan?erigataj lingvoj, kiu helpe de UNESKO komencis mondvoja?on en 2019. ?ia celo estas akrigi la konscion pri lingva formortado ^[9] .

Bibliografio [ redakti | redakti fonton ]

france Hagege, Claude, Halte a la mort des langues , Odile Jacob, Paris, 2000

angle Harrison, K. David. (2007) When Languages Die: The Extinction of the World's Languages and the Erosion of Human Knowledge . New York and London: Oxford University Press. ISBN 0-19-518192-1 .

esperante Makaj, Garvan (2011) ?u gravas, se lingvoj mortas? recenzo de la verko de Harrison, Monato ISSN 0772-456 X, majo, p25-6.

angle Nettle, Daniel; Romaine, Suzanne. (2000) Vanishing Voices: the extinction of the world's languages New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-513624-1 (cloth) ISBN 0-19-515246-8 (pbk).

Vidu anka? [ redakti | redakti fonton ]

• Lena Herzog
• The Linguists (filmo)
• Lingva revivigo
• Lingvodokumentado
• Instituto por la akcelo de endan?eritaj lingvoj
• Terralingua
• Lingvaj rajtoj
• Lingva imperiismo
• Minoritata lingvo
• Mortinta lingvo diskutas la kialojn por malapero de lingvoj
• Lingvopolitiko

Eksteraj ligiloj [ redakti | redakti fonton ]

• france , angle kaj hispane Programo de Unesko por savi la endan?erigatajn lingvojn
• (angle) Enkonduko: Tradukado kaj minoritatoj, malpli uzataj kaj malpli tradukitaj lingvoj kaj kulturoj
• (angle) Last Whispers (Lastaj flustroj):

Referencoj [ redakti | redakti fonton ]