La
?e?a lingvo
(?e?e
?e?tina
a?
?esky jazyk
) apartenas al la slava bran?o de la
hinde?ropa lingvaro
, nome al la okcidentslava grupo kune kun la lingvoj:
pola
,
slovaka
kaj
soraba
. La ?e?a kaj slovaka estas reciproke kompreneblaj kiel dialektoj (ili disi?is en la mezo de la
19-a jarcento
), kvankam ili diferencas anka? fonetike (en la slovaka mankas "?", la ?e?a ne posedas "a, o, ?, ?, ?").
La malnova ?e?a literaturo floris inter la
14-a
kaj
17-a jarcentoj
, sed precipe la
protestantisma
, tial la rekatoliga periodo (post la batalo apud
Prago
en
1620
, en kiu venkis la katolikoj) persekutis la malnovajn verkojn kaj bremsis la lingvan evoluon. Nur post la patento de la imperiestro
Jozefo la 2-a
pri religia toleremo (
1781
) eblis reeldoni la klasika?ojn, kaj la nacia renesanco povis starti. Kiel bazon por la moderna ?e?a lingvo oni elektis la klasikan tradukon de
Biblio
el la
16-a jarcento
- tiel esti?is konsiderinda diferenco inter la normigita lingvo literatura kaj spontana lingvo parola.
La ?e?a estas lingvo fleksia, uzanta 7 deklinaciajn kazojn. Por deklinaciado kaj konjugaciado ekzistas multaj modeloj kaj esceptoj, tial la ?e?a estas relative tre malfacila. Danke al
akuzativo
?i ne havas firme ligitan vortordon, kies ?an?ado de la vortordo povas reliefigi a? malemfazi frazelementojn la? deziro de la parolanto.
a a b c ? d ? e e ? f g h ch i i j k l m n ? o o p r ? s ? t ? u u ? v w x y y z ?
A, (A), B, C, ?, D, (?), E, (E), (?), F, G, H, Ch, I, (I), J, K, L, M, N, (?), O, (O), P, Q, R, ?, S, ?, T, (?), U, (U), (?), V, W, X, Y, (Y), Z, ?
- a)
a e i o u
vokaloj prononcataj pli longe ol la samaj vokaloj sen streketo. La streketo ne signas akcenton, kiu estas ?iam sur la unua silabo, dum longaj povas esti anka? silaboj senakcentaj. Longeco povas ?an?i signifon de vortoj (
draha
fervojo,
draha
kara, multekosta).
y, y
estas elparolataj same kiel
i, i
(la plej ofta ortografia stumbligilo de ?e?aj infanoj),
?
(deveninta de uo) estas prononcata same longe kiel
u
:
byt
esti,
bit
bati,
utok
atako,
dol?
malsupren. En la ?e?a oftas la diftongo ou = o?, en fremdvortoj anka? au = a?:
mouka
faruno;
jedou
ili veturas;
auto
a?to(mobilo);
pauza
pa?zo. Silaboformaj konsonantoj
r, l
povas
krei silabojn ?ajne sen vokaloj
(en la realo ili funkcias kiel veraj vokaloj, kun kiuj ili havas tre similan artikulacion):
krk
kolo,
vlk
lupo,
mlha
[du silaboj: ml - ha] nebulo,
brzo
[br - zo] balda?.
- b)
?
= ?;
ch
= ?;
?
= ?;
?
= ?;
x
= ks, kz:
?
= r?, r? (kiel unu sono) proponoco ekz. en vorto:
?eka
?eka
:
?okolada
?okolado;
chameleon
?ameleono;
?akal
?akalo;
?urnal
?urnalo:
experiment
eksperimento;
exekuce
ekzekuto, ekzekucio;
kalenda?
[kalendar?] kalendaro;
?eka
[r?eka] rivero. Al la vo?aj konsonantoj
b d g h v z ?
apartenas anka? vo?a prononco de
x
[kz] kaj de
?
[r?], al la senvo?aj konsonantoj
p t k ch f s ?
apartenas anka? senvo?a prononco de
x
[ks] kaj de
?
