Afon Rhein
|
Math
| y brif ffrwd, dyfrffordd, dyfrffordd cenedlaethol yn yr Almaen,
afon
|
---|
|
Daearyddiaeth
|
---|
Rhan o'r canlynol
| basn y Rhein, ffin Ffrain-yr Almaen, ffin y Swistir-Liechtenstein, ffin yr Undeb Ewropeaidd-y Swistir, ffin yr Almaen-Swistir, ffin Awstria-Swistir
|
---|
Gwlad
| Y Swistir
,
Awstria
,
Liechtenstein
,
yr Almaen
,
Ffrainc
,
Yr Iseldiroedd
|
---|
Cyfesurynnau
| 51.9808°N 4.0931°E, 46.632513°N 8.67481°E, 47.6662°N 9.1786°E
|
---|
Tarddiad
| Tomasee
|
---|
Aber
| Mor y Gogledd
|
---|
Dalgylch
| 185,000 cilometr sgwar
|
---|
Hyd
| 1,232.7 cilometr
|
---|
Arllwysiad
| 2,200 metr ciwbic yr eiliad
|
---|
Llynnoedd
| Bodensee
, Bregenzer Ach
|
---|
|
|
|
Afon
1,230 km (760 mi) o hyd yn
Ewrop
yw
Afon Rhein
(
Almaeneg
:
Rhein
,
Iseldireg
:
Rijn
,
Ffrangeg
:
Rhin
,
Lladin
:
Rhenus
). Mae'n tarddu yng
Nghanton y Grisons
y
Swistir
ac yn llifo tua'r
Iseldiroedd
i'r gogledd gan lifo i mewn i
For y Gogledd
. Credir fod yr enw'n tarddu o'r gair
Galeg
R?nos
, sy'n golygu "llifo".
Gellir defnyddio llongau ar 883 km o'i hyd, ac o'r herwydd mae o bwysigrwydd economaidd mawr. Mae'n llifo trwy'r
Swistir
,
Awstria
,
yr Almaen
a'r
Iseldiroedd
, ac yn ffurfio'r ffin rhwng un neu fwy o'r gwledydd hyn a
Ffrainc
a
Liechtenstein
. Mae basn y Rhein yn 198,735 km², yn cynnwys y cyfan o
Lwcsembwrg
a thannau llai o
Wlad Belg
a'r
Eidal
yn ogystal a'r gwledydd uchod.
Hi yw'r afon ail-hiraf yng Nghanolbarth a Gorllewin Ewrop (ar ol
Afon Donaw
), tua 1,230 km,
[1]
Ymhlith y dinasoedd mwyaf a phwysicaf yr afon mae
Cologne
,
Dusseldorf
,
Rotterdam
,
Strasbwrg
a
Basel
.
Mae'r holl amrywiadau o'r enw Rhein mewn ieithoedd modern i gyd yn deillio o'r enw
Galeg
R?nos
R?nos
, a fentyyciwyd yn ddiweddarach gan y Rhufeiniaid i'r Groeg
??νο?
(
Rh?nos
) a'r Lladin
Rhenus
.
Mae'r enw Galeg
R?nos
(Proto-Geltaidd neu gyn-Geltaidd
[2]
* Reinos
) yn perthyn i ddosbarth o enwau afonydd a adeiladwyd o'r gwreiddyn
Proto-Indo-Ewropeaidd
*rei-
"i symud, llifo, rhedeg", a geir hefyd mewn enwau eraill fel y Reno yn yr Eidal. Mae'r holl amrywiadau o'r enw Rhein mewn ieithoedd modern i gyd yn deillio o'r enw
Galeg
R?nos
R?nos
, a fentyyciwyd yn ddiweddarach gan y Rhufeiniaid i'r Groeg
??νο?
(
Rh?nos
) a'r Lladin
Rhenus
.
Mae cenedl yr
enw Celtaidd
yma (yn ogystal a'i addasiad Groegaidd a Lladin) yn wrywaidd, ac mae'r enw'n parhau i fod yn wrywaidd mewn Almaeneg, Iseldireg, Ffrangeg ac Eidaleg.
[3]
Ceir tarddle'r Rhein yng nghanton
Graubunden
yn
y Swistir
, lle mae dwy afon yn tarddu yn yr
Alpau
, y
Vorderrhein
a'r
Hinterrhein
. Tardda'r Vorderrhein o
Lyn Tuma
ger Bwlch Oberalp, tra mae'r Hinterrhein yn tarddu yn rhewlif Paradies ger y Rheinquellhorn ger ffin ddeheuol y Swistir. Mae un o'r nentydd sy'n ffurfio'r Hinterrhein yn tarddu yn y
Val di Lei
yn
yr Eidal
.
