Porthaethwy

Math	cymuned , tref
Daearyddiaeth
Sir	Ynys Mon
Gwlad	Cymru
Yn ffinio gyda	Cwm Cadnant
Cyfesurynnau	53.232443°N 4.172879°W
Cod SYG	W04000030
Cod OS	SH5506472804
Cod post	LL59
Gwleidyddiaeth
AC/au	Rhun ap Iorwerth ( Plaid Cymru )
AS/au	Virginia Crosbie ( Ceidwadwyr )
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[ golygwch ar Wicidata ]

Tref a chymuned ar Ynys Mon yng ngogledd-orllewin Cymru yw Porthaethwy. Mae'n edrych dros Afon Menai ac yn gorwedd ger Pont Menai, a adeiladwyd yn 1826 gan Thomas Telford , ychydig dros y d?r o Fangor. Saif ar lan Afon Menai ac mae'r bont Menai yn ei gysylltu i lan Cymru. Mae ganddi boblogaeth o 3,376 sef y pumed dref fwyaf ar ynys Mon ^[1] .

Hanes [ golygu | golygu cod ]

Daw’r enw o Porth + Daethwy, yr olaf yn enw llwyth Celtaidd lleol (gweler hefyd Dindaethwy , enw'r cwmwd lleol yn yr Oesoedd Canol). Sefydlwyd trigfan yma ers canrifoeddd oherwydd hwn yw pwynt culaf Afon Menai , felly yn le croesi cyfleus. Yn y 9g dyma lle daeth Tysilio i fyw fel meudwy ar yr ynys fechan sydd bellach yn dwyn ei enw a sefydlu’r eglwys.

Bu fferi yn croesi’r Fenai yma ers canrifoedd: y cofnod cyntaf ohono yn 1292 . Parhaodd felly fel un o’r croesfannau pennaf.

Pan agorwyd Pont Y Borth ym 1826 , ‘daeth oes y fferi i ben, ond parhaodd cysylltiadau’r Borth a’r mor, gyda masnachwyr yn mewnforio ac allforio, a diwydiant adeiladu llongau lleol. Y llongfasnachwyr pennaf yn y 19g oedd teulu Davies o Dreborth .

Cafodd Ynys Mon ei wahanu o Gymru ar ol llanw uchel tua 8,000 i 9,000 o flynyddoedd yn ol.  

Mae'r afon sydd yn rhedeg drwy Borthaethwy yn rhedeg am 16 milltir o Biwmares i Abermenai .

Pan gafodd Pont y Borth, ei hadeiladu, yn 1826 gan Thomos Telford, y bont oedd yr un mwyaf yn ei chyfnod.

Ffair y Borth [ golygu | golygu cod ]

24 Hydref yw diwrnod Ffair y Borth.

Mae’r ffair yn dyddio’n ol i 1691 . Roedd yn ffair geffylau i ddechrau, ac roedd mart prynu a gwerthu anifeiliaid yn rhan annatod o’r ffair hyd at yr 1970au. Bu yn ffair gyflogi hefyd. Roedd yn un o achlysuron mawr y flwyddyn i lawer o werin bobl Mon ac Arfon . Dyma hen bennill amdani:

'Mae Ffair y Borth yn nesu,

Caf deisen wedi ei chrasu,

A chwrw poeth o flaen y tan,

A geneth lan i'w charu.'

( Hen Benillion , gol. T. H. Parry-Williams , rhif 218)

Heddiw, mae’r ffair yn parhau i’w chynnal yn flynyddol, fel ffair bleser yn bennaf, sydd yn ol traddodiad yn cael ei gynnal ar dir cyffredin sy'n gwasanaethu fel maes parcio gweddill y flwyddyn. Ar Hydref 24, diwrnod y ffair, bydd ffyrdd ar gau er mwyn cynnal nifer o stondinau.

Y Borth Heddiw [ golygu | golygu cod ]

Mae’r dref yn gartref i Ysgol Gwyddorau Eigion Prifysgol Cymru, Bangor sydd yn defnyddio’r pier i gartrefu’r llong ymchwil, Prince Madog , ac i ysgol uwchradd fwyaf Ynys Mon , Ysgol David Hughes .

Lleolir rhaglen deledu S4C , Rownd a Rownd yma, a’r dref yn cynnwys siopau ffug sy’n setiau deledu pwrpasol ar gyfer y gyfres. Mae’n gartref i fand pres Porthaethwy.

Aiff Llwybr Arfordirol Ynys Mon drwy'r dref.

Cyfrifiad 2011 [ golygu | golygu cod ]

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: ^{[2] [3] [4]}

Pobl nodedig [ golygu | golygu cod ]

• Wayne Hennessey (gol-geidwad tim pel-droed dynion Cymru)
• Rhun ap Iorwerth (aelod o Gynulliad Cymru)
• Thomas Telford (adeiladwr Pont y Borth)
• Jane Helen Rowlands (ysgolhaig a chenhadwr)
• Dafydd Rhys ap Thomas (ysgolhaig beiblaidd)

Gweler hefyd [ golygu | golygu cod ]

• Canolfan Thomas Telford, Porthaethwy
• Capel Moreia, Porthaethwy

Llyfryddiaeth [ golygu | golygu cod ]

• Davies, J. M., "Porthaethwy", yn Nabod Mon , gol. Jones a Thomas (Gwasg Carreg Gwalch, 2003)

Cyfeiriadau [ golygu | golygu cod ]

Dolenni allanol [ golygu | golygu cod ]

• Safle’r BBC
• Prosiect Menai Archifwyd 2006-09-24 yn y Peiriant Wayback .
• Safle We Rownd a Rownd