Mae
Castell
(benthyciad o'r
Lladin
castellum
;
Llydaweg Canol
castell
,
Gwyddeleg Canol
caisel
. Lluosog
Cestyll.
) yn
adeilad
sydd wedi'i amddiffyn yn gryf. Math arbennig o amddiffynfa a ddatblygwyd yn yr Oesoedd Canol yw castell, ond mae ei gynseiliau'n gorffwys yng nghyfnod pobl fel y
Celtiaid
yn
Oes yr Haearn
a godai
fryngaerau
niferus, a'r
Rhufeiniaid
a godai
gaerau
ledled
Ewrop
a'r
Mor Canoldir
. Ceir traddodiad o godi cestyll mewn nifer o wledydd eraill hefyd, er enghraifft yn
Tsieina
a
Siapan
.
Datblygiad cestyll yn Ewrop yr Oesoedd Canol
[
golygu
|
golygu cod
]
Castell B?dzin, Gwlad Pwyl
Dros y canrifoedd newidiodd y cestyll o wneuthuriad pren i gestyll cerrig, ac yn ddiweddarach, o fod yn amddiffynfa i fod yn blas neu gartref. Bellach maen nhw wedi newid o fod yn adeiladau milwrol i fod yn henebion ac yn atyniadau twristaidd.
Ceir gwahanol fathau o gestyll wrth gwrs, megis
Cestyll y Normaniaid
a'r
Cestyll Cymreig
. Llefydd milwrol ac amddiffynfeydd oedd cestyll yn yr
Oesoedd Canol
, yn aml ar dir uchel gyda muriau trwchus a
thyredau
uchel, ac yn aml hefyd rhagfuriau a ffos o gwmpas. Byddai'r ffenestri yn gul a'r drysau yn drymion. Roedd y castell yn rheolir dref hefyd yn aml, gyda mur o gwmpas y dref yn ogystal a
barbican
, hefyd. I fynd i mewn i'r castell, yr oedd rhaid mynd dros
bont godi
a thrwy borthdy cryf a chlwydi a
phorthcwlis
. Roedd
donjon
(carchar dan ddaear) mewn llawer o'r cestyll. Weithiau byddai'r castell dan warchae am gyfnod hir a byddai rhaid ildio oherwydd diffyg bwyd.
Roedd y castell yn lle i drigo yn ogystal a bod yn amddiffynfa. Roedd ward fewnol, llety, ystafelloedd byw ac siambrau cysgu, rhai ohonyn nhw'n gyfforddus iawn,
cegin
,
bwtri
i gadw
gwin
neu
gwrw
, canolfan weinyddol a
chapel
. Roedd
stablau
i'r meirch ac
ysguborau
i gadw bwyd iddynt. Ond y peth pwysicaf i gyd oedd
ffynnon
neu ffynhonnell d?r arall i gadw'r amddiffynwyr yn fyw adeg
gwarchae
. Gwarchae oedd un o'r bygythiadau gwaethaf i gastell a dyna pam yr oeddent yn ceisio bod mor hunangynhaliol a phosibl.
Roedd hi'n anodd i godi'r cestyll hyn weithiau am eu bod yn aml yn cael eu codi ar dir estron. Yn achos y cestyll Seisnig yng Nghymru yr oedd rhaid cael gweithwyr a chrefftwyr o
Loegr
neu gyfandir
Ewrop
ac fe'i gorfodid i adael eu cartrefi i weithio yng Nghymru, efallai am flynyddoedd.
Roedd rhaid codi llawer o arian i godi'r cestyll hefyd. Y goruchwylwyr oedd yn gofalu am yr ochr ariannol ac yn talu'r gweithwyr. Y
pensaer
oedd yn gyfrifol am gynllunio'r castell a dewis safle i'w adeiladu. Y nesaf at y pensaer mewn pwysigrwydd oedd y
saer maen
. Roedd yn bwysig cael
chwarel
yn gyfleus i gael meini i'r muriau. Byddent yn hollti'r cerrig yn y chwarel i arbed cludo cerrig diwerth heb eisiau. Roedd rhaid cael cerrig da a fyddai'n gorwedd yn esmwyth ar ei gilydd er mwyn gwneud y muriau allanol yn gadarn.
Castell Cricieth
- Gweler hefyd
Cestyll y Tywysogion Cymreig
a
Rhestr cestyll Cymru
.
Cafodd nifer o gestyll eu codi gan
y tywysogion Cymreig
, yn arbennig yn y cyfnod rhwng yr
11g
a thrydydd chwarter y
13g
. Yn eu plith mae
Castell Dolbadarn
,
Castell Dolwyddelan
,
Dinas Emrys
,
Castell y Bere
,
Castell Cricieth
,
Castell Carreg Cennen
,
Castell Dinefwr
,
Castell y Dryslwyn
, a
Castell Dinas Bran
.
Adeiladwyd llawer o gestyll yng Nghymru yn y
drydedd ganrif ar ddeg
gan y Normaniaid a hefyd gan y Saeson, yn bennaf gan
Edward I o Loegr
, er mwyn cadarnhau ei goncwest, megis
Castell Harlech
,
Castell Conwy
a
Chastell Caernarfon
yng
Ngwynedd
, neu
Castell Biwmares
yn
Ynys Mon
a
Chastell Rhuddlan
yn
Y Berfeddwlad
(
Clwyd
). Y rhain oedd y
Cylch Haearn
o gestyll o amgylch
Gogledd Cymru
.