Yng nghanol Basel, y ddinas fawr gyntaf yng nghwrs y nant, mae'r "pen-glin Rhine"; mae hwn yn dro mawr, lle mae cyfeiriad cyffredinol Afon Rhein yn newid o'r gorllewin i'r gogledd. Yma mae'r Rhein Uchel yn dod i ben. Yn gyfreithiol, y Bont Ganolog yw'r ffin rhwng High a Rhine Uchaf. Mae'r afon bellach yn llifo i'r gogledd fel Rhein Uchaf trwy Wastadedd Rhein Uchaf, sydd tua 300 km o hyd a hyd at 40 km o led. Y llednentydd pwysicaf yn yr ardal hon yw'r Ill islaw o Strasbwrg, y
Neckar
yn Mannheim a'r
Main
ar draws o Mainz. Yn Mainz, mae Afon Rhein yn gadael Cwm Rhein Uchaf ac yn llifo trwy Fasn Mainz.
Mae hanner deheuol Afon Rhein Uchaf yn ffurfio'r ffin rhwng Ffrainc (
Alsace
) a'r Almaen (Baden-Wurttemberg). Mae'r rhan ogleddol yn ffurfio'r ffin rhwng taleithiau Almaeneg
Rhineland-Palatinate
yn y gorllewin ar y naill law, a
Baden-Wurttemberg
a
Hesse
ar y llaw arall, yn y dwyrain a'r gogledd. Un o nodweddion anghyffredin y ffin hon yw bod y rhannau o ddinas
Mainz
ar lan dde Afon Rhein wedi'u rhoi i Hesse gan y lluoedd meddiannu yn 1945.
Roedd y Rhein Uchaf yn dirwedd ddiwylliannol arwyddocaol yng Nghanolbarth Ewrop a oedd eisoes yn Hynafol ac yn ystod yr
Oesoedd Canol
. Heddiw, mae ardal Rhein Uchaf yn gartref i lawer o ddiwydiannau gweithgynhyrchu a gwasanaethau pwysig, yn enwedig yng nghanolfannau Basel, Strasbwrg a Mannheim-Ludwigshafen. Strasbwrg yw sedd
Senedd Ewrop
, ac felly mae un o'r tair prifddinas Ewropeaidd wedi'i lleoli ar y Rhein Uchaf.
Newidiwyd rhanbarth Rhein Uchaf yn sylweddol gan raglen sythu cwrs yr afon Rhine yn y
19g
. Cynyddwyd cyfradd y llif a gostyngodd lefel y
d?r daear
yn sylweddol. Tynnwyd canghennau marw gan weithwyr adeiladu a gwnaed yr ardal o amgylch yr afon yn fwy addas i bobl fyw ynddi pan orlifai, a gostyngodd y llifogydd yn sydyn. Ar ochr Ffrainc, cloddiwyd y Grand Canal d'Alsace, sy'n cario rhan sylweddol o dd?r yr afon, a'r holl draffig. Mewn rhai mannau, mae pyllau gorlifo eitha mawr, er enghraifft, y
Bassin de iawndal enfawr de Plobsheim
yn
Alsace
.
Fel a nodwyd, mae'r Rhein Uchaf wedi mynd trwy newid sylweddol ers y 19g, a hynny o waith dyn. Er iddi gael ei haddasu ychydig yn ystod meddiannaeth y Rhufeiniaid, nid tan ymddangosiad peirianwyr fel Johann Gottfried Tulla y newidiodd ymdrechion moderneiddio sylweddol siap yr afon. Roedd gwaith cynharach o dan
Frederick Fawr yn
amgylchynu ymdrechion i hwyluso llongau ac adeiladu argaeau i wasanaethu cludo
glo
.
[4]
Ystyrir bod Tulla wedi dofi'r Rhein Uchaf, dofiad a oedd yn lleihau
corsydd
llonydd a oedd yn meithrin afiechydon a gludir gan dd?r, gan wneud rhanbarthau'n well llefydd i fyw ynddyn nhw a lleihau amlder llifogydd uchel. Ychydig cyn i Tulla weithio ar ledu a sythu'r afon, achosodd y llifogydd trwm golledion sylweddol a bu farw llawer.
[5]
Llofnodwyd pedwar cytundeb diplomyddol ymhlith llywodraethau gwladwriaethau'r Almaen a rhanbarthau Ffrainc yn delio a'r newidiadau a gynigiwyd ar hyd y Rhein, un oedd "y Cytundeb ar gyfer Cywiro llif y Rhein o Neuberg i Dettenheim" (1817), a oedd yn amgylchynu gwladwriaethau fel
Bourbon Ffrainc
a Breiniarllaeth Bafaria. Symudwyd dolenni, ystumiau, canghennau ac ynysoedd ar hyd y Rhine Uchaf er mwyn i'r afon fod yn syth ac yn unffurf.
