한국   대만   중국   일본 
Napulione Buonaparte - Wikipedia Vai al contenuto

Napulione Buonaparte

A prupositu di Wikipedia
Napoleon (1812)

Napulione Buonaparte (natu Napoleone , in Aiacciu , 15 aostu 1769 - mortu in l'isula di Sant'Elena , 5 maghju 1821) he statu un puliticanti e militaru francesu, fundatori di u Prima Imperu francesu. Ufficiali d'artigliaria e dino generali duranti a rivuluzioni francesa, divinto famosu com'e principali generali di a Francia rivuluziunaria grazia a i vittorii ottinuti in u corsu di a prima campagna d'Italia. Dopu u colpu di Statu di u 18 brumariu (8 nuvembri 1799) assunsi u puteri in Francia: fu Prima Consulu da nuvembri di quidd'annu a u 18 maghju 1804, e Imperatori di i francesi, incu u nomu di Nabulionu I (Napoleon Ier) da u 2 dicembri 1804 a u 14 aprili 1814 e di novu da u 20 marzu a u 22 ghjugnu 1815. Fu ancu prisidenti di a Ripublica Taliana da u 1802 a u 1805, re d'Italia da u 1805 a u 1814, "mediatori" di a Ripublica Elvetica da u 1803 a u 1813, e "prutittori" di a Cunfederazioni di u Renu da 1806 a 1813.

Grandi omu di guerra, prutagonistu di piu di vinti anni di campagni in Auropa, Nabulionu he statu cunsidaratu u piu grandi strategu di a storia da u storicu militaru Basil Liddell Hart. Grazia a u so sistemu d'allianzi e a una seria di brillanti vittorii contru i putenzi auropei, cunquisto e guvirno larga parti di l'Auropa cuntinintali, spurtendu l'ideali rivuluziunarii di rinnuvamentu suciali e ghjunghjendu a cuntrulla numarosi Regni par via di parsoni chi l'erani fideli (Ghjaseppu Bonaparte in iSpagna, Gioacchino Murat in u Regnu di Napuli, Ghjirolmu Bonaparte in Vestfalia e Luigi Bonaparte in Olanda).

A so riforma di u sistemu ghjuridicu (intigrata in u Codici Nabulionicu), intrudussi chjarezza e simplicita di i normi e posi i basi di a muderna ghjuridizioni civili.

A disastrosa campagna di Russia (1812), marco u tramontu di u so duminiu nantu a l'Auropa. Scunfittu in a battaglia di Lipsia da l'alliati auropei d'uttrovi 1813, Nabulionu abdico u 14 aprili 1814, e fu esiliatu in l' isula d'Elba . Di marzu di u 1815, abbandunata furtivamenti l'isula, sbarco a Golfe Juan, vicinu a Antibes e riintro in Parighji senza scuntra oppusizioni, ricunquistendu u puteri par u periodu dittu di i "Centu ghjorni", finch'eddu fussi difinitivamenti scunfittu da a settima cualizioni in a battaglia di Waterloo, u 18 ghjugnu 1815. Trascorsi l'ultimi anni di vita in esiliu a l'isula di Sant'Elena, sottu u cuntrollu di i britannichi. Dopu a so caduta u cungressu di Vienna ristabili in Auropa i vechji regni prinabulionichi (Ristaurazioni).

Fu u prima rignanti di a dinastia di i Bonaparte. Spuso Ghjasippina di Beauharnais in u 1796, e in sicondi nozzi l'arciduchessa Maria Luisa d'Austria, l'11 marzu 1810, da a quali ebbi u so unicu figliolu lighjittimu, Nabulionu Francescu, dittu u re di Roma (1811-1832). A so figura ha inspiratu artisti, littarati, musicanti, puliticanti e storichi, da l'Ottucentu a i ghjorna d'oghji.

A nascita [ mudifica | edita a fonte ]

Nabulionu Bonaparte nasci in Aiacciu , in Corsica , pocu piu di un annu dopu a stipula di u Trattatu di Versailles di u 1768 , incu u quali a Ripublica di Ghjenuva lasciava mani libara a a Francia in l'isula, chi fu dopu invasa da l'armati di Luigi XV e annessa a u patrimoniu parsunali di u Re. [1] A famiglia Bonaparte appartinia a a piccula burghesia corsa [2] e avia luntani urighjini nobili tuscani (pari accirtatu chi l'antinati fussini immigrati in Corsica da Sarzana in u XVI seculu, a u sirviziu di Ghjenuva). [3]

Carlu Bonaparte, u babbu di Nabulionu

U babbu di Nabulionu, Carlu Maria Bonaparte (Nabulionu cambio a casata in "Bonaparte" dopu a morti di u babbu, pochi ghjorni prima di spusa a Ghjasippina e parta par a campagna d'Italia, una casata piu cunforma a a lingua corsa), [4] avvucatu, diplumatu di l' Universita di Pisa , avia effittuatu ricerchi araldichi par ottena vicinu a i luntani parenti di San Miniato una patenti di nubilta chi li cunferissi pristigiu in Patria e li parmittissi di megliu purveda a a struzzioni di i figlioli. In rialita ghja in u so attu di battezimu, ridattu in Aiacciu in lingua taliana , he attistata a nubilta di a famiglia e si riporta a casata Bonaparte, [5] prova chi un era micca difinitivamenti fissatu in a forma Buonaparte, mentri in l'atti successivi, in talianu, rilativi a Paola e a Luigi Nabulionu a casata, sempri in a forma Bonaparte, he priciduta da a particedda "de".
Carlu Maria Bonaparte muri primaturamenti a causa di un tumori di u stomacu , u 24 frivaghju 1785 , a Montpellier .

A mamma era Maria Letizia Ramolino , discindenti di nobili tuscani e lumbardi. A u mumentu di u matrimoniu, u 2 ghjugnu 1764, t'avia 14 anni, mentri u maritu ni avia 18. [6] U coppiu ebbi 13 figlioli, di i quali solu ottu sopravvissini: in piu di Nabulionu ci erani ancu i frateddi Ghjaseppu , Lucianu , Luigi e Ghjirolmu e i sureddi Elisa , Paulina e Carulina . Nabulionu stessu disdigno in parechji occasioni 'ss' ascendenzi illustri affirmendu ch'eddu vulia essa fundatori e micca discindenti di simula nubilta. [7]

I dui parenti cumbattitini in a guerra fra i corsi e i francesi e Maria cumbatti ancu quand'edda era incinta di Nabulionu, u so sicondu figliolu. U 15 aostu 1769 [8] duranti a festa di l' assunzioni si rico a a cattidrali d'Aiacciu , a u so ritornu in casa, intornu a meziornu [9] si accascio dendu a luci a Nabulionu. Fu battizatu dui anni dopu, u 21 lugliu 1771. [10]

Zitiddina [ mudifica | edita a fonte ]

A 5 anni fu scrittu in una scola di zitiddina, ind'eddu studio incu l'abati Recco [11] par quattru anni, in i quali riciviti educazioni ancu da u ziu, l'arcidiacunu Lucianu.

Fu grazia a u titulu nubiliari ottinutu in Tuscana chi u babbu Carlu poti scriva si a u Libru di a nubilta di Corsica, istituitu da i francesi par cunsulida a cunquista di l'isula [12] e, solu grazia a quidda scrizzioni, a l'ita di appena novi anni, u ghjovanu Nabulionu fu ammissu u 23 aprili 1779 [13] , sempri dopu a l'iniziativa di u babbu, a a Scola riali di Brienne-le-Chateau , in u nordu di a Francia , ind'eddu firmeti finu a u 17 uttrovi 1784 (parechji storichi, par isbagliu, ritenini finu a u 30 uttrovi di listessu annu [14] ). Par migliura u so francesu e pripara si a a scola, prima fraquinto par quattru mesa u culleghju di Autun . I so studii funi financiati grazia a una borsa di studiu di dui milla franchi.

Nabulionu a l'iniziu un si cunsidarava micca francesu e si sintia scomudu in un ambienti induva i so cumpagni di corsu erani in massima parti pruvinenti di l'alta aristucrazia transalpina, e u pigliavani di manera crudeli in ghjiru schirzendu cu u so nomu chjamendu lu " a paille au nez = a paglia par u nasu " (l'accusa di essa stranieri l'avaria parsiguitu par tutta a so vita). [15] [16] Qui strinsi amicizia incu Louis-Antoine Fauvelet de Bourrienne , u so futuru biografu, e in u frattempu u ghjovanu Nabulionu si didico incu custanza a i studii, riiscendu particularamenti be in matematica . [17]

Suvito dopu l'idei ateisti di u culleghju, e cunto eddu stessu chi a 11 anni a so fedi intrampulo. [18]

Carriera in armata [ mudifica | edita a fonte ]

Dopu a u ghjudiziu pusitivu di u cavalieri di Keralio [19] U 22 sittembri 1784 u so succissori, l'aspittori militaru Reynaud des Monts li cuncessi l'ammissioni a a Regia Scola Militara di Parighji, fundata da Luigi XV annantu a cunsigliu di Madame de Pompadour , ind'eddu ghjunsi a sera di u 21 uttrovi, partitu calchi ghjornu prima di u 17. [20] In 1785 pruvo a passa in a Marina , ma in seguitu a l'annullamentu di l'asamini d'ammissioni di quidd'annu, passo in artigliaria , disidarosu d'abbanduna i studii u piu prestu e didica si a a carriera militara. [21]
Allughjava in una mansarda. Fra i so insignanti figurava Gaspard Monge , criatori di a giumitria discrittiva .

