Mae
cynhesu byd-eang
yn gynnydd a welwyd yn
nhymheredd cyfartalog y byd
yn y degawdau diwethaf, a'r cynnydd pellach posibl yn y ganrif nesaf. Mae'r cynhesu hwn yn effeithio patrymau tywydd y byd - gelwir hyn yn
newid hinsawdd
neu'n
newid yn yr hinsawdd
. Mae'r mwyafrif o wyddonwyr bellach yn credu bod cynhesu byd-eang yn digwydd, ar raddfa o gwmpas 0.3 °C y ddegawd, a'i fod yn cael ei achosi gan gynnydd yng nghrynodiad y
nwyon t? gwydr
, fel y'u gelwir, yn yr
atmosffer
. Yn ystod rhan gyntaf
Oes yr Efydd
roedd y tywydd yn gynhesach ac yn sychach. Y gydran bwysicaf oll o'r nwyon t? gwydr yw
carbon deuocsid
(CO
2
) oherwydd y maint a gynhyrchir, er fod gan nwyon eraill megis
methan
(CH
4
) fwy o effaith fesul moleciwl. Y ffynonellau
allyriant
CO
2
mwyaf yw gorsafoedd p?er, cerbydau, diwydiant a defnydd ynni'r cartref. Mae llosgi
tanwydd ffosil
yn cyfrannu tuag 80% at allyriant CO
2
dynol yn fyd-eang.
Cofnodion Tymheredd Ers 1880. Mae'r linell yn dangos cyfartaledd gofodol y tymheredd ar draws wyneb y ddaear, minws y cyfartaledd amserol dros y cyfnod 1951?1980 o'r cyfartaledd hwn.
Ers y
chwyldro diwydiannol
rydym wedi bod yn allyrru symiau enfawr o garbon deuocsid wrth i ni ddefnyddio mwy a mwy o egni. Mae carbon deuocsid, sef un o'r prif nwyon t? gwydr yn cronni yn yr atmosffer ac yn ynysu ein planed, gan atal rhag i wres
isgoch
ddianc. Ar y graff hinsawdd cyferbyn rydych yn gallu gweld bod y tymheredd yn cynyddu ers y chwyldro diwydiannol yn y 1800au.
Tystiolaeth Dros Newid Hinsawdd
[
golygu
|
golygu cod
]
Mae meteorolegwyr wedi bod yn astudio a chofnodi data am yr hinsawdd yn fanwl dros y ddwy ganrif ddiwethaf, yn Ewrop, Gogledd America, ac ychydig o wledydd trofannol. Mae'r dystiolaeth ddiweddar yma'n gallu bod yn ddefnyddiol, ond mae'n rhaid mynd ymhellach yn ol mewn amser i weld y llun cyflawn. I wneud hyn mae'n rhaid edrych ar wahanol dystiolaeth.
Mae
rhewlifau
yn encilio fel ymateb i newidiadau hinsoddol. Mae cofnodion manwl ar gael ers 1644 o dri rhewlif yn yr alpau yn
Ffrainc
, (
Mer de Glace
,
d'Argentierre
, a
Des Bossons
). Mae mwyafrif y rhewlifau yn
Hemisffer y Gogledd
yn encilio ar hyn o bryd, rhai ohonynt yn gyflym iawn.
Mae'r rhain yn mynd yn ol ymhellach, yn achos
Yr Ynys Las
tua 100,000 o flynyddoedd cyn heddiw. Wrth archwilio samplau o ia mae modd casglu gwybodaeth am yr amgylchiadau pan ffurfiwyd yr ia. Mae'r swigod aer sydd wedi ei ddal yn yr ia yn cario gwybodaeth am dymheredd a gwasgedd yr amgylchiadau. Gellir hefyd cymharu isotopau o fewn yr ia lle mae'r mas atomig yn newid.
Mewn rhannau sych o Affrica mae yna batrymau o ddraenio a dyddodi afonol sy'n amhosib eu hegluro yn yr hinsawdd bresennol. Maent yn adlewyrchu cyfnod pan oedd
Affrica
yn derbyn llawer mwy o law na heddiw. Gall daearyddwyr defnyddio tystiolaeth fel hyn i ragdybio amodau'r gorffennol. Mae daearyddwyr yn defnyddio radio carbon (C14) er mwyn dyddio oedran ffosiliau ac organebau marw. Wrth iddynt bydru mae daearyddwyr a gwyddonwyr yn gallu astudio samplau er mwyn ei oedrannau.
Mae'r astudiaeth o biomau yn dangos cydberthyniad agos gyda'r tymheredd, golau haul a dyodiad. Mae nifer o ddulliau wedi cael ei ddatblygu sy'n cysylltu planhigion gyda hinsoddau'r gorffennol. Gelwir y math yma o astudiaeth yn
Dendrocronoleg
.
Mae'r hinsawdd yn penderfynu pa fath o blanhigion sy'n tyfu mewn safle. Yn ystod eu hoes mae planhigion yn rhyddhau paill i'r ardal o'i amgylch. Weithiau mae gwaddodion o'r paill yn cael ei storio yn y ddaear, ac wrth astudio'r samplau yma gellir darganfod gwybodaeth am yr amgylchiadau.
Tystiolaeth Hanesyddol ac Archeolegol
[
golygu
|
golygu cod
]
Mae'r rhain yn cynnwys llenyddiaeth, lluniau a phaentiadau sy'n dangos tystiolaeth o'r amgylchiadau.