[6]
Bu cryn brotestio gan gan ffermwyr a physgotwyr a mynegwyd pryderon dybryd am ardaloedd pysgota gwerthfawr yn diflannu a thir fferm yn cael ei golli. Tra bod rhai ardaloedd wedi colli tir, gwelodd ardaloedd eraill gorsydd a gwlyptiroedd eraill yn cael eu draenio a'u troi'n dir ar.
[7]
Roedd gan brosiectau peirianneg cynnar y Rhein Uchaf broblemau hefyd, gyda phrosiect Tulla ar un rhan o'r afon yn creu dyfroedd gwyllt, ar ol i Afon Rhein dorri i lawr o erydiad i graig serth.
[8]
Lleddfodd y peiriannwyr y llifogydd a gan wneud cludiant ar hyd yr afon yn haws. Roedd y prosiectau gwladwriaethol hyn yn rhan o'r cynnydd technegol a oedd yn digwydd yn y wlad yr adeg honno, ochr yn ochr a'r chwyldro diwydiannol. Gellir cymharu'r gwaith hwn a gwaith
Thomas Telford
yn codi pontydd fel Pont y Borth a'r A5.
Gelwir y rhan o'r Rhein Uchaf i lawr yr afon o
Mainz
hefyd yn "Ynys Rhein". Yma ceir nifer o ynysoedd afonydd, a elwir yn lleol yn "Rheinauen".
Afon Rhein yw'r afon hiraf yn yr Almaen. Yma ceir ei phrif lednentydd, megis y
Neckar
, y
Main
ac, yn ddiweddarach, y
Moselle
, sy'n cyfrannu gollyngiad cyfartalog o fwy na 200 metr ciwb / eiliad. Mae gogledd-ddwyrain Ffrainc yn draenio i'r Rhein trwy'r Moselle a cheir afonydd llai yn draenio ucheldiroedd
Vosges
a
Mynyddoedd Jura
. Mae'r rhan fwyaf o
Lwcsembwrg
a rhan fechan iawn o
Wlad Belg
hefyd yn draenio i'r Rhein trwy'r Moselle. Wrth iddi agosau at ffin yr Iseldiroedd, mae gan y Rhein ryddhad cymedrig blynyddol o 2,290 m ac mae ganddi led cyfartalog o 400 metr.
Rhwng
Bingen am Rhein
a
Bonn
, mae'r
Rhein Ganol
yn llifo trwy Geunant y Rhein, ffurfiant a grewyd gan
erydiad
. Roedd cyfradd yr erydiad yn cyfateb i'r codiad yn y rhanbarth, fel bod yr afon wedi'i gadael ar ei lefel wreiddiol tra bod y tiroedd o'i hamgylch yn codi. Mae'r ceunant yn eithaf dwfn a dyma'r darn o'r afon sy'n adnabyddus am gestyll ar ei glannau a'i winllannoedd niferus. Mae'n
Safle Treftadaeth y Byd UNESCO (2002)
ac yn cael ei adnabod fel "y Rhein Rhamantaidd", gyda mwy na 40 castell a chaerau o'r
Oesoedd Canol
a llawer o bentrefi gwledig gwahanol iawn.
Terfyna Basn Mainz yn
Bingen am Rhein
mae'r Rhein yn parhau fel "Rhine Ganol" i mewn i Geunant y Rhein ym Mynyddoedd Llechi Rhenish. Yn y rhan hon mae'r afon yn disgyn o 77.4 m uwch lefel y mor i 50.4 m. Ar y chwith, mae cadwyni mynyddoedd Hunsruck ac Eifel, ar y dde Taunus a Westerwald. Yn ol daearegwyr, crewyd ffurf y dyffryn cul gan
erydiad
yr afon tra bod y dirwedd o'i chwmpas yn cael ei chodi, fel nodwyd.
Y prif lednentydd yn yr adran hon yw'r
Lahn
a'r
Moselle
. Maent yn ymuno a'r Rhein ger
Koblenz
, i'r dde a'r chwith yn y drefn honno. Mae bron y cyfan o'r Rhein Ganol yn rhedeg yn nhalaith Breiniarllaeth-Rhineland yr Almaen (sef y Rhineland-Palatinate).
Y prif sectorau economaidd yn ardal y Rhein Ganol yw
gwinwyddaeth
a thwristiaeth. Ger
Sankt Goarshausen
, mae Afon Rhein yn llifo o amgylch y graig enwog
Lorelei
.