Nabulionu ottensi dino a nomina a sottutinenti a soli 16 anni [22] e fu distaccatu, u 1º sittembri 1785 , vicinu a un righjimentu d'artigliaria di stanza a A Fere , com'e sottutinenti, par assuma a tinenza, pochi mesa dopu, vicinu a un righjimentu di stanza a Valence , in u sudu-livanti di a Francia. [23] A quiddi tempi s'innamuro prima di Caroline, a figliola di Anna du Colombier [24] e in seguitu di Louise-Marie-Adelaide de Saint-Germain, in tremindu i casi fu rifiutatu. A so prima rilazioni fu incu una prustituta [25] In 1787 turro a Parighji,e dopu viaghjo in Corsica e infini righjunsi u righjimentu a Auxonne .

Nabulionu a 23 anni, tinenti culuneddu di a Vardia Naziunali .

Frattantu u ghjovanu Nabulionu cuntinuava a ditesta sicritamenti a Francia e i francesi e a cultiva a causa di l'indipindenza di a Corsica , com'e tistimuniatu significativamenti da un scrittu soiu di 1787 : [26]

Francesi, non solu ci aveti purtatu via tuttu cio chi ci era caru, ma aveti ancu currottu i nosci custumi. A situazioni attuali di a me patria, e l'impussibilita di muta la, so dunqua un novu mutivu par fughja una terra in a quali socu ubbligatu par duveri, a luda omini chi par virtu divaria inveci udia. Quandu ghjugnaraghju in a me terra, chi attitudina adutta, chi linguaghju tena? Quandu a patria un he piu, un bon' patriottu devi mora.
Nabulionu Bonaparte, 1787


U capitanu Bonaparte a l' assediu di Tulonu .

A u scoppu di a rivuluzioni in u 1789 , Nabulionu, vintannincu e oramai ufficiali [27] di u re Luigi XVI, riisci a ottena una longa licenzia grazia a a quali poti vulta si ni a u sicuru in Corsica. A quandu ghjuntu qua s'uni a u muvimentu rivuluziunariu di l'isula assumendu u gradu di tinenti culuneddu di a Vardia Naziunali. In 1791 s'innamuro di Manesca Pillet ma fu rifiutatu da edda, e dopu a essa statu par parechji mesa a Auxonne u 1 ghjugnu fu inviatu in u 4º righjimentu d'artigliaria a Valence [28] incu u gradu di prima tinenti. Di ghjinnaghju 1792 pruposi a so candidatura com'e tinenti culuneddu e fu elettu (incu parechji dubbiti, [29] u 28 marzu, [30] in seguitu sara mumintaniamenti retrucessu a u rangu di capitanu. Par i so cuntinui viaghji in Corsica, suparendu u tempu chi l'era cuncessu da a licenzia militara, risico di essa cunsidaratu disartori, [31] priaccupatu vulto in Parighji in u stessu annu.

U generali Bonaparte in u periodu di a prima campagna d'Italia .

In u frattempu in Corsica infuriava a guerra civili scuppiata par appuntu in 1793 . Dapoi 1792 dighja l'eccessi rivuluzionarii e l'instaurazioni di u " Tarrori " aviani spintu l'eroi naziunali di l'indipindenza corsa, Pasquali Paoli (chi era riintratu triunfalamenti in u so Paesi in u 1790, dopu a u longu esiliu chi l'era statu impostu da i Re di Francia), a piglia i distanzi da Parighji e a ripiglia a lotta par l'indipindenza di a Corsica . Accusatu di tradimentu e visatu da un mandatu d'arrestu emissu da a Cunvinzioni naziunali u 2 aprili 1792, Paoli, u 17 aprili, appiddendu ni dirittamenti a tutta a pupulazioni corsa affinch'edda difindissi a so patria e i so probbii dritti. A famiglia Buonaparte, chi puri avia sustinutu Paoli a u tempu di a rivolta contru Ghjenuva e dopu contru a l'Armati di Luigi XV (u babbu Carlu e forsi ancu a mamma participani accantu a Paoli a a battaglia di Ponti Novu contru a i francesi), scelsi paro a causa francesa.
Di frivaghju 1793 Nabulionu cummanda 350 omini di l'11º battaglionu versu l'isula di a Matalena e u 22 frivaghju sbarca a Santu Stefanu e l'attacco. Ma un riisci micca chi li manco l'appoghju privistu di a curvetta Fauvette. [32]

Nabulionu fughji rapidamenti in Aiacciu e da qui si ritiro incu a famiglia intreia, accusatu di tradimentu, a Tulonu . U 12 sittembri 1793 [33] ghjunsi a u quartieri generali di Cartaux. In sei sittimani riurganizo i forzi par l'assediu di a cita, priparo 100 pezzi di grossu calibru e raccolsi parechji ufficiali cumpetenti. Incu l'appoghju di Gasparin, unu di i tre cummissarii a Tulonu, riisci a ave u cuntrollu di l'artigliaria d'assediu, e intantu divinto capu di battaglionu, u 19 uttrovi. [34] A Cartaux successi Doppet e dopu u capaci generali Jacques Francois Dugommier . Tandu feci a cunniscenza di Andoche Junot chi dopu sara guvarnadori di Parighji. Dopu, u 1 dicembri he numinatu da u generali Dugommier aiutanti generali. Riisci a cunquista u forti di l'Eguillette, chjamatu a piccula Gibilterra, e dopu l'altri forti di dicembri 1793 , eppo libaro u portu di Tulonu da i monarchichi e da i truppi inglesi chi l'appughjavani; fu u so prima clamurosu e avvinturosu successu militaru, chi li valsi a nomina a generali di brigata u 22 dicembri [35] e l'attinzioni di u futuru membru di u Dirittoriu Paul Barras , chi l'aiutara dopu in a succissiva scalata a u puteri. A so amicizia incu Augustin Robespierre , frateddu di Maximilien , u libaro prima da l'arresti in casa custrettu in u 1794 [36] . Ma dopu u feci cada in disgrazia u lindumani di u 9 termidoru e a cunsiguenti fini di u Tarrori. Fu arristatu incu l'accusi di spiunaghju e dopu libaratu. [37] I so avvinturi galanti u portani a siducia Louise Gauthier, moglia di un diputatu e a fidanza si, u 21 aprili 1795 incu Desiree Clary . [38]

Eppuri a furtuna li fu favurevuli quandu u 13 vindemiaiu (5 uttrovi 1795 ) Barras u numino, a l'impruvisu, cummandanti di a piazza di Parighji, incu l'incaricu di salva a Cunvinzioni naziunali da a minaccia di i monarchichi (rialisti). Incu l'aiutu di Gioacchino Murat a u cummandu di a cavaddaria, Nabulionu culpi spiitatamenti i ribeddi scunghjurendu un novu colpu di Statu . In seguitu a u trimenti successu, Barras u numino generali di u Corpu d'armata di l'Internu. [39]

A campagna d'Egittu e di Siria [ mudifica | edita a fonte ]

Nabulionu a a battaglia di i piramidi .

In 1798 u Dirittoriu , priaccupatu par l'eccessiva pupularita e par u nutevuli pristigiu di Bonaparte, l'affido l'incaricu di accupa l' Egittu par cuntrasta l'accessu inglesu a l' India e dunqua par dannighja la ecunumicamenti. [40] [41] . Un indiziu di a divuzioni di Nabulionu a i principii di l' Illuminisimu fu a so dicisioni d'affianca ghjenti incaricati di studii a a so spidizioni: a spidizioni d'Egittu ebbi u meritu di fa riscopra, dopu cintunara d'anni, a grandezza di quidda terra, e fu probbiu l'opara di Nabulionu a fa nascia a muderna egittulugia , soprattuttu grazia a a scuparta di a Stela di Rusetta da parti di i suldati a u suvitatu di a spidizioni. [42] [43] Nabulionu avia da parechji anni accarizzatu l'idea di una campagna in urienti, sugnendu di suvita l'ormi di Lisandru Magnu e essendu di l'idea ch'e "L'Auropa he una tana di talpi. Tutti i grandi parsunalita so di l'Urienti". [44]

A spidizioni inizio u 19 maghju, quandu Nabulionu salpo da Tulonu a capu di l' Armata d'Urienti , cumposta da piu di 60 navi di guerra , 280 navi di trasportu, 16.000 marinari e 38.000 suldati. [40]

Dopu a un'impurtanti vittoria in a battaglia di i piramidi , Nabulionu sciaccio i mamelucchi di Murad Bey e intrendu a U Cairu divinto patronu di l' Egittu . Pochi ghjorna dopu, u 1º aostu 1798 , a flotta di Nabulionu in Egittu fu cumplittamenti distrutta da l'ammiragliu Horatio Nelson , in a baia di Abukir , di tal' manera chi Nabulionu firmeti bluccatu a terra. [40] Dopu una ricugnizioni nantu a u Mari Rossu , dicisi di rica si in Siria , cu u pritestu di suvita u guvarnadori di Acri A?mad a u-Jazz?r Pascia chi avia pruvatu a attacca lu. Ghjuntu paro u 19 marzu 1799 innanzi a San Ghjuvanni di'Acri , l'antica furtezza di i cruciati in Terra Santa, Nabulionu persi piu di dui mesa in un inutuli assediu e a campagna di Siria si cunclusi incu un faddimentu. [40]

Vultatu a U Cairu , Nabulionu scunfissi u 25 lugliu 1799 un' armata di piu di deci milla ottumani vidati da Mustafa Pascia a Aboukir , probbiu induva l'annu prima era statu privatu di tutta a so flotta. Eppuri priaccupatu di i terribuli nutizii chi ghjunghjiani da a Francia (l'armata in ripiigamentu annantu a tutti i fronti, u Dirittoriu oramai privu di puteri) e cuscenti ch'e a campagna d'Egittu un avia micca cunsiguitu i fini spirati, Nabulionu, lasciatu u cummandu a u generali Kleber , si imbarco in gran' sicretu u 22 aostu nantu a a fregata Muiron (preda bellica exi viniziana) [45] a a volta di a Francia. [46]

U 18 brumariu e u Cunsulatu [ mudifica | edita a fonte ]

U generali Bonaparte a u Cunsigliu di u Cinquicentu .