[r?]. Fine de silaboj e? vo?aj konsonantoj estas prononcataj senvo?e:
hrob
[hrop] tombo,
hrad
[hrat] burgo,
kruh
[kru?] cirklo,
ke?
[ker?] arbedo. Okazas anka? asimili?o kun sekva konsonanto:
podchod
[pot?ot] subpasejo;
kdo
[gdo] kiu;
v?era
[f?era] hiera? ktp.
- c)
? ? ?
estas molaj konsonantoj prononcataj proksimume kiel dj, tj. nj, sed ?i devas ?iam esti unu sono (kiel ?e la hispana
n
a? franca
gn
en
cognac
,
d'Artagnan
; dum ?e la malmolaj konsonantoj
d, t, n
la langopinto nur ektu?as la suprajn dentojn, ?e
?, ?, ?
?i premi?as al la dentoj pli forte):
ka?
kuvo,
la?
lato,
la?
cervino,
?adra
mamoj, brusto,
?abel
diablo,
?ukat
frapeti. La moliga signo (ˇ) ne estas uzata, se sekvas la vokalo
i
, kiu moligas a?tomate:
di, ti, ni
legu
dji, tji, nji,
diference de
dy, ty, ny,
kiujn oni prononcas sen moligo. Simile se sekvas la vokalo
?
, ?i transprenas la moligan signon:
d?, t?, n?
prononcu
dje, tje, nje
. La silabon
m?
oni elparolas
mnje
:
v dom?
(v domnje] en la domo,
m?sic
[mnjesic] monato. La ortografio malgra? la sama prononco povas distingi diferencajn signifojn:
m?
[mnje] min (de mi),
mn?
[mnje] al mi, pri mi. La vokalo
?
estas uzata anka? en la silaboj
b? p? v?
prononcataj
bje pje vje: b?hat
[bjehat] kuradi,
op?t
[opjet] denove,
v?k
[vjek] a?o. Anka? ili povas distingi signifojn:
ob?d
[objet] tagman?o,
objet
[objet] ?irka?veturi,
v?du
[vjedu] sciencon,
vjedu
[vjedu] mi enveturos.
- d) La
akcento
estas ?iam sur la unua silabo, ne grave, ?u la silabo estas longa a? mallonga. Male, longaj povas esti e? senakcentaj silaboj:
ka
marad
kamarado, amiko. Prepozicio kunfandi?as kun la sekvanta substantivo en unu prononcan blokon kaj tial ?i transprenas la akcenton:
se mnou
[legu:
se
mnou] kun mi;
na stole
[
na
stole] sur la tablo.
En la ?e?a ekzistas nek la difina, nek la nedifina artikolo, la substantivoj estas uzataj sen artikoloj. Nur se oni volas emfazi difinecon a? nedifinecon, oni uzas pronomojn montrajn a? nedifinajn. Eblas do triopo: viro - tiu viro - iu viro.
La substantivoj povas esti de genro
vira, ina
a?
ne?tra
. Beda?rinde la genro ne estas natura, do anka? bestoj, plantoj kaj objektoj povas aparteni al la genroj vira a? ina, ne nur al la ne?tra. Koncernan genron ofte malka?as fina?o a? sufikso, kvankam ne ?iam. La genro aperas anka? ?e adjektivoj, adjektivaj pronomoj, adjektivaj numeraloj kaj adjektivaj verboj (= participoj). La ?e?a preterito historie evoluis el participo, tial anka? ?e ?i estas distingata la genro (kaj la nombro: singularo a? pluralo). ?e?a virino parolas pri si mem diference ol viro:
mi estis feli?a
byl jsem ??astny (viro), byla jsem ??astna (virino). Tial ?e ?e?lingvaj romanoj, rakontataj en la unua persono, oni tuj vidas, ?u la rakontanto estas viro a? virino.
Principa artikolo:
?e?a deklinacio
La ?e?a kiel fleksia lingvo uzas 7 deklinaciajn kazojn:
- 1. nominativo (
?ena
virino)
- 2. genitivo (
?eny
de virino)
- 3. dativo (
?en?
al virino)
- 4. akuzativo (
?enu
virinon)
- 5. vokativo (
?eno!
virino!)