Mae'r
Vorderrhein
a'r
Hinterrhein
yn cyfarfod ger
Reichenau
, yn dal yng nghanton Graubunden, i ffurfi Afon Rhein, a elwir yr
Alpenrhein
yn y rhan yma. Llifa'r afon tua'r gogledd heibio
Chur
, ac mae'n ffurfio'r ffin rhwng y Swistir a
Liechtenstein
, ac yna ag
Awstria
, gyda chanton
St. Gallen
ar y lan Swisaidd. Llifa i mewn i'r
Bodensee
, yna wedi gadael y llyn, mae'n llifo tua'r gorllewin fel yr
Hochrhein
. Ffurfia
Raeadr y Rhein
, cyn i
Afon Aare
ymuno a hi, gan fwy na dyblu ei llif. Ffurfia'r ffin rhwng y Swistir a'r
Almaen
cyn troi tua'r gogledd ger
Basel
.
O Basel ymlaen, adwaenir yr afon fel yr
Oberrhein
. Mae'n llifo tua'r gogledd, gan ffurfio'r ffin rhwng
Ffrainc
a'r Almaen. Llifa heibio dinas
Strasbourg
, cyn llifo i mewn i'r Almaen a thrwy dalaith ffederal
Rheinland-Pfalz
. Ger
Mannheim
mae
Afon Neckar
yn ymuno a hi, yna
Afon Main
gerllaw
Mainz
.
Ger
Bingen
mae'r
Mittelrhein
yn dechrau. Llifa'r afon trwy ddyffryn cul, gyda mynyddoedd yr
Hunsruck
a'r
Eifel
ar yr ochr chwith. Ger
Koblenz
mae
Afon Moselle
ac
Afon Lahn
yn ymuno a hi. Mae tyfu gwinwydd a thwristiaeth yn bwysig yn yr ardal yma, ac mae'r rhan rhwng
Rudesheim
a
Koblenz
yn
Safle Treftadaeth y Byd
. Ger
St. Goarshausen
mae'r Rhein yn llifo heibio Craig y
Lorelei
.
Ger
Bonn
mae
Afon Sieg
yn ynuno a'r Rhein, a elwir yn awr y
Niederrhein
. Mae'r ardal yma yn un boblog a diwydiannol iawn. Llifa'r afon heibio
Cwlen
,
Dusseldorf
ac
Ardal y Ruhr
. Y porthladd pwysicaf yw
Duisburg
.
Mae'r afon yn awr yn cyrraedd
yr Iseldiroedd
, lle mae'n ffurfio delta mawr gydag
Afon Meuse
ac
Afon Scheldt
. Ceir rhwydwaith cymhleth o afonydd a chamlesi yma. Ychydig i'r dwyrain o
Nijmegen
ac
Arnhem
mae'r Rhein yn ymrannu'n ddwy gangen,
Afon Waal
a'r
Pannerdensch Kanaal
. Mae dwy ran o dair o'r d?r yn llifo i afon Waal, yna trwy'r Merwede a'r Nieuwe Merwede cyn ymuno a'r Meuse ac ymlaen i'r mor. Mae'r Beneden Merwede yn gadael y brif afon i barhau fel
Afon Noord
, yna'n ymuno ag afon Lek i ffurfio'r
Nieuwe Maas
, sy'n llifo heibio
Rotterdam
i'r mor. Mae'r
Oude Maas
yn gadael y brif afon ger
Dordrecht
, cyn ail-ymuno a'r Nieuwe Maas i ffurfio
Het Scheur
.
Llifa'r traean arall o'r d?r trwy'r Pannerdensch Kanaal, sy'n llifo i mewn i ddwy afon, y
Nederrijn
("Rhein isaf") a'r
IJssel
. Llifa'r Nederrijn tua'r gorllewin, gan ddiweddu gerllaw
Wijk bij Duurstede
; oddi yno gelwir y brif afon yn
Afon Lek
, sy'n ymuno ag afon Noord. Llifa'r d?r yn afon IJssel i'r gogledd-ddwyrain i mewn i'r
IJsselmeer
.
Defnyddir yr enw
Rijn
am nifer o afonydd sy'n llifo tua'r gorllewin o Wijk bij Duurstede, y
Kromme Rijn
("Rhein Gam"), yna heibio
Utrecht
, y
Leidse Rijn
a'r
Oude Rijn
. Yn y cyfnod Rhufeinig, y rhain oedd prif afonydd delta'r Rhein, ond bellach nid o'r Rhein y maent yn cael eu dyfroedd.
Ceir cyfeiriadau niferus ar afon
Rhenus
yn y cyfnod clasurol. Ystyrid mai'r Rhein oedd y ffin rhwng
Gal
neu'r
Celtiaid
a'r Almaenwyr. Am gyfnod yn nheyrnasiad yr ymerawdwr
Augustus
, bu'r fyddin Rufeinig yn ymgyrch i'r dwyrain o'r Rhein, ond wedi i'r cadfridog Varus gael ei orchfygu gan
Arminius
ym
Mrwydr Fforest Teutoburg
, daeth y Rhein yn ffin yr
Ymerodraeth Rufeinig
. Cedwid wyth
lleng
ar hyd y Rhein. Rhwng tua
14
OC a
180
, roedd dwy leng yn Vetera (
Xanten
heddiw):
I Germanica
a
XX Valeria
; dwy leng yn
oppidum Ubiorum
(
Cwlen
heddiw):
V Alaudae
a
XXI
. Roedd un lleng,
II Augusta
, yn Argentoratum (
Strasbourg
), ac un,
XIII Gemina
, yn Vindonissa (
Windisch
), gyda dwy leng, XIV a XVI, yn Moguntiacum (
Mainz
).