U 9 uttrovi 1799 Bonaparte sbarco a Frejus e a so corsa versu Parighji fu accumpagnata da l'entusiasmu di l'intreia Francia, certa ch'e u generali era turratu in patria par assuma u cuntrollu di a situazioni oramai ingestibili e, in effetti, era quista a so intinzioni. Ghjuntu in Parighji, riuni i cuspiratori dicisi a rinvarscia u Dirittoriu. [47] A u so latu si schieroni u frateddu maio Ghjaseppu e soprattuttu u frateddu Lucianu , tandu prisidenti di u Cunsigliu di i Cinquicentu , chi incu u Cunsigliu di l'Anziani custituiscia u puteri lighjislativu di a ripublica. Di i soi Nabulionu riisci a ave u membru di u Dirittoriu Roger Ducos e soprattuttu Emmanuel Joseph Sieyes , u celebru autori di l'opusculu Chi he u Terzu Statu? e ideolugu di punta di a burghesia rivuluziunaria. Inoltri, di i soi si dichjaro l'astutissimu ministru di l'estaru Talleyrand e u ministru di a pulizza Joseph Fouche . Paul Barras , u membru piu influenti di u Dirittoriu dopu Sieyes, cuscenti di i capacita di Nabulionu, accitto d'alinia si ancu eddu. [48]

Quandu fu cunnisciuta a falsa nutizia di un cumplottu missu in opara par rinvarscia a ripublica, Nabulionu riisci a fa vuta a u Cunsigliu di l'Anziani e a u Cunsigliu di i Cinquicentu una risuluzioni chi trasfiria i dui Camari u 18 brumariu (9 nuvembri) fora Parighji, a Saint-Cloud ; Nabulionu fu numinatu cummandanti in capu di tutti i forzi armati. Quissa fu fatta par evita ch'e duranti u colpu di Statu calchi diputatu pudissi appidda ni a i citatini parighjini par difenda a Ripublica contr'a u tentativu di Nabulionu. [49] L'intinzioni di Nabulionu era quidda di purta i dui Camari a vuta autunumamenti u so sciuglimentu e a cissioni di i puteri in i so mani. [50] un fu micca cusi: u Cunsigliu di l'Anziani firmeti fretu a u discorsu impasticciatu di Nabulionu par fa prissioni annantu ad eddu, mentri quandu Nabulionu intri in a sala di u Cunsigliu di i Cinquicentu i diputati li si lanciani contru dumandendu di vuta par renda e Bonaparte for' di leghji (cio chi vulia significa l'arrestu e a mannara ). [51] [52] In u mumentu in u quali simbrava ch'e u colpu di Statu fussi prossimu a a catastrofa, ghjunsi u frateddu Lucianu a succorra Nabulionu, chi in i vesti di prisidenti di i Cinquicentu isci da a sala e arringo i truppi firmati aliniati fora, urdinendu li ch'eddi disperdini i diputati cuntrarii a u frateddu. Memurabili fu u mumentu in u quali punto a so spada a u coddu di Nabulionu e dichjaro: "Un esitariu micca un attimu a uccida me frateddu s'e sapia ch'eddu attentava a a libarta di a Francia". [53] I truppi, cumposti in gran' parti di veterani di i campagni di Nabulionu, a u cummandu di u cugnatu di st'ultimu, u generali Charles Victoire Emmanuel Leclerc e di u futuru cugnatu Gioacchino Murat , intritini incu i baiunetti innestate e dispersini i diputati. In a sirata, i Camari funi sciolti e fu vutatu u dicretu chi assignava i pieni puteri a tre consuli: Roger Ducos , Sieyes e Nabulionu. [54]

U Cunsulatu [ mudifica | edita a fonte ]

Bonaparte Consulu

Numinati consuli pruvisorii, i tre novi patroni di a Francia scrissini incu dui cummissioni spiciali una nova custituzioni , a custituzioni di l'annu VIII chi, ratificata incu un plebiscitu pupulari, lighjittimava u colpu di Statu. L'evuluzioni di a rivuluzioni si ripurtava oramai versu formi di guvernu piu aristucraticu, dimustrendu si micca pratichevuli molti di i tiurii rivuluziunarii emersi in a rivuluzioni. [55] In u pinsamentu puliticu di Sieyes , u Cunsulatu avaria divutu essa un guvernu di i nutevuli, chi avaria assicuratu a dimucrazia a traversu un cumplessu equilibriu di puteri. Stu prugettu fu mandatu a l'aria da Nabulionu u quali, puri in tiuria ditintori di u solu puteri esecutivu, avia in rialita faciuli ghjocu par subrana u puteri lighjislativu chi era frammintatu in quattru Camari.

Fattu si numina Prima Consulu, veni a di cuncritamenti supiriori a qualsiasi altru puteri di u Statu, Nabulionu ricustruiscia a Francia incu una struttura amministrativa furtamenti cintralizata ma cusi parfetta ch'edda he firmata tali e quali finu ad oghji: a Francia era frazziunata in dipartimenti, distritti e cumuni, rispittivamenti amministrati da prifetti, sottuprifetti e merri. I casci di u Statu erani risanati da i cunquisti di guerra e da a fundazioni di a Banca di Francia, e ancu da l'intruduzioni di u francu d'arghjentu chi punia fini a l'era di l'assignati e di l'inflazioni. A longa lotta contru u Cattulicesimu si cunchjudia incu u Cuncurdatu di u 1801, ratificatu da papa Pio VII, chi stabiliscia u Cattulicesimu "riligioni di a maiuranza di i francesi" (ma quantunqua micca riligioni di Statu), ma un ristituia micca a u cleru i be sprupriati duranti a rivuluzioni. In u campu di l'insignamentu, Nabulionu istitui i licei e i scoli d'inginieri, par furma una classa dirighjenti priparata e induttrinata, ma tralascio i struzzioni elementarii, essendu di l'idea ch'e u populu duvissi firma in una certa ignuranza par garantiscia un guvernu stabili e un armata ubbidienti. U cunsulatu di Nabulionu divinto "a vita" incu u plebiscitu di u 2 aostu 1802. Si apria a strada a l'istituzioni di l'Imperu nabulionicu.

U Codici nabulionicu [ mudifica | edita a fonte ]

Nabulionu Bonaparte prima consulu , ditagliu d'un ritrattu di Antoine-Jean Gros .

Duranti l'esiliu a Santi Elena , Nabulionu sottulinio parechji volti ch'e a so opara piu impurtanti, quidda chi saria passata a a storia piu ch'e tutti i battaglii vinti, saria stata u so codici civili . U Codici nabulionicu chi lighjittimo bon' parechji di l'idei illuministichi e ghjusnaturalistichi [56] , fu spurtatu dopu in tutti i paesi ind'eddi ghjunsini l'armati di Nabulionu, fu presu a mudeddu da tutti i Stati di l'Auropa cuntinintali. Istituita l' 11 aostu 1799 , a cummissioni incaricata di ridighja u codici civili (cumposta da u Sicondu Consulu Jean-Jacques Regis de Cambaceres e da quattru avvucati), fu prisiduta moltu spessu da Nabulionu stessu, u quali ni lighjia i bozzi duranti i campagni militari e inviava a Parighji , da u fronti, i so idei nantu a u prugettu. U 21 marzu 1804 u Codici Civili immediatamenti ribattizatu Codici Nabulionicu , intria in vigori.

U Codici eliminava definitivamenti i lasciti di l' Ancien Regime , di u feudalesimu , di i assulutisimu munarchicu , e criava una sucita privalintamenti burghesa e liberali , d'inspirazioni laica, chi ci erani cunsacrati i dritti di uguaglianza, sicurezza e prubita. Tra i principi di a Rivuluzioni, erani salvavardati quiddi di a libarta parsunali, di l'ugualita davanti a a leghji, di a laicita di u Statu (dighja garantita da u Cuncurdatu ) e di a libarta di cuscenza, di a libarta di u travagliu. U Codici era statu paro pinsatu e ridattu soprattuttu par valuriza l'ideali di a burghesia; par quissa sirvia soprattuttu a arrigula quistioni riguardanti i cuntratti di prubita e a stessa lighjislazioni riguardu a a famiglia era di natura contrattualistica. [57] A struttura familiari ch'e u Codici cunsacra era di tipu paternalisticu: u babbu po fa imprighjuna i figlioli par sei mesa senza cuntrollu di l'auturita e amministreghja i be di a moglia. Eppuri era garantitu u divorziu bench'e resu cumplessu rispettu a l'ebbica rivuluziunaria.