- 6. lokativo (
?en?
pri virino)
- 7. instrumentalo (
?enou
per virino)
La nomoj de la kazoj esprimas nur ilian bazan funkcion, sed lige kun diversaj prepozicioj ili povas ricevi multajn aliajn signifojn. Anka? unu prepozicio povas havi plurajn signifojn lige kun diversaj kazoj.
La substantivoj havas kvar deklinaciajn modelojn por la vira genro (
mu?
viro,
pan
sinjoro,
hrad
kastelo,
stroj
ma?ino), kvar por la ina (
?ena
virino,
r??e
rozo,
pise?
kanto,
kost
osto) kaj kvar por la ne?tra (
m?sto
urbo,
ku?e
kokido,
mo?e
maro,
staveni
konstrua?o).
La adjektivoj ekzistas
malmolaj
kun fina?oj
-y
por la vira genro,
-a
por la ina kaj
-e
por la ne?tra (
mlady, mlada, mlade
juna), molaj kun fina?o
-i
por ?iuj tri genroj (
jarni
printempa) kaj posedaj, deriveblaj sole el substantivoj de viraj kaj inaj personoj (
otc?v
patra,
mat?in
patrina).
Personaj pronomoj havas ?iu propran deklinacion, iuj pronomoj estas deklinaciataj kiel adjektivoj.
Bazaj numeraloj havas simpligitan deklinacion. Ekde numeralo kvin la nombrataj substantivoj havas genitivan formon:
?ty?i chlapci
kvar knaboj:
p?t chlapc?
kvin knaboj (la?vorte: kvin da knaboj).
La komparativo de adjektivoj formi?as ekz. per la sufkso
-?i
kaj la superlativo ankora? akceptas prefikson
nej-
:
- 1.
mlady
juna
- 2.
mlad?i
pli juna
- 3.
nejmlad?i
la plej juna
La komparativo kaj superlativo estas komunaj por ?iuj tri genroj, ?ar la sufikso -?i apartenas al mola deklinacio.
La adverboj derivi?as el adjektivoj per fina?o
-e
(a?
-?
), ilia komparativo per sufikso
-eji
(a?
-?ji
) kaj la superlativo anka? akceptas prefiskon
nej-
:
- 1.
mlad?
june
- 2.
mlad?ji
pli june
- 3.
nejmlad?ji
plej june
Por la slavaj verbaj sistemoj estas tipa aspektisma karaktero kaj tiel nomataj aspekto-duopoj. Preska? por ?iu verba signifo ekzistas du verboj, el kiuj unu esprimas la agon en ?ia da?ro (aspekto de da?ro), la alia la saman agon en ?ia rezulto (aspekto de rezulto). Ekz.
psat/napsat
skribi,
brat/vzit
preni,
kupovat/koupit
a?eti,
d?lat/ud?lat
fari,
telefonovat/zatelefonovat
telefoni ktp. La verbo de da?ro ne diras, ?u la ago estas sukcese kaj komplete finita a? ne, la verbo de rezulto male emfazas ?uste la sukcesan kaj kompletan fini?on de la ago. Ekzemple
skribi leteron
eblas traduki kiel
psat dopis
(esti skribanta leteron) a? kiel
napsat dopis
(esti skribinta leteron komplete). La? la ?e?a terminologio la verboj de da?ro estas nomataj
nedokonava (neperfektivaj)
, la verboj de rezulto
dokonava (perfektivaj)
, sed en Esperanto eble pli konvenus la terminoj
imperfektaj
kaj
perfektaj
.
Nur la verboj de da?ro havas ?iujn tri tempojn (preterita, prezenca, futura), dum la verboj de rezulto ne havas la prezencon, ?ar kio ?uste nun okazas, tio ankora? ne havas rezulton. Komplete amba? verboj donas kvin tempojn: imperfektan preteriton, per-fektan preteriton, imperfektan prezencon, imperfektan futuron kaj perfektan futuron.
La sistemon ri?igas ankora? prefiksoj kaj sufiksoj:
psavat
skribadi, ofte skribi;
psavavat
tre ofte skribadi;
dopsat
finskribi;
dopisovat
finskribadi;
dopisovavat
tre ofte finskribadi ktp.