Yn ddiweddarach, bu ymryson rhwng yr Almaen a Ffrainc, oedd yn dymuno cipio'r tiriogaethau Almaenig ar lan orllewinol y Rhein, a sefydlu'r afon fel y ffin. Yn ystod un cyfnod o dyndra oherwydd hyn, yn
1840
, cyfansoddwyd y gan wladgarol Almaeneg
Die Wacht am Rhein
("Y Wyliadwriaeth ar y Rhein"), a ddaeth yn anthem genedlaethol
de facto
yr Almaen am gyfnod.
Yn y gerdd
Nibelungenlied
o'r
Canol Oesoedd
, ceir hanes yr arwr
Siegfried
sy'n lladd
draig
ar y
Drachenfels
ger
Bonn
ac am drysor
Kriemhild
a deflir i'r Rhein gan
Hagen
. Ysbrydolodd yr hanes yma yr opera
Das Rheingold
, rhan gyntaf cylch
Der Ring des Nibelungen
gan
Richard Wagner
.
Ceir hanesion am graig y
Lorelei
, lle mae'r afon yn culhau gan greu man peryglus i longau. Dywedir bod un o'r
Nixe
, ysbrydion y d?r ar ffurf merch ieuanc brydferth, yn eistedd ar y graig ac yn canu. Roedd hyn yn swyno'r llongwyr nes i'w llongau daro yn erbyn y creigiau a chael eu dinistrio. Defnyddir yr hanes yng ngerdd enwog
Heinrich Heine
.
Mae'r Rhein yn llifo o'r
Alpau
i
Fasn Mor
y Gogledd. Mae daearyddiaeth a daeareg ei drobwynt heddiw wedi datblygu ers i'r orogeni Alpaidd ddechrau.
Yn ne Ewrop, cychwynodd hyn yng Nghyfnod
Triasig y
Cyfnod Mesosoig
, gydag agoriad Cefnfor Tethys, rhwng y
platiau tectonig
Ewrasiaidd ac Affricanaidd, rhwng tua 240
CP
a 220 CP (miliwn o flynyddoedd cyn y presennol).
Mae Mor y Canoldir
presennol yn disgyn o'r mor Tethys hwn sydd ychydig yn fwy. Tua 180 CP, yn y
Cyfnod Jwrasig
, fe newidiodd y ddau blat gyfeiriad a dechrau cywasgu llawr y Tethys, gan beri iddo gael ei dynnu o dan Ewrasia a gwthio i fyny ymyl y plat olaf yn Orogeni Alpaidd y Cyfnodau
Oligosen
a
Miosen
. Daliwyd sawl microblat yn y wasgfa a'u cylchdroi neu fe'u gwthiwyd yn ochrol, gan gynhyrchu nodweddion unigol daearyddiaeth Mor y Canoldir: gwthiodd Iberia y
Pyreneau
;
Yr Eidal
, yr Alpau, ac
Anatolia
, gan symud i'r gorllewin, mynyddoedd
Gwlad Groeg
a'r ynysoedd. Mae'r cywasgiad a'r orogeni'n parhau heddiw, fel y dangosir wrth i'r mynyddoedd godi'n barhaus ychydig bach bob blwyddyn ac wrth i'r llosgfynyddoedd barhau i fod yn weithredol.
Yng ngogledd Ewrop, roedd Basn Mor y Gogledd wedi ffurfio yn ystod y cyfnodau Triasig a Jwrasig ac wedi parhau i fod yn fasn derbyn gwaddod ers hynny. Rhwng parth orogeni Alpaidd ac ymsuddiant Basn Mor y Gogledd, arhosodd ucheldiroedd a ddeilliodd o orogeni cynharach ( Variscan), fel yr
Ardennes
, Eifel a
Vosges
.
O'r Eosen ymlaen, achosodd yr orogeni Alpaidd i system rwyg o'r gogledd i'r de ddatblygu yn y parth hwn. Prif elfennau'r rhwyg hwn yw Graben Rhein Uchaf, yn ne-orllewin yr Almaen a dwyrain Ffrainc a Bae'r Rhein Isaf, yng ngogledd-orllewin yr Almaen a de-ddwyrain yr
Iseldiroedd
. Erbyn amser y
Miosen
, roedd system afon wedi datblygu yn y Rhein Uchaf Graben, a barhaodd tua'r gogledd ac a ystyrir fel Afon Rhein gyntaf. Bryd hynny, nid oedd yn llifo o'r Alpau; yn lle hynny, draeniodd
Afon Rhone
ac
Afon Donaw
ochrau gogleddol yr
Alpau
.