L'oppusizioni realista e ghjacubina [ mudifica | edita a fonte ]

A sera di u 10 uttrovi 1800 Nabulionu, mentri assistia a un'opara a u Theatre de la Republique , saria divutu cada sottu i pugnalati di quattru sicarii, ma u cumplottu fu svintatu a l'ultimu mumentu grazia a una suffiata, chi parmissi a a pulizza d'intarvena arristendu tandu i quattru attentatori in u tiatru stessu. L'avvinimentu passara a a storia cu u nomu di cuspirazioni di i pugnali . [58] [59]

Pocu dopu, a notti di Natali di u listessu annu, Nabulionu, a moglia e a so seguita scamponi miraculusamenti a un attentatu cu a dinamita in i stradona di Parighji, mentri si ricavani a l' Opara . Nabulionu ni prufitto par metta fora leghji i ghjacubini , molti di i quali funi esiliati in Guyana , e disperda i munarchichi. [60] L'oppusizioni un abandunava micca e s'ebbi nutizia di attentati in priparazioni contru ad eddu. Infatti era udiatu sii da i ghjacubini, chi dopu i misuri di ricunciliazioni naziunali, com'e l'amnistia generali e u drittu a a riintrera par i nobili emigrati par scampa a u tarrori, timiani ch'eddu vulissi ristaura a munarchia, sii da i realisti, chi u cunsidiravani com'e l'usurpatori di u lighjittimu suvranu Luigi XVIII .

Di marzu 1804, par da un signali forti a i Burboni , chi cumpluttavani sempri par vulta annantu a u tronu francesu, Nabulionu feci cattura a Ettenheim , piccula cita di u statu di u Baden situata vicinu a a cunfina francesa, u duca di Enghien , liatu a a famiglia riali esiliata, chi fu inghjustamenti accusatu di cuspirazioni contru u Prima Consulu e fucilatu subitu dopu. L'avvinimentu suscito l'indignazioni di tutti i corti auropei par l'arruganti viulazioni di a suvranita di un statu estaru da parti di a Francia e par a sorti risirvata a u povaru duca, e cunferi un' ombra nigativa a l'imaghjini aurupea di Bonaparte, a a quali quantunqua u Prima Consulu di tandu tinia multissimu. [61] U generali Moreau , implicatu in u cumplottu realistu ma idulu di i ghjacubini, fu inveci cundannatu a soli dui anni di prighjo, successivamenti scambiati incu a pussibilita di spatria si in i Stati Uniti, da induva paro Moreau vultara in 1813 par uniscia si a l'armata russia e mora duranti a battaglia di Dresda . [62]

A pacificazioni di l'Auropa [ mudifica | edita a fonte ]

Nabulionu annuncia a i so suldati l'arrivu di i rinforzi duranti a battaglia di Marengo .

Duranti l'assenza di Nabulionu impignatu in Egittu , i francesi erani stati parechji volti battuti in Italia e in Alimagna da l'austriachi e da i russii a Cassano di Adda , a Novi e nantu a u Renu . A Siconda cualizioni antifrancesa avia rinvarciatu a Ripublica Napulitana di u 1799, fundata da i francesi, quidda Rumana e a Ripublica Cisalpina. U 6 maghju 1800 , sei mesa dopu u colpu di Statu di u 18 brumariu, Nabulionu assunsi u cummandu di a cusidditta Armata di riserva, distinata a essa trasfirita in Italia par rinvarcia a sorti di a guerra. [63] U Prima consulu vido incu grandi abilita strategica a marchja di u so armata; varco l' Alpi a a bocca di u Gran'San Bernardu e colsi di suspresa l'austriachi impignati in l' assediu di Ghjenuva . U numicu fu prestu battutu in a battaglia di Montebello , [64] mentri Nabulionu riintro a Milanu. U 14 ghjugnu 1800 ebbi locu a dicisiva battaglia di Marengo . [65]

Nabulionu traversa l'Alpi (dittagliu).

Fu a piu famosa di i battagli nabulionichi in Italia , aspramenti cumbattuta e incu cunsiquenzi dicisivi. Nabulionu fu inizialamenti missu in difficulta da l'attaccu austriacu e risico a scunfitta, ma a ottu ori di sera a battaglia si cunclusi incu a cumpletta vittoria di u Prima consulu. A rinvarcia a cunclusioni di a battaglia fu l'arrivu in u prima dopu meziornu di i truppi di rinforzu di u generali Louis Desaix chi parmissi a Nabulionu di contrattacca incu successu l'armata austriaca di u generali Michael von Melas , dighja certu di a vittoria. U generali Desaix muri duranti i fasi finali di a battaglia. [64] [66] In Milanu fu pruvisuriamenti ricustituita a Ripublica Cisalpina chi sara sustituita dopu a a Cunsulta di Lione da a Ripublica Taliana (1802-1805).

In u 1802 Nabulionu fu pruclamatu Prisidenti di a Ripublica Taliana, titulu ch'eddu cunsirvara sinu a u 17 marzu 1805 quand'eddu assumara quiddu di Re d'Italia, mentri u patriziu milanesu Francescu Melzi di Eril fu numinatu vice Prisidenti.

Incu a paci di Amiens di 1802 ancu l' Inghilterra firmava a paci incu a Francia. [67] Nabulionu avia distruttu a nova cualizioni antifrancesa, assicurendu si ancu l'appoghju di u zaru di Russia Lisandru I . Par dui anni l'Auropa fu finalmenti in paci.

In 1802 Nabulionu vinditi una parti di u Nordu America a i Stati Uniti com'e parti di l' Accordu nantu a a Louisiana : avia appena risoltu un grossu prublemu militaru quandu l'armata, mandata a ricunquista Santu Domingu , dopu a ave affruntatu a rivolta iniziata da Toussaint Louverture , fu culpitu da a frebba giadda . A rivolta fu quantunqua truncata. [68] Incu i forzi di u Punenti in cundizioni tali ch'eddi un pudiani micca agiscia, Nabulionu capi ch'eddu un avaria micca pussutu difenda a Louisiana e dicisi di venda la (8 aprili 1803 ). Ristabili, in 1802, a schiavitu in i culonii francesi.

Dopu ch'e Nabulionu ebbi allargatu a so influenza a a Svizzara e a i stati tedeschi , una disputa annantu a Malta furni a l'Inghilterra u pritestu in u 1803 par dichjara a guerra a a Francia e furniscia sustegnu a i munarchichi francesi chi si uppuniani ad eddu. [69]

Imperatori di i Francesi e Re d' Italia [ mudifica | edita a fonte ]

Nabulionu visiteghja u tronu di Carlu Magnu d'uttrovi 1804.

Oramai consulu a vita, Nabulionu era in pratica suvranu assulutu di a Francia . U 18 maghju 1804 u Senatu u pruclamo imperatori di i francesi. [70]

U 2 dicembri di u 1804, in a cattidrali di Notre-Dame in Parighji, fu cilibrata a cirimonia d' incurunazioni : [71] dopu ch'e l'insegni imperiali funi biniditti da papa Pio VII , Nabulionu incuruno prima s'e stessu imperatori di i francesi, e dopu imperatrici a so moglia Ghjasippina di Beauharnais . [72] So apocrifi i boci sicondu i quali Nabulionu avaria strappatu a curona da i mani di u Papa duranti a cirimonia, par un assughjitta si micca a l'auturita pontificia: u papa Pio VII a s'aspittava e un tucco mai a curona incu i so mani. [73]

Successivamenti, u 26 maghju 1805 in u Domu di Milanu , Nabulionu fu incurunatu Re d'Italia incu a Curona Ferrea , da sempri custudita in u Domu di Monza . [69]

L'incurunazioni di Nabulionu , opara di Jacques-Louis David .

L'incurunazioni a Milanu fu fastosa, e accumpagnata da i so piu fideli cullaburatori in Italia, com'e u cardinali Bellisoni, u Fenaroli , u Baciocchi , u Melzi e Aldini . In st'occasioni Nabulionu, postu si a curona imperiali nantu a u capu prununcio i famosi paroli: "Diu a m'ha data, guai a chi a tocca". [74]

Rinascia in Francia a munarchia , ma un era micca listessa munarchia ch'e quidda chi era stata rinvarsciata in 1792 , dighja priva di i puteri in 1789. Nabulionu un era micca "re di Francia e di Navarra par grazia di Diu", com'eddi citavani i formuli di l' Ancien Regime , ma "Imperatori di i francesi par vulinta di u populu", ancu s'e i ducumenti ufficiali mantiniani una formula di cumprumissu ("Nabulionu, par a grazia di Diu e i custituzioni di a Ripublica, Imperatori di i Francesi"). [75] Fu in sustanza un novu re di i francesi, tantu ch'e da eddu ani a so urighjina bon' parechji di l'attuali munarchii muderni auropei; e fu in effetti una munarchia, postu ch'e Nabulionu era u patronu assulutu, ancu s'e una munarchia chi paro un si riferia micca a a nubilta feudali di l' Ancien Regime , ma in a quali si rializavani parechji principi illuministichi di a burghesia.

