La Dispartigo de Irlando (en angla partition of Ireland , irlande   criochdheighilt na hEireann ) estis la procezo per kiu la Registaro de Unui?inta Re?lando de Granda Britio kaj Irlando dividis Irlandon en du mem-regaj politikaj unuoj: Norda Irlando kaj Suda Irlando (1921?22).

Historio [ redakti | redakti fonton ]

Tio estis aprobita la 3an de Majo 1921 per la le?o "Government of Ireland Act 1920". Tiu "Act" intencis, ke amba? teritorioj restu ene de Unui?inta Re?lando kaj enhavis planon por ties eventuala reunuigo. La pli malgranda Norda Irlando estis akurate kreita kun redona registaro kaj ja restis parto de UR. La pli granda Suda Irlando ne estis agnoskita de plej el ties civitanoj, kiuj anstata?e agnoskis la mem-deklaritan Irlandan Respublikon (1919?1922). Post la Angl-Irlanda Traktato , la teritorio de la nomita Suda Irlando lasis la UR kaj i?is la Irlanda Libera ?tato , nuntempa Respubliko Irlando .

La teritorio kiu i?is Norda Irlando, ene de la Irlanda provinco Ulstero , havis majoritaton de Protestantoj kaj Uniistoj kiuj deziris reteni la ligon kun Britio. Tio ege rilatis al la brita koloniigo farita en epoko de la re?o Jakobo la 1-a en la 17-a jarcento . La cetero de Irlando havis katolikan kaj irlandan naciisman majoritaton kiu deziris mem-regadon a?n sendependecon. La movado "Irish Home Rule" devigis la Britian registaron enkonduki le?oproponon kiu donus al Irlando redonitan regadon ene de UR ( memregado ). Tio kondukis al la krizo nomita de la "Home Rule" (1912?14), kiam Ulsteraj uniistoj/"fideluloj" fondis paramilitistan movadon, nome "Ulster Volunteers" (Ulsteraj Volontuloj), por eviti, ke Ulstero estu regita de Irlanda registaro. La Britia registaro proponis ekskludi la tuton a? parton de Ulstero, sed la krizo estis interrompita de la Unua Mondmilito (1914?18). La apogo al la sendependo de Irlando kreskis dum la milito.

Irlanda respublikana partio Sinn Fein ricevis la ampleksan majoritaton de Irlandaj sidlokoj en la ?enerala balotado de 1918 . Ili formis apartan Irlandan parlamenton nome "First Dail" kaj deklaris sendependan Irlandan Respublikon sur la tuta insulo. Tio kondukis al la Irlanda Milito de Sendependeco (1919?21), nome gerila konflikto inter la Irlanda Respublika Armeo (1919?1922, IRA) kaj la Britaj fortoj. En 1920 la Brita registaro enkondukis alian le?oproponon por krei du redonitajn registarojn: unu por ses nordajn graflandojn (Norda Irlando) kaj unu por la cetero de la insulo (Suda Irlando). Tio estis aprobita kiel la Government of Ireland Act , ^[1] kaj ekvalidi?is kiel fait accompli (farita ago) la 3an de Majo 1921. ^[2] Post la irlanda balotado de 1921 , Ulsteraj uniistoj formis nordirlandan registaron. En la Sudo oni ne formis propran registaron, ?ar respublikanoj fakte agnoskis anstata?e la Irlandan Respublikon. Dum 1920?22, en tio kio i?is Norda Irlando, la dispartigo estis akompanata de violento "defende a? opozicie al la nova establado". En la ?efurbo Belfast estis "brutala kaj senprecedenca" komunuma violento, ?efe inter protestantaj kaj katolikaj civiluloj. ^[3] Pli ol 500 mortis ^[4] kaj pli ol 10 000 i?is rifu?intoj, plej el ili el la katolika minoritato. ^[5]

La Milito de Sendependeco finis en batal?eso en Julio 1921 kaj kondukis al la Angl-Irlanda Traktato tiun Decembron. La? tiu Traktato, la teritorio de la nomita Suda Irlando lasos la UR kaj i?os Irlanda Libera ?tato . La parlamento de Norda Irlando povos vo?doni iri enen a? ekster la Libera ?tato, kaj komisiono povos poste redesegni a? konfirmi la provizoran limon. Komence de 1922 la IRA lan?is malsukcesan ofensivon en la limaj areoj de Norda Irlando. La nordirlanda registaro elektis resti en la UR. ^[6] La Irlandlima Komisiono proponis malgrandajn ?an?ojn en la limoj inter Respubliko Irlando kaj Unui?inta Re?lando en 1925, sed tio ne estis plenumita.

Ekde la dispartigo, irlandaj naciist/respublikanoj plue klopodis atingi Unuigitan Irlandon, dum ulsteraj uniist/fideluloj deziris, ke Norda Irlando restu en UR. La uniismaj registaroj de Norda Irlando estis akuzitaj pro diskriminacio kontra? la irlanda naciisma kaj katolika minoritato. Kampanjo de la Nordirlanda Asocio por Civilaj Rajtoj por fini la diskriminacion estis opoziciita de fideluloj kiuj diris, ke temas pri respublika fronto. ^[7] Tio rezultis en the Troubles (?irka? 1969?98), nome tridekjara konflikto en kiu pli ol 3 500 personoj mortis. La? la Interkonsento de Sankta Vendredo de 1998, la irlanda kaj brita registaroj kaj la ?efaj partioj interkonsentis, ke la statuso de Norda Irlando ne ?angu sen la konsento de majoritato de ties lo?antaro. ^[8]

Vidu anka? [ redakti | redakti fonton ]

• Nordirlanda konflikto

Notoj [ redakti | redakti fonton ]