Mae gwahanfa dd?r (
watershed
) afon Rhein yn cyrraedd yr
Alpau
heddiw, ond ni ddechreuodd y ffordd honno.
[9]
Yn y
cyfnod Miosen
, cyrhaeddodd gwahanfa dd?r afon Rhein i'r de, dim ond i fryniau Eifel a Westerwald, tua 450 kilometre (280 mi) i'r gogledd o'r Alpau. Yna draeniwyd yr Alpau gogleddol gan
Afon Donaw
.
Tua 2.5 miliwn o flynyddoedd yn ol hyd at 11,600 o flynyddoedd yn ol, dechreuodd yr Oesoedd Ia. Ers oddeutu 600,000 o flynyddoedd yn ol, mae chwe chyfnod rhewlifol mawr wedi digwydd, lle gostyngodd lefel y mor cymaint a 120 metre (390 ft) ac roedd llawer o'r ymylon cyfandirol yn agored. Yn y
Pleistosen Cynnar
, dilynodd y Rhein gwrs i'r gogledd-orllewin, trwy
For y Gogledd
presennol. Yn ystod yr hyn a elwir yn rhewlifiant Anglian (~ 450,000 blwyddyn
CP
), cafodd rhan ogleddol
Mor y Gogledd
presennol ei rhwystro gan yr ia a datblygodd llyn mawr, a orlifodd trwy
y Mor Udd
. Achosodd hyn i gwrs y Rhein gael ei ddargyfeirio trwy'r
Mor Udd
. Ers hynny, yn ystod amseroedd rhewlifol, roedd aber yr afon wedi'i lleoli ar y mor o
Brest, Llydaw
a daeth afonydd, fel
Afon Tafwys
ac
Afon Seine
, yn llednentydd i'r Rhein. Yn ystod cyfnodau rhyngrewlifol, pan gododd lefel y mor i oddeutu’r lefel bresennol, adeiladodd y Rhein deltau yn yr hyn sydd bellach yn
Iseldiroedd
.
Roedd y
cyfnod rhewlifol
diweddaraf yn rhedeg o ~ 74,000 (CP= Cyn Presennol), tan ddiwedd y
Pleistosen
(~ 11,600 CP). Cafodd gogledd-orllewin Ewrop, ddau gyfnod oer iawn, gan gyrraedd uchafbwynt (ar ei oeraf) rhwng tua 70,000 CP a thua 29,000?24,000 CP. Mae'r cam olaf ychydig yn rhagddyddio'r oes ia byd-eang olaf (sef yr hyn a elwir yn
Uchafbwynt Rhewlifiant Diwethaf
). Yn ystod yr amser hwn, llifodd Afon Rhein isaf yn fras i'r gorllewin trwy'r Iseldiroedd ac ymestyn i'r de-orllewin, trwy'r Mor Udd ac yn olaf, i
Gefnfor yr Iwerydd
. Roedd y Mor Udd, Sianel Iwerddon a mwyafrif
Mor
y Gogledd yn dir sych, yn bennaf oherwydd bod lefel y mor oddeutu 120 metr (389 tr) yn is na heddiw.
Nid oedd y rhan fwyaf o gwrs cyfredol y Rhein o dan y rhew yn ystod yr Oes Ia ddiwethaf; er, mae'n rhaid mai rhewlif oedd ei ffynhonnell o hyd. Roedd twndra, gyda fflora a ffawna
Oes yr Ia
, yn ymestyn ar draws canol Ewrop, o Asia i Gefnfor yr Iwerydd. Roedd hyn yn wir yn ystod yr
Uchafbwynt Rhewlifiant Diwethaf
, ca. 22,000?14,000 yr CP, pan orchuddiodd haenau ia
Sgandinafia
, y
Gwledydd Baltig
, yr
Alban
a'r Alpau, ond gadawsant y bwlch rhyngddynt fel twndra agored. Cododd llwch o uwchbridd o wastadedd y de a Mor y Gogledd gan setlo ar lethrau'r Alpau, yr
Mynyddoedd yr Wral
a
Dyffryn Rhein
, gan wneud y cymoedd sy'n wynebu'r prifwyntoedd yn arbennig o ffrwythlon.
Diwedd y cyfnod rhewlifol diwethaf
[
golygu
|
golygu cod
]
Wrth i ogledd orllewin Ewrop gynhesu'n araf o 22,000 o flynyddoedd yn ol, dechreuodd isbridd wedi'i rewi a
rhewlifoedd alpaidd
estynedig doddi a thoddodd gorchuddion eira wedi yr un pryd. Cyfeiriwyd llawer o'r gollyngiad i'r Rhein a'i estyniad i lawr yr afon.