A cunquista di l'Auropa [ mudifica | edita a fonte ]

( DE )
 Den Kaiser - diese Weltseele - sah ich durch die Stadt zum Rekognoszieren hinausreiten; es ist in Tat eine wunderbare Empfindung, ein solches Individuum zu sehen, das hier auf einen Punkt konzentriert, auf einem Pferde sitzend, uber die Welt ubergreift und sie beherrscht. [76]  
( CO )
 Aghju vistu l'imperatori - st'anima di u mondu - escia da a cita par anda in ricugnizioni. He veramenti una sinsazioni maravigliosa di veda un simili individuu chi, cuncintratu qui annantu a un puntu, sidutu a cavaddu, si stendi nantu a u mondu e u dumineghja. [77]  
( Georg Wilhelm Friedrich Hegel , lettara a Friedrich Immanuel Niethammer, 13 uttrovi 1806 . )

Da Ulma a Tilsit [ mudifica | edita a fonte ]

Nabulionu ricevi l'arrresa di Vienna u 13 nuvembri 1805, duranti a guerra di a Terza cualizioni .

In u 1805 si furmo in Auropa a terza cualizioni contru a Nabulionu; [78] avia trascorsu l'ultimu annu nantu a i costi di a Manica , a pripara una vasta uparazioni militara contru a a Gran'Britagna ma, cumprindendu i difficulta di un'uparazioni di sbarcu in l'Isuli Britannichi e priaccupatu da i prupositi aggrissivi di i putenzi cuntinintali, dicisi finu da aostu di rinuncia a i so piani d'invasioni e d'urganiza un rapitu trasfirimentu a marchji furzati di l'intreia armata, tandu dinuminata Grandi Armata , da i costi di a Manica finu a u Renu e a u Danubiu par scunfighja i forzi numichi nantu a u cuntinenti. Nabulionu avia fattu be i so conti: u 21 uttrovi, infatti, a largu di Trafalgar a flotta francesa cummandata da l'ammiragliu Pierre Charles Silvestre de Villeneuve era cumplittamenti anniintata da l'inglesi a u cummandu d' Horatio Nelson , chi muri duranti u scontru, culpitu da un tiru di muschettu. Svaniani par sempri i sogni d'invasioni di l'Inghilterra. [78] [79] [80]

Nabulionu annantu a u campu di battaglia di Austerlitz .

I forzi cualizati par u piu austriachi e russii (sottu u novu zaru Lisandru I), ancu s'e incu a neutralita di a Prussia , erani piu numarosi ma divisi. Ci erani dui fronti principali: quiddu germanicu, induva Nabulionu in parsona avia assuntu u cummandu di a Grandi Armata e quiddu talianu induva u generali Andrea Massena vidava l'Armata d'Italia. Incu un'abili manovra strategica Nabulionu acchjirchjo e custrinsi a a resa l'armata austriaca di u generali Karl Mack a Ulma (20 uttrovi), [78] [80] e, mentri u marescialu Massena cumbattia in Italia a battaglia di Caldiero (30 uttrovi), intri incu l'armata a Vienna, dopu a ave suparatu u Danubiu incu un stratagema di Gioacchino Murat . Eppuri l'armati cualizati austru-russii erani sempri in campu e a situazioni di Nabulionu paria difficiuli. U 2 dicembri 1805, annivirsariu di a so incurunazioni, l'imperatori cumbatti e vinsi a battaglia di Austerlitz , pruvuchendu a disgrigazioni di a cualizioni.

Firmata in a storia com'e u so capilavoru tatticu, incu a battaglia di Austerlitz, Nabulionu ottensi una pusizioni di predominiu in Auropa. [81] [82] [83] [84] U ghjornu dopu i suvrani d'Auropa chersini a paci. L'Austria pirdia ancu Vinezia , chi era unita a u regnu d'Italia , e pirdia ogni cuntrollu nantu a a Germania , chi tandu si ricustruiscia com'e Cunfederazioni di u Renu , prima sumenti di l'unita tedesca sottu u cuntrollu direttu di Nabulionu. [78] Si conta chi, dopu ave saputu di Austerlitz, u prima ministru inglesu William Pitt avissi chertu a una nipoti d'arrutula a carta di l'Auropa esposta in un curridori di casa. "Un ci sirvira micca par alminu deci anni". [85]

Nabulionu entri in Berlinu u 27 uttrovi 1806.

L'annu dopu Nabulionu duviti affrunta a quarta cualizioni , custituita da Gran'Britagna, Prussia e Russia; l'imperatori presi subitu l'offensiva e, dopu una magistrali manovra strategica, scunfissi cumplittamenti a rinumata armata prussiana in a battaglia di Jena (14 uttrovi 1806). [86] [87] A Grandi Armata catturo o dispersi i resti di l'armata numica e Nabulionu intri a Berlinu u 27 uttrovi. Eppuri a guerra cuntinuo; l'armata russia era in avvicinamentu par succorra a Prussia e l'imperatori marchjo dirittamenti versu a Vistola par batta la; a pupulazioni polacca si rivulto a favori di i francesi [88] .

Dopu una dura risistenza, ancu l'armata russia, chi avia inflittu pisanti perditi a i francesi in a sanguinosa e indecisa battaglia di Eylau [87] [89] , fu scunfittu u 14 ghjugnu 1807 in a dicisiva battaglia di Friedland . U zaru Lisandru I fu infini custrettu a firma a paci, in l'incontru di Tilsit . In quidd'incontru l'Auropa fu ufficiusamenti divisa in zoni d'influenza: si dicisi, in una nota sicreta alligata a u trattatu di Tilsit, ch'e i tarritorii tra l' fiumu Elba e u Memel avariani furmatu a barriera di divisioni tra i dui grandi imperi. [89] [90] [91] Firmava aparta a quistioni di a Polonia , ch'e Nabulionu vulia renda indipindenti, cuntrariamenti a l'intinzioni di u zaru.

Quandu u papa ricuso d'aderiscia a l'embargu in i cunfronti di l'Inghilterra, dichjarendu ch'e i so qualita di pastori univirsali l'impuniani a neutralita, Nabulionu feci accupa Roma da u generali Miollis e u 7 maghju 1809 urdino l'annissioni di u Statu Pontificiu a l' Imperu francesu . [92] U papa risposi incu una bolla di scomunica e Nabulionu urdino a Miollis di pruceda a l'arrestu di u pontefici. Feci subitu u nicissariu u generali Radet chi u feci traspurta, incu u Sigritariu di Statu cardinali Bartolomeo Pacca , a Grenoble , [93] indi a Fontainebleau , induva Nabulionu riisci solu quattru anni dopu a strappa li l'appruvazioni d'un novu Cuncurdatu. [94]

U bloccu cuntinintali e a guerra in a penisula iberica [ mudifica | edita a fonte ]

Nabulionu: ritrattu duranti a battaglia di Wagram da Horace Vernet .

Par metta in ghjinochju l'Inghilterra, unica putenza sempri in armi contru a Francia, Nabulionu avvio un embargu. Eppuri 'ss'embargu, chjamatu Bloccu Cuntinintali (postu ch'e, in l'intinzioni di u Bonaparte, tutta l'Auropa cuntinintali avaria divutu aderiscia a l'embargu contru a l'isuli britannichi) un deti micca i risultati spirati. U faddimentu di u bloccu fu divutu a u fattu ch'e molti paesi auropei, par mutivi di cunvinienza ecunomica, un ci aderisciarani micca cumplittamenti, cuntinuendu a mantena scambii cummirciali incu l'Inghilterra. [89] Nabulionu inoltri, par culpiscia u Portugallu chi mantinia aparti i so porti a a flotta inglesa, invasi a Spagna e u Portugallu stessu, mentri dopu a scelta di a Russia d'escia da u bloccu, custringhjara Nabulionu a affrunta una campagna a livanti chi par eddu sara catastrofica.

Nabulionu ricevi l'arresa di Madrid .

In u 1808, sfruttendu un cuntrastu in a famiglia riali spagnola tra u re Carlu IV e u figliolu, u principi di l' Asturie Ferdinando, Nabulionu i custrinsi tremindu a abdica e missi annantu a u tronu di Spagna u so frateddu Ghjaseppu Bonaparte , fendu la cusi entra dirittamenti in l'orbita di l' Imperu francesu. [95] [96] A listessu tempu, i truppi francesi invadiani e cunquistavani u Portugallu; ma a situazioni divinto prestu prublematica. I britannichi, infatti, fecini sbarca in Portugallu truppi a u cummandu di u generali sir Arthur Wellesley , futuru duca di Wellington, chi riisci a libara u Portugallu , cuntrastendu a campagna in Spagna. [95] [96] Qui, infatti, a pupulazioni era mossa contru l'accupazioni francesa e avia principiatu una sanguinosa guerriglia chi missi in gravi difficulta l'armata accupanti, custringhjendu Ghjaseppu a abbanduna a capitali e a chera l'intarventu direttu di Nabulionu.

