Usein Osman o?lu Kurkci ( 1905 - 1996 ) - belli qırımtatar yazıcısı ve til?ınasıdır. Qırımtatar halqının XX asırda icat etken ziyalılar arasında Usein Kurkci ayrı yerde tura. O, Qırımtatar edebiy tilinin imla qaidelerini, sarf esaslarını yaz?an, imla, ıstılalar ve frazeologiya lu?atlarını tertip etken, rus ve cetel klassik edebiyatından tercimeler yapqan, ozu de acayip ikayeler yaz?an munevverlerden biridir.

Usein Kurkci 1905 senesi yanvarnın 23 -unde Ba?casaray ?eerinde Arslan A?a maallesinde kurkculer esnafının usta ba?ı Osman molla Sali o?lu Kurkcinin qorantasında do?a. Ba?lan?ıc tasilini maallelerindeki mektepte Yaqub ?akir-Alide , sonra zemstvo mektebinde ve 1918 senesi Ba?casarayda acıl?an ?smail Gasprinskiy adına Daru'l-Mualliminde Ya?ya Bayburtlı , ?braim Meinov , Usein Badaninskiy , ?braim ?lmiy , ?eyh Vehbi kibi belli ocalarnen tanı? ola.

Qırımtatarlarnın o zamandaki medeniy ayatı qayna?an Ba?casarayda ya? Usein halqının pek coq ileri adamlarını kore ve tanıy edi. ?u cumleden ?smail Gasprinskiyni de defalarca toylarda korgen edi. Onın aytqanlarına kore, ?smail Gasprinskiy ca?ırıl?an toy azbarına kirgende, cal?ıcılar onın (?smail beynin) sevgen avası ? "Aqsaq Timurnın mar?ı"nı icra ete, toynın cemaatı ise onı ayaqqa turıp qar?ılay eken.

1922 senesi Aqmescitte Rus numune orta mektebinin sonki sınfında oqu?an son, Baqu?a kete, anda Azerbaycan pedagogika institutının tarih-edebiyat fakultetine kire, belli alimler: ?arq?ınas, akademik V. Bartoldnın, professorlardan ?. ?kmetnin, Bekir Coban-zadenin , G. Gubaydulinnin oglerinde tasil kore. Bu yıllarda rus ve cetel klassik edebiyatından bir sıra tercimeler yapa. ?nstitutnı bitirip Qırım?a qayta, bir qac yıl Qırımtatar mekteplerinde, "Oquv i?leri" usulcılıq ve ictimaiy-edebiy gazetasının edebiyat boluginde calı?a, sonra Qırım pedagogika institutının til ve edebiyat fakultetinin aspiranturasında oquy.

1934 senesi, aspiranturanı bitirgen son, "Qırımtatar tili sarfının esasları" mevzusında dissertatsiya qorcala ve Qırım pedagogika institutında dotsent vazifesinde, aynı zamanda Aleksandr Pu?kin adına til ve edebiyat ilmiy tetqiqat institutında ilmiy hadimi olıp calı?a. Bunınnen beraber bu yıllarda Qırımtatar tilinin birinci imla lu?atını (1936 senesi), terminologik lu?atlarnı tertip etuv (latin elifbesi esasında), derslikler yazuv ile me??ul oldı, Butunqırım ilmiy til konferentsiyasında (1934 senesi) "Edebiy tilimiznin sarfiy esasları hususında" mevzuda maruzanen cıqı?ta bulundı.

Amma 1937 senesi Usein Kurkcinin semereli icadiy faaliyeti birden uzuldi. Pek coq ileri adamlarnı kibi, ?cki ??ler Halq Komissalı?ı (НКВД) onı 5810-11 madde mucibi qabaatlan?andan, sekiz yıllıq apis cezasına mahkum ete. Doquz bucuq yılı lagerde kece. Sonra azat etile, Fer?ana vilaetinin Mar?ılan ?eerindeki do?mu?larını kelip tapa. Mında ya?a?an eki bucuq yılı icinde Qırım pedagogika institutının himiya - ayatiyat fakultetini bitirgen ocapce Emine Asanovanen evlene. Yanı ayat ba?ladım degende, 1949 senesi martta ekinci kere Devlet Telukelsizligi Komiteti (КГБ) tarafından qapatıla. Bu sefer Krasnoyarsk ulkesindeki Dolgiy Most koyune ebediy surgunlikke mahkum etile. Ozu surgun etilgen son, omur arqada?ı Emine apte coqtan-coq manialarnı yenip, hasta anasınen beraber Krasnoyarsk ulkesine Usein beyge kelip qavu?ma?a nail ola. Bu surgunlikteki ayatta Usein Kurkcinin bir o?lu Server ve bir qızı Dilara do?alar. Mında o qorantasınen beraber 1955 senesi sentabr ayına qadar surgunlikte ekinci kere buluna. 1957 yenesi reabilitatsiya etile. Boyleliknen, qırımtatar edebiy tilinin buyuk mutehassısı Usein Kurkcinin en mahsuldar calı?acaq yılları, yani on yedi yılı bastırıqlarda ve lagerlerde kecti.