La ?e?aj infinitivoj fini?as per
-t
(
koupit
a?eti, arkaike per
-ti
-
koupiti
), escepte per
-ci
(peci baki). ?e konjugaciado ekzistas por ?iu persono aparta formo, tial preska? ne estas uzataj personaj pronomoj:
jsem
mi estas,
jsi
vi (ci) estas,
je
li/?i/?i estas,
jsme
ni estas,
jste
vi estas,
jsou
ili estas.
La prezencaj formoj estas simplaj, ne kunmetitaj (
pi?u
mi skribas), sed ekzistas 5 klasoj de konjugaciado.
La preterito havas formon kompleksan, kiu konsistas el prezenco de la neregula helpverbo
byt
(esti) kaj el tiel nomata preterita participo, kiu havas formojn viran (
psal
li skribis), inan (
psala
?i skribis), ne?tran (
psalo
?i skribis) kaj pluralajn (
psali
viroj skribis,
psaly
inoj skribis,
psala
ne?troj skribis). Ekz.
psal jsem
mi estis skribanta (da?ro),
napsal jsem
mi estas skribinta (rezulto).
La futuro de perfektivaj verboj de rezulto havas formojn simplajn, fakte prezencajn en funkcio de futuro (
napi?u
mi komplete skribos). La futuro de neperfektivaj verboj de da?ro havas formojn kompleksajn, konsistantajn el futuro de la neregula help-verbo
byt
(esti) kaj el infinitivo de la ?efa verbo (
budu psat
mi skribos, mi estos skribanta).
La kondicionalo konsistas el la preterita participo kaj kondicionala formo de la helpverbo
byt
(
psal bych
mi estus skribanta,
napsal bych
mi estus skribinta).
La volitivo estas uzata ?e dua persono de amba? nombroj kaj ?e la unua persono plurala:
pi?!
(ci) skribu!
pi?me!
ni skribu!
pi?te!
(vi) skribu!
napi?! napi?te!
skribu (?isfine)!
napi?me!
ni skribu (?isfine)! ?e aliaj personoj la ordono a? deziro estas esprimata per adverbo
a?
kun la prezenco:
a? pi?u
mi skribu,
a? napi?ou
ili skribu (?isfine).
La
participoj aktivaj
estas praktike uzataj nur de verboj neperfektivaj kaj sole anta? substantivoj (
pi?ici chlapec
skribanta knabo). La aktivaj participoj perfektaj (diferencaj de la preteritaj!) aperas nur en malnova literaturo kaj nun estas sentataj kiel arkaikaj (
napsav?i chlapec
skribinta knabo). En kompleksaj verbaj formoj kun la helpverbo
byt
oni uzas la
pasivajn participojn
. De la neperfektivaj verboj formi?as la tiel nomataj
estantaj pasivaj participoj
, de la verboj perfektivaj la
estintaj pasivaj participoj
. Ekzemploj:
dopis byl psan
la letero estis skribata,
dopis byl napsan
la letero estis skribita.
La
gerundioj
ekzistas, sed sentate arkaikaj, ili ne estas praktike uzataj. Ili havas tri formojn: viran, komunan inan kaj ne?tran, komunan pluralan (
pi?e, pi?ic, pi?ice
skribante;
napsav, napsav?i, napsav?e
skribinte).
La negativon kreas la prefikso
ne-
:
nejsem
mi ne estas,
ne-pi?u
mi ne skribas,
nepi?!
ne skribu! En ?e?a frazo ?iuj negacieblaj vortoj havas negacian formon:
nikdy nikomu nic ne?eknu
neniam mi ion diros al iu (la?vorte:
nen
iam al
nen
iu
nen
ion mi
ne
diros). ?e du verboj du negacioj rezultigas pozitivon:
nemohu nep?ijit
mi ne povas ne veni ( = mi devas veni).
La
Esperanta
vorto
roboto
devenas de la ?e?a.
Monato
, internacia magazino sendependa, numero 1996/07, pa?o 16:
La ?e?a
verkita de NN.