L'imperatori scesi incu una parti di a Grandi Armata in i Spagna e u 4 dicembri, dopu una rapita e vitturiosa campagna , intri a Madrid incu i so truppi. Eppuri Nabulionu un riisci micca a riprima a risistenza naziunalista spagnola ne a distrughja u corpu di spidizioni britannicu passatu a u cummandu di u generali John Moore , chi riisci a evacua a penisula iberica via mari. A Spagna firmeti cusi una spina in u fiancu, custringhjendu l'imperatori, chi pocu tempu dopu duviti vulta rapidamenti in Parighji par via di i nutizii di una nova cualizioni in fasa d'urganisazioni contru ad eddu, a lascia truppi moltu numarosi in a penisula iberica. [97] [98]

Nonustanti i difficulta d'urganisazioni iniziali, Nabulionu fu in gradu a parta da aprili 1809 d'affrunta a quinta cualizioni ; mustrendu dino una volta a so netta supiriurita di stratega, l'imperatori ottensi una seria di vittorii contru l'austriachi cummandati da l' arciduca Carlu , culminati in a battaglia di Eckmuhl u 22 aprili 1809. Nabulionu accupo Vienna e u Casteddu di Schonbrunn u 12 maghju 1809. A battaglia di Aspern-Essling inveci tarmino incu un insuccessu di Nabulionu chi a a fini vinsi puri, tra u 5 e u 6 lugliu 1809 a dicisiva battaglia di Wagram . L'Austria subi pisanti cundizioni di paci: u Trentino-Altu Adige / Sudu Tirolo , a Baviera , l' Istria e a Dalmazia funi persi. L'indennita di guerra fu enorma. [98] [99]

A nova Auropa di Nabulionu [ mudifica | edita a fonte ]

L'imperu di Nabulionu a u so apughjeu in u 1811: Template:Lighjenda Template:Lighjenda Template:Lighjenda

A parta da 1810 l'aspettu fisicu di Nabulionu cambio e a so saluta principio a cala; u trascorra di u tempu e l'enormu impegnu di guvernu e amministrazioni di l'Imperu cumincetini a stanca lu; beddu diffarenti da u " scaramouche sulfureu" [100] , magru, incu i capeddi longhi nantu a i spaddi, imbruscatu e umbrosu di a ghjuvantu, auminto di pesu, i capeddi tagliati corti si appuculitini, u visu si feci pienu e a grela livida. Puri mantinendu in u cumplessu una grandi lucidita intillettuali e una tinaci risulutezza, mustro di tantu in tantu una calata di i so capacita di cuncintrazioni e di dicisioni [101] . Disuria e gastralgia si fecini piu friquenti.

Andrea Appiani , Nabulionu com'e Re d'Italia

In u 1810, l'Auropa era difinitivamenti ridisignata sicondu u vule nabulionicu. I tarritorii sottu u cuntrollu direttu francesu s'erani espansi beddu piu aldila di i tradiziunali cunfini pre-1789; u restu di i Stati aurupei era o so satellitu o so alliatu. U regnu d'Italia era numinalamenti guvirnatu da Nabulionu, ma rettu da u vicire Eugenio di Beauharnais (figliolu di prima lettu di a moglia di Nabulionu, Ghjasippina); u principatu di Lucca e Piumbinu (da 1805 a 1814 ) fu assignatu a Felici Baciocchi , ma in rialita guvirnatu da a so moglia e a tempu suredda di l'Imperatori Elisa . Da u 1809 a stessa Elisa fu ancu missa a capu di i tre dipartimenti tuscani annessi a l'Imperu incu u titulu di Granduchessa di Tuscana, chi si aghjunsi a quiddu di Principessa di Lucca e Piumbinu, rimanendu fra altru i dui tarritorii disghjunti; a a suredda Paulina , spusata cu u principi Camillo Burghesu , ando u ducatu di Guastalla , cidutu dopu a u regnu d'Italia; u frateddu maio Ghjaseppu ricivia u tronu di Spagna; u frateddu Luigi ricivia u tronu di Olanda , dopu a ave spusatu Ortensia di Beauharnais , figliola di a moglia di Nabulionu, Ghjasippina; u frateddu Ghjirolmu ebbi u regnu di Vestfalia ; u generali Gioacchino Murat , dopu mariscialu di l'Imperu, ebbi u regnu di Napuli , dopu a ave spusatu a suredda di Nabulionu, Carulina ; u mariscialu Bernadotte ebbi u tronu di Svezia , ma beddu prestu tradi u so exi capu intrendu in a cualizioni chi l'avaria ditrunizatu. [102] A Cunfederazioni di u Renu era di fattu sottu u cuntrollu di Nabulionu.

Dopu a paci di Schonbrunn , Nabulionu e l'austriacu Metternich s'erani accurdati par un matrimoniu di Statu. U 14 dicembri 1809 , Nabulionu divurzio da Ghjasippina di Beauharnais , a moglia certu infideli ma mori amata [103] . U 1º aprili 1810 Nabulionu spuso a figliola di l'imperatori d'Austria, Maria Luisa , nipoti di Maria Antunietta , a righjina scapata duranti a Rivuluzioni (cio chi un pruvuco micca pochi pulemichi in Francia). [98] [104] Incu stu matrimoniu l'Austria s'era liata a Nabulionu, cio chi purtava a a criazioni d'un'allianza guasgi indissulubili. Nabulionu ebbi un eredi lighjittimu da Maria Luisa, natu dopu un partu difficiuli u 20 marzu 1811. [105] [106] Eppuri l'eredi di l'Imperu, Nabulionu Francescu, dittu u re di Roma (Nabulionu II), un cuddo micca in rialita mai a u tronu: Nabulionu fu ditrunizatu pochi anni dopu e Nabulionu II muri successivamenti a soli 21 anni.

A campagna di Russia [ mudifica | edita a fonte ]

Nabulionu a Mosca divastata da l'incendiu.

Nonustanti l'accordi stabiliti a Tilsit, u zaru Lisandru I di Russia timia l'egemunia nabulionica e ricuso di cullabura incun eddu riguardu a u Bloccu Cuntinintali , par un dannighja micca l'ecunumia russia e parchi sicritamenti spirava di furma una nova cualizioni antifrancesa. [105] [107] Nabulionu dicisi di principia una campagna dicisiva contru a a Russia par sottumetta u zaru a u so sistemu di puteri in Auropa, custringhja lu a aderiscia a u Bloccu, priva lu di a so influenza in Pulonia, Balcani , Finlandia e Persia . L'imperatori dispunia di circa 700.000 omini, di i quali circa 300.000 francesi e u restu cuntingenti stranieri pruvinenti da tutti i stati vassalli e alliati di u Grandi Imperu. [108] I russii, cummandati prima da u generali Michael Barclay de Tolly e dopu da u generali Mikhail Kutuzov , timurosi d'affrunta a pripundiranti armata numica e intimichiti da a riputazioni militara di Nabulionu, dicisini a l'iniziu di ritira si in u cori di a Russia [107] [109] .

Nabulionu a a battaglia di Borodino .

Una seria di vasti manovri strategichi, cuncipiti da Nabulionu par scunfighja l'armata numica e cunchjuda rapidamenti a guerra, faddini par via di l'arrori di i so tinenti, di i difficulta di u tarrenu e di i tattichi prudenti di i so avvirsarii; a Vilna , a Vitebsk e soprattuttu in a battaglia di Smolensk e in a battaglia di Valutino i russii, battuti ma micca distrutti, riiscini a evita un scontru dicisivu e a tena si in daretu versu u livanti [110] .

Finalmenti u 7 sittembri, dopu a a dicisioni di u generali Kutuzov di cumbatta par difenda Mosca , ebbi locu a grandi battaglia di Borodino , a punenti di a cita: dopu una battaglia sanguinosa e accanita, i russii, scunfitti, vultetini a daretu e Nabulionu intri in Mosca una sittimana dopu, in u dopu meziornu di u 14 sittembri, dopu a ave postu u so quartieri generali annantu a a cuddina Poklonnaja , cunvintu ch'e Lisandru avaria niguziatu a paci. [109] Stabilitu si in u Cremlinu , Nabulionu un pudia micca imagina ch'e a cita cumplittamenti biota nascundessi in rialita un'insidia: in a notti Mosca cumincio a brusgia, essendu stati appiccati i fiammi da parechji russii nascosti in i casi. [111] Nabulionu, chi avia pruvatu parechji volti di fa un accordu incu Lisandru I, si resi contu di a nicissita di ritira si vistu chi l'inguernu s'avvicinava. Deti par quissa ordini di principia a ritirata: era fermu a Mosca micca piu di trenta cinqui ghjorna.

A Grandi Armata francesa suffri gravi perditi in u corsu di a disastrosa ritirata; a spidizioni era principiata incu circa 700.000 omini (fra i quali pocu menu di a mita erani francesi) e 200.000 cavaddi, a a fini di a campagna pocu piu di 18.000 omini righjunsini Vilna firmendu in i ranghi; a quisti si aghjunsini dopu quaranta mila isulati in i ghjorna dopu. In tutali piu di 400.000 funi i morti e 100.000 i prighjuneri. [112] Sopravvissini inoltri solu 10.000 cavaddi. Tra u 25 e u 29 nuvembri, infatti, i resti di l'armata, distrutta prima da u caldu e dopu da u fretu (u cusiddittu " generali Inguernu ") [113] funi in gran'parti anniintati da i russii duranti u passaghju di a Beresina . Intantu, Nabulionu era statu infurmatu di a nutizia ch'e in Parighji u generali Malet avia diffusu a nutizia di a morti di l'imperatori e pruvatu un colpu di Statu. [114]

A scunfitta di Lipsia, l'abdicazioni e l'esiliu in Elba [ mudifica | edita a fonte ]

A battaglia di Lipsia .