[10]
Dechreuodd yr hinsawdd gynhesu'n gyflym a chafwyd newidiadau yn y llystyfiant, gan ddatblygu'n goedwigoedd agored, tua 13,000 CP. Erbyn 9000 roedd Ewrop yn llawn coedwigoedd. Gyda'r gorchudd ia'n crebachu yn fyd-eang, cododd lefelau d?r y mor gan ail-foddi'r Mor Udd a Mor y Gogledd. Gorlifodd d?r tawdd tros arfordiroedd Ewrop.
Tua 11000 o flynyddoedd yn ol, roedd aber y Rhein yng Nghulfor Dover. Roedd rhywfaint o dir sych yn parhau yn ne
Mor y Gogledd
, o'r enw
Doggerland
, gan gysylltu tir mawr Ewrop ag Ynysoedd Prydain. Tua 9000 o flynyddoedd yn ol, cafodd y rhaniad olaf hwnnw ei lethu / dyrannu. Roedd dyn eisoes yn preswylio yn yr ardal pan ddigwyddodd y digwyddiadau hyn.
Ers 7500 o flynyddoedd yn ol mae sefyllfa llanw, ceryntau a ffurfiau tir wedi ymdebygu i'r presennol. Gostyngodd cyfraddau codiad yn lefel y mor fel bod gwaddodiad naturiol gan y Rhein a phrosesau arfordirol yn gwneud iawn yn eang am gamweddau'r mor. Yn ne
Mor y Gogledd
, oherwydd ymsuddiant tectonig parhaus, mae'r morlin a gwely'r mor yn suddo ar gyfradd o tua 1-3 centimetr y ganrif.
Dinasoedd mawr a leolwyd ar y Rhein:
Switzerland:
France:
Germany:
Netherlands:
|
Dinasoedd llai a leolwyd ar y Rhein:
Switzerland:
Liechtenstein:
Germany:
Netherlands:
|
Yn ystod ei chwrs o'r Alpau i For y Gogledd, mae'r Rhein yn mynd trwy bedair gwlad ac yn ffurfio chwe ffin gwlad wahanol. Ar y gwahanol rannau:
- mae'r Rhein Anterior yn gorwedd yn gyfan gwbl o fewn y Swistir, tra bod o leiaf un llednant i Posterior Rhine,
Reno di Lei
yn tarddu o'r Eidal, ond nid yw'n cael ei hystyried yn rhan o'r Rhein go-iawn.
- mae'r Rhein Alpaidd yn llifo o fewn y Swistir tan Sargans, pan y daw'n ffin rhwng y Swistir (i'r gorllewin) a Liechtenstein (i'r dwyrain) tan Oberriet, ac nid yw'r afon byth yn llifo o fewn Liechtenstein. Yna daw'n ffin rhwng y Swistir (i'r gorllewin) ac Awstria (i'r dwyrain) tan Diepoldsau lle mae'r cwrs modern a syth yn mynd i mewn i'r Swistir, tra bod y cwrs gwreiddiol
Alter Rhein
yn troi i'r dwyrain ac yn parhau fel ffin y Swistir-Awstria tan y
cymer
yn
Widnau
. O'r fan hon mae'r afon yn parhau fel y ffin tan Lustenau, lle mae'r cwrs modern a syth yn mynd i mewn i Awstria (yr unig ran o'r afon sy'n llifo o fewn Awstria), tra bod y cwrs gwreiddiol yn troi i'r gorllewin ac yn parhau fel y ffin, tan y ddau. cyrsiau yn mynd i mewn i
Lake Constance
.
- mae hanner cyntaf
Seerhein
, rhwng rhan uchaf ac isaf
Llyn Constance
, yn llifo o fewn yr Almaen (a dinas Konstanz), a'r ail yw'r ffin Almaenig (i'r gogledd) - y Swistir (i'r de).
- rhannau cyntaf y Rhein Uchel, o Lyn Constance i Altholz, mae'r afon yn llifo yn y Swistir ac i mewn ac allan deirgwaith fel y ffin rhwng yr Almaen a'r Swistir. O Altholz yr afon yw ffin yr Almaen-Swistir tan
Basel
, lle mae'n mynd i mewn i'r Swistir am y tro olaf.
- y Rhein Uchaf yw'r ffin rhwng Ffrainc (i'r gorllewin) a'r Swistir (i'r dwyrain) am bellter byr, o Basel i Hunningue lle mae'n dod yn Franco (i'r gorllewin) ac Almaenig (i'r dwyrain) tan Au am Rhein. Felly, nid yw prif gwrs Afon Rhein byth yn llifo o fewn Ffrainc, er bod rhai camlesi'n gwneud hynny. O
Au am Rhein
mae'r afon yn llifo o fewn yr Almaen.