Surgunlikten azat olun?an son, 1965 senesine qadar Mar?ılan ?eerinde rus tili ocası olıp calı?tı.

Yetmi?inci yıllarda Usein Kurkci qırımtatar tilinin imla qaidelerini ve frazeologiya lu?atını tertip etkeni aqqında Lenin Bayra?ı gazetası muarririyetinin haberi bar edi. ?mla meselelerini mıtlaqa acele surette cezmek kerek edi. Cunki o vaqıtta gazetada ve Yıldız mecmuasında aynı sozler ce?it-ce?it yazıla edi. Em de imla meseleleri cezilmegeni lu?atlarnı tertip etuv i?ini de canalata edi. ?unın icun 1982 senesi Lenin Bayra?ı gazetasının o vaqıttaki muarriri Timur Da?cının te?ebbusinen muarririyetinde edebiy tilnen ba?lı ol?an alimler ? Usein Kurkci, Memet Umerov , Ayder Memetov , Seyitmemet Mujdabayev em de yazıcılar ve jurnalistlernin i?itirakinen topla?uv kecirilgen edi. Topla?uvda cumleden Usein Kurkcige "?mla qaideleri"ni derc etmek icun azırlamaq; filologiya ilimleri namzetleri Memet Umerov?a, Ayder Memetov?a. Seyitmemet Mujdabayevge ve yazıcı Cerkez Alige Usein Kurkcinin "Qırımtatar tilinin frazeologizmler lu?atı"na taqrizler yazmaq avale etilgen edi. Bu lu?atnı ?smail Gasprinskiy adına Cumhuriyet qırımtatar kitaphanesinin mudiri Ayder Emirov 1998 senesi Mar?ılan?a barıp Usein Kurkcinin kiyevinden alıp kelgen edi. Lakin o ala daa ne?ir etilmeyip, kitaphanenin arhivinde yata.

Sekseninci yıllarda Usein Kurkci daa ba?qa muim i?ler yaptı: "Rusca-Qırımtatarca ve Qırımtatarca-Rusca frazeologizmlernin ekvivalent (tıpqınlıq) lu?atları"nı ve "Qırımtatar tilinin grammatika terminleri lu?at"nı tertip etti. Qırımtatar nefis edebiyatını yah?ı bilgen mutehassıs olaraq, ozu de acayip ikayeler yazdı. Sekseninci senelerde "Yıldız" mecmuasında Usein oca imzası ile basılgan dulber edebiy tilde yazıl?an ikayelerini ("Kopceklernin davu?ları altında", "Koru?uv", "Yarıqlı ?ey") oquy bilirsiniz.

Belli qırımtatar yazıcıları ?amil Aladin , E?ref ?emi-zade ve digerleri Usein Kurkcini pek urmet ete, onınnen mektuple?e ve edebiy til, yaz?an eserleri hususında aqıl tanı?a ediler.

Sekseninci-doqsanıncı yıllarda Usein a?a coq facialarnı ba?ından kecirdi: omur arqada?ı Emine apte Mar?ılanda, do?mu? qarda?ı ?smail Kurkci Moskvada vefat ettiler, 1983 senesi o?lu Server Qırımda Tarhan Qut yalısındaki qayalarda alpinistik me??uliyetinde elak oldı ( Voinka koyunde defin etildi), qızı Dilara Mar?ılanda vefat etti.

Bu qadar azap-facialarnı ba?ından kecirse de, omrunin sonunace temiz qalpli insan olaraq qaldı. 1996 senesi noyabrnin 27-sinde Mar?ılanda vefat etti.

Menbalar [ deni?tir | kodunı deni?tir ]

?. Asanovnın maqalesi, Kalgay mecmuası , Aprel ? Mayıs ? ?yun 2005, Sayı: 36, Saife 14 - 16

1. ↑ ^{1,0 1,1} Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов - жертв политического террора в советский период (1917-1991)   (rus.) ? СПб : Петербургское Востоковедение , 2013. ? 496 с. ? ( Социальная история отечественной науки о Востоке ) ? ISBN 978-5-85803-225-0