A prima a uniscia si a a vitturiosa Russia fu a Prussia chi, abbandunendu l'allianza incu Nabulionu, si dichjaro a fiancu di u zaru e di a Gran'Britagna. Era a sesta cualizioni . Nabulionu dopu a essa riintratu a Parighji urganizo in freccia, incu l'afflussu di ghjovani ricluti, una nova armata e scunfissi i prussiani prima in a Lutzen e dopu in a Bautzen di maghju 1813 . Ma l'insidia piu grandi era l'Austria, a quali - micca rispittosa di i patti - era pronta a scavalca ancu un matrimoniu di statu com'e quiddu di Nabulionu incu Maria Luisa a u fini di scunfighja l'udiatu numicu. In u corsu d'un mimurabili e timpistosu incontru bilatirali a Dresda , Nabulionu e Metternich un riiscini micca a ghjunghja a un accordu, e u 12 aostu l'Austria s'uniscia a a cualizioni antifrancesa. Dopu un'ultima impurtanti vittoria francesa in a battaglia di Dresda , i forzi nabulionichi funi custretti pianamenti a vulta a daretu sottu a prissioni cunghjunta di l'armati d'Austria, Russia, Prussia e Svezia; l'armata svidesa era cummandata da l'exi mariscialu francesu Jean-Baptiste Jules Bernadotte . In a dicisiva battaglia di Lipsia , ditta Battaglia di i Nazioni parchi ci participani armati di tutta l'Auropa, l'inespirienza di l'armata francesa, a difizzioni di i cuntingenti tedeschi e a supiriurita numerica di i forzi numichi funi i fattori chi ditarminani a scunfitta di Nabulionu. L'armata francesa fu custretta a ritira si a traversu a Germania in piena insurrizioni contru a l'accupazioni nabulionica, mentri ancu l'Olanda si rivultava e a Spagna era oramai persa. [114]

Riintratu a freccia a freccia in Parighji, Nabulionu divia subiscia tandu l'insuburdinazioni di tutti i corpi pulitichi: i Camari dinunciani solu tandu a so tirannia, a nova nubilta da eddu criata li vulto i spaddi, u populu oramai stancu di a guerra firmeti fretu, i marisciali di l'Imperu cumincetini a difiziuna: tra i principali, Gioacchino Murat chi passo a u numicu par cunsirva u regnu di Napuli. [114]

U ghjornu di Natali di 1813 a Francia fu invasa da l'armati di a cualizioni. Un mesi dopu, u 25 ghjinnaghju 1814 , cunsignatu a u frateddu Ghjaseppu u cuntrollu di Parighji e a a moglia Maria Luisa a righjenza, salutatu u picculu figliu ch'un avaria mai piu rivistu, Nabulionu si mettia a u cummandu d'un armata di 60.000 veterani di a Vechja Vardia. [115] Par dui mesa, Nabulionu tini testa a u numicu in cio chi sara difinita da parechji com'e a so campagna piu brillanti, vincendu a Brienne (probbiu ind'eddu avia studiatu l'arti militara), a Champaubert , Montmirail , Chateau-Thierry , Vauchamps , Mormant , Montereau , Craonne , Laon . Scunfittu infini da i forzi prussiani di u feldmariscialu von Blucher , da quiddi austriachi e da quiddi russii di Wintzingerode , cuscenti di un pude micca anticipa i truppi numichi in marchja annantu a Parighji, Nabulionu vulto in daretu a Fontainebleau induva, saputa a nutizia di u tradimentu di u generali Marmont chi s'era arresu incu i so truppi a l'alliati, e scuraghjitu da l'attitudina di rinunciamentu di u mariscialu Michel Ney , u 4 aprili annuncio ufficialamenti a so intinzioni di chera a paci. [116]

Addii di Nabulionu a a Vardia imperiali in u curtili du Cheval-Blanc di u casteddu di Fontainebleau , Antoine Alphonse Montfort.
Nabulionu Bonaparte , Paul Delaroche .

Intantu u frateddu Ghjaseppu avia capitulatu e u numicu era intrutu vitturiosu in Parighji u 31 marzu incu a a testa u zaru Lisandru I, chi u ghjornu dopu avia dighja fattu ustinta annantu a i mura di Parighji a so pruclama indirizzata a u populu francesu.

A Fontainebleau Nabulionu passo ghjorna duri e difficiuli. Li ghjunsi nutizia ch'e u numicu avia riittatu a so pruposta di paci chi stabiliscia u ritornu a i "cunfini naturali" di a Francia. U zaru Lisandru I l'imposi l'abdicazioni. Eddu, dopu a ave parechji volti esitatu, dicisi d'abdica in favori di u figliolu e di a righjenza di Maria Luisa. Ma u numicu scelsi un'abdicazioni tutali, postu ch'e Talleyrand avia dighja presu accordi par ristaura nantu a u tronu i Borboni . Nabulionu, indignatu, minaccio di rimetta si a a testa di i so armati e di marchja annantu a Parighji, ma i marisciali u custrinsini a ceda. [117] L'abdicazioni divinto effittiva u 6 aprili.

U 12, Nabulionu ingeri una forti dosa di vilenu ma miraculusamenti si salvo. [118]

Imbarcatu si a freccia a freccia in Marseglia nantu a a fregata inglesa HMS Undaunted cummandata da Thomas Ussher [119] , u 4 maghju 1814 sbarco a l'isula d' Elba , induva u numicu avia dicisu d'esilia lu, puri ricunniscendu li a suvranita nantu a l'isula incu u rangu di principi e a cunsirvazioni di u titulu d' imperatori .

I "Centu ghjorna" [ mudifica | edita a fonte ]

A Palazzina di i Mulini in Portufarraiu (isula d'Elba)

Ancu s'eddu era impignatu in i travagli a l'Elba, Nabulionu cuntinuava a riceva sicritamenti nutizii di a situazioni francesa par via di parechji telegrafi ottichi dislucati nantu a l'alturi di l'isula. [120] U novu suvranu, Luigi XVIII Borbone, era mal'vistu da a pupulazioni: in u solcu di a Ristaurazioni, Luigi smantiddava pianu pianu tutti i cunquisti di a Rivuluzioni lighjittimati da Nabulionu. [121] Sti nutizii, aghjunti a a boci oramai certa ch'e i numichi erani prossimi a trasfiriscia lu luntanu da l'Auropa, purtani Nabulionu a agiscia. Prufitendu di l'assenza di u cummissariu inglesu sir Neil Campbell , chi s'era ricatu a Livornu , Nabulionu lascio l'Elba u 26 frivaghju 1815 , salutatu da a pupulazioni di Portufarraiu , incu una flotta di setti bastimenti e circa milla omini chi suvitavani [122] .

L'imperatori elusi a surviglianza di a flotta inglesa e u 1a marzu 1815 sbarco in Francia in u golfu di Cannes , a Antibes : principiavani i lighjindarii "Centu ghjorna". A pupulazioni l'accolsi incu un entusiasmu stunanti e l'armati chi l'erani stati inviati contru da Luigi, inveci d'arrista lu, si unitini ad eddu. U prima fu u 5° di linia di Grenoble : Nabulionu mossi incontru a i suldati di l'armata burbonica e grido "Chi voli spara a u so Imperatori he libaru di fa lu" [123] . Dopu si cunsignani l'armati vidati da Charles de a Bedoyere e da u mariscialu Ney, chi prima di renda si a Napuli avia ghjuratu in i mani di Luigi XVIII ch'eddu avaria cunduttu Nabulionu in Parighji "in una cabbia di farru". [124] Tremindu i generali avariani pagatu incu a fucilazioni u voltafaccia. U 20 marzu Nabulionu intri triunfalamenti in Parighji, mentri Luigi era fughjitu in freccia versu Gand annantu a u sughjirimentu di Talleyrand, u quali a u Cungressu di Vienna spinsi i testi curunati a ripiglia a spada contru u dispotu. [125] [126]

A battaglia di Waterloo .

Avendu riurganizatu prestu l'armata, Nabulionu chersi a i numichi chi s'erani di novu cualizati a paci a a sola cundizioni di mantena u tronu di Francia: un fu micca ascultatu. [127] Intantu, in campu puliticu, l'imperatori avia beddu capitu i limiti di u so guvernu pricidenti e avia prumulgatu una custituzioni maghjuramenti liberali, l'Attu addiziunali, chi cuncidia un puteri maio a i camari e a libarta di stampa. [126] Par evita una nova invasioni di a terra di a patria, Nabulionu feci a prima mossa intrendu a l'impruvisu in Belgica , induva erani posti l'armata britannica e l'armata prussiana. U so pianu prividia una manovra annantu a dui ali chi avariani divisu e scunfittu siparatamenti i prussiani e i britannichi prima ch'eddi possini, supiriori di numaru, cunghjunghja si. L'ala dritta cummandata da eddu impigno e scunfissi i prussiani di u generali Blucher in a battaglia di Ligny , mentri u mariscialu Ney attacco i britannichi di u duca di Wellington a Quatre-Bras , ma nissunu di i dui cumbattimenti ebbi un esitu ditarminanti. [125] Cusi si ghjunsi a u 18 ghjugnu 1815, a ghjurnata di a battaglia di Waterloo , discritta ancu da Victor Hugo . U pianu strategicu generali di Nabulionu fu anniintatu da parechji arrori di i so marisciali, principalamenti Emmanuel de Grouchy , u quali, inviatu a intarcitta a culonna prussiana sfughjita a Ligny, in pratica si limito solu a prusegua a vardia da daretu di i forzi prussiani chi s'erani intantu riurganizati e chi, grazia a a so ditarminazioni, riiscini a ricunghjunghja si incu Wellington probbiu in a fasa dicisiva di a battaglia. I forzi britannichi di u duca di Wellington e quiddi prussiani di Blucher riiscini a scunfighja i francesi. [128] [129]

Nabulionu feci parechji sbagli tattichi in a so ultima campagna e inoltri si sbaglio in a scelta di i tinenti, rinuncendu a u mariscialu Louis Nicolas Davout , lasciatu a Parighji, e affidendu si a Grouchy, inespertu d'incarichi di cummandu, e a Ney, famosu par u so curaghju ma micca par a so intellighjenza tattica, chi u so cumpurtamentu inutulamenti avvintatu fu fra i fattori ditarminanti di a disfatta. L'ultimu a renda si fu u ghjovanu generali di a Vardia imperiali Pierre Cambronne [130] chi incu a Vechja Vardia cupri a ritirata di l'armata scunfitta a a volta di Parighji.