- mae'r Rhein Ganol yn llifo'n gyfan gwbl o fewn yr Almaen.
- mae'r Rhein Isaf yn llifo o fewn yr Almaen tan Emmerich am Rhein, lle mae'n dod yn ffin rhwng Yr Iseldiroedd (i'r gogledd) a'r Almaen (i'r de). Ym Millingen aan de Rijn mae'r afon yn mynd i mewn i'r Iseldiroedd.
- mae pob rhan o'r Delta Rhein yn llifo yn yr Iseldiroedd nes iddynt fynd i mewn i
For y Gogledd
,
IJsselmeer
(
IJssel
) neu Haringvliet (
Waal
) ar arfordir yr Iseldiroedd.
- Berendsen, Henk J.A.; Stouthamer, Esther (2001).
Palaeogeographic Development of the Rhine-Meuse Delta, The Netherlands
. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
ISBN
90-232-3695-5
.
OCLC
495447524
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 2008-12-24
. Cyrchwyd
12 Chwefror
2009
.
- Blackbourn, David
(2006).
The Conquest of Nature: Water, Landscape, and the Making of Modern Germany
. London: Jonathan Cape.
ISBN
0-224-06071-6
.
OCLC
224244112
.
- Cohen, K.M.; Stouthamer, E.; Berendsen, H.J.A. (February 2002). "Fluvial Deposits As a Record for Late Quaternary Neotectonic Activity in the Rhine-Meuse Delta, The Netherlands".
Netherlands Journal of Geosciences
81
(3?4): 389?405.
doi
:
10.1017/S0016774600022678
.
ISSN
0016-7746
.
- Frijters, Ine D.; Leentvaar, Jan (2003).
Rhine Case Study
(PDF)
. Technical documents in hydrology, no. 17. Paris: UNESCO International Hydrological Programme, (Rep. No. SC/2003/WS/54).
OCLC
55974122
.
- Gouw, M.J.P.; Erkens, G. (March 2007). "Architecture of the Holocene Rhine-Meuse delta (the Netherlands) ? A result of changing external controls".
Netherlands Journal of Geosciences
86
(1): 23?54.
doi
:
10.1017/S0016774600021302
.
ISSN
0016-7746
.
- Hoffmann, T.; Erkens, G.; Cohen, K.; Houben, P.; Seidel, J.; Dikau, R. (2007). "Holocene Floodplain Sediment Storage and Hillslope Erosion Within the Rhine Catchment".
The Holocene
17
(1): 105?118.
Bibcode
2007Holoc..17..105H
.
doi
:
10.1177/0959683607073287
.
- Menot, Guillemette; Bard, Edouard; Rostek, Frauke; Weijers, Johan W.H.; Hopmans, Ellen C.; Schouten, Stefan; Sinninghe Damste, Jaap S. (15 Medi 2006).
"Early Reactivation of European Rivers During the Last Deglaciation"
.
Science
313
(5793): 1623?1625.
Bibcode
2006Sci...313.1623M
.
doi
:
10.1126/science.1130511
.
PMID
16973877
.
https://archive.org/details/sim_science_2006-09-15_313_5793/page/1623
.
- Roll, Mitch (2009).
"Rhine River History and Maps"
.
The ROLL "FAME" Family
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 23 Mawrth 2010
. Cyrchwyd
29 Mawrth
2010
.
- ↑
"Der Rhein ist kurzer als gedacht ? Jahrhundert-Irrtum"
.
sueddeutsche.de
. Cyrchwyd
27 Mawrth
2010
.
.
"Rhine River 90 km shorter than everyone thinks"
.
The Local ? Germany's news in English
. 27 Mawrth 2010
. Cyrchwyd
9 April
2010
.
- ↑
Krahe (1964) claims the hydronym as "
Old European
", i.e. belonging to the oldest Indo-European layer of names predating the 6th century BC (
Hallstatt D
) Celtic expansion.
- ↑
Bosworth and Toller,
An Anglo-Saxon Dictionary
(1898),
t. 799
:
Rin
; m.; f. The Rhine [...] O. H. Ger.
Rin
; m.: Icel.
Rin
; f.
- ↑
Mark Cioc,
The Rhine: an eco-biography, 1815?2000
(Seattle, 2002), tt.48?9
- ↑
Cioc,
The Rhine: an eco-biography
, t.52
- ↑
Cioc,
The Rhine: an eco-biography
, t.53
- ↑
Cioc,
The Rhine: an eco-biography
, t.54
- ↑
Cioc,
The Rhine: an eco-biography
, t.54
- ↑
Berendsen and Stouthamer (2001)
- ↑
Menot
et al.
(2006)