Nabulionu s'era dimustratu ottimistu duranti a battaglia: "Wellington he un pessimu generali. Stasera faremu cena a Bruxelles", avia dichjaratu a matina. In a sirata inveci, l'imperatori era nantu a a strada di ritornu par Parighji cuscenti di a cirtezza di a fini d'ogni sognu di soiu. [131]

Quandu li fu imposta da a Camara a nova abdicazioni, sottu i prissioni di u putenti Fouche ("L'aviariu duvutu fa impicca prima", sbutto Nabulionu), [132] dichjaro ch'eddu s'aia da immula "in olucaustu par a Francia" [131] e chersi in vanu ch'edda fussi rispittata a so vulinta di pona annantu a u tronu a l'ita ghjusta u so figliolu Nabulionu II. I forzi numichi, viciversa, intritini in Parighji e rimissini annantu a u tronu Luigi XVIII. Nabulionu si rifughjo a u casteddu di Malmaison , a vechja casa ind'eddu era statu incu a moglia Ghjasippina, morta da pocu. A so intinzioni era di fughja in i Stati Uniti , ma ricuso di travisti si com'e ci saria vulsutu par isfughja a a cattura, parchi quissa avaria infamatu u so onori. [133] Inveci, incu un gestu storicu, u 15 lugliu 1815 Nabulionu si arresi a l'inglesi cuddendu a bordu di a navi HMS Bellerophon .

L'esiliu a Sant'Elena e a morti [ mudifica | edita a fonte ]

Nabulionu a Sant'Elena

U 16 uttrovi 1815 a navi di battaglia inglesa HMS Northumberland ghjunsi in Sant'Elena , un'isula in l'Uceanu Atlanticu, cu un priziosu caricu. Induva, incu un picculu suvitatu di fidelissimi, [134] fu trasfiritu in u paesi internu di Longwood, ind'eddu firmeti finu a a so morti.

Nabulionu ditto i so mimorii e sprimo u so disprezzu par l'inglesi, parsunificati in l'udiosa figura di u "carciarieri" di Nabulionu sir Hudson Lowe (chi da u trattamentu duru risirvatu a Nabulionu un ottensi alcunu avantaghju par a so carriera, ma fu piuttostu accusatu d'essa statu troppu siveru in i cunfronti di l'imperatori francesu). Nantu a a basa di i so ricordi, espressi in longhi cunvarsazioni guasi cutidiani, u conti de Las Cases scrissi U Mimuriali di Sant'Elena e in a siconda mita di l'aprili 1821 ridighjiti eddu stessu i so ultimi vulinta , e molti noti di margina (par un tutali di 40 pagini).

Longwood House

I dulori a u stomacu chi ni suffria dighja dipoi un certu tempu, diventati piu acuti in u clima inuspitalieri di l'isula e incu u duru rigimu chi l'era statu impostu, u condussini a a morti u 5 maghju 1821 a 17:49 ori. L'ultimi paroli di Nabulionu funi Francia e testa di l'armata . [135] Scelsi d'essa sippidditu nantu a i spondi di a Senna , ma fu inveci sippidditu in Sant'Elena com'e ghja privistu l'annu prima da u guvernu inglesu. U guvarnadori Lowe e i so omini li dessini l'anori risirvati a un generali.

L' autupsia ditarmino a causa di morti in un tumori di u stomacu . [136] [137]

U 19 lugliu 1821, pocu dopu a ave amparatu a nutizia di a morti di Nabulionu, Lisandru Manzoni scrissi a famosa puisia U cinqui maghju , chi ebbi una forti risunanza in tutta l'Auropa e chi fu tradutta in tedescu da Johann Wolfgang von Goethe .

Tiurii altirnativi nantu a a morti di Nabulionu [ mudifica | edita a fonte ]

Jacques-Auguste-Dominique Ingres, Nabulionu annantu a u tronu imperiali , un di i piu noti dipinti cilibrativi di Bonaparte

Principiani subitu a diffonda si iputesi altirnativi annantu a a morti di Nabulionu , fruttu, in generali, di tiurii di u cumplottu : quiddi, puri accriditati, un smintiscini micca a viridicita di a causa di a morti par via di un tumori a u stomacu. [137] [138]

U sicondu intarramentu in Parighji [ mudifica | edita a fonte ]

U curteghju funebru di Nabulionu in Parighji di u 15 dicembri 1840 .

U 2 aostu 1830 , novi anni dopu a morti di Nabulionu, u re Borbone Carlu X fu custrettu a abdica e a curona fu cuncessa a Luigi Filippo di Orleans d'idei piu liberali. A statua di l'imperatori fu ristaurata nantu a a culonna di a Piazza Vendome e ci funi richiesti par fa rientra in patria i spogli murtali. U figliolu minori di u re, u Principi di Joinville , fu incaricatu di ripurta i spogli di l'imperatori in Francia e dopu a ave ottinutu u parmissu di i britannichi, dirighjiti una spidizioni in Sant'Elena par tramuta a salma in Parighji. [139] U 15 uttrovi 1840 , par via di una cummissioni - chi i so membri erani u conti Philippe de Rohan-Chabot, Charles Alexander, u culuneddu Hamelin Trelawny, u capitanu William Wylde, u culuneddu Charles Hodson, u sigritariu culuniali William Henry Seale, u cummandanti Edward Littlehales, u mariscialu Henri Gatien Bertrand, u generali Gaspard Gourgaud, u conti Emmanuel de Las Cases, u generali Jean Gabriel Marchand, Arthur Bertrand, i capitani Leonard Charner, Guyet e Doret, l'abati Felix Coquereau, dui curisti, u medicu Remi Guillard e parechji exi dumestichi di Nabulionu - fu riesumata a salma chi si svilo intatta, vistuta in l'uniformu di culuneddu di i Cacciadori di a Vardia . [140] Quand'eddu fu ricompostu u corpu in una bara d' ebanu , l'imperatori inizio u so viaghju di ritornu in Francia, ind'eddu ghjunghji a Cherbourg u 2 dicembri, salutatu da i salvi di cannonu di u forti e di i navi militari prisenti. [139]

U 15 dicembri 1840 ebbi locu l'intarramentu sulennu in Parighji cilibratu incu tutti l'anori di u rangu imperiali. A cascia fu disposta annantu a un carru trainatu da 16 cavaddi, scurtatu da i Marisciali di Francia Oudinot e Molitor , l'ammiragliu Roussin e u generali Bertrand , a cavaddu, annantu a i quattru lati, u curteghju funebru passo sottu l' arcu di trionfu , tra dui fili di insegni incu l'acula imperiali, salutatu da i salvi di cannonu e accoltu da a famiglia rignanti in nomu di a Francia. [139] U fideli generali Bertrand, chi avia accumpagnatu Nabulionu a Elba e a Sant'Elena, fu incaricatu da u Re di pona a spada e u copricapu di l'imperatori annantu a a bara, ma un ci riisci micca par via di l'emuzioni e fu rimpiazzatu da u generali Gourgaud . Piu tardi, in [1843]] Ghjaseppu Bonaparte invio u gran'cuddari, u nastru, e l'insegni di a Legioni d'onori ch'e so frateddu t'avia.

A tomba munumintali [ mudifica | edita a fonte ]

A Tomba di Nabulionu in a ghjesgia di Saint-Louis des Invalides

I resti di Nabulionu riposani in un munimentu postu in una cripta a celi apartu ricavata in u pavimentu di a ghjesgia di Saint-Louis des Invalides in Parighji, asattamenti sottu a cupola durata. U munimentu, cuncipitu da l'architettu Louis Visconti , fu tarminatu in u 1861 e cunsisti in un grandi sarcofagu di quarzita rossa di a Finlandia , chi cunteni i 6 bari prima di i quali he statu chjusu u corpu di Nabulionu: da a piu interna a a piu esterna avemu una bara di lamiera e dopu unu di moganu , dui bari di piombu , una d' ebanu e l'ultima di legnu di quarciu . Intornu a u sarcofagu ci he una loghja circulari dicuratu incu enormi statui raffiguranti dodici Vittorii . [141]

U trasfirimentu da a cappedda di Saint-Jerome induva era stata diposta a salma in u 1840 , in a cripta cintrali di a cattidrali di Saint-Louis des Invalides fu effittuatu in una cirimonia micca pubblica u 2 aprili 1861 , incu a prisenza di l'imperatori Nabulionu III . A mascara funiraria he cunsirvata inveci vicinu a l' Accademia di l'Euteleti a San Miniato in a pruvincia di Pisa , cita induva calchi antinati di l'imperatori aviani risidutu. A l'internu di a cripta he prisenti ancu a tomba di u figliolu di Nabulionu, Nabulionu Francescu , chi fu qui trasfiritu u so corpu da a Cripta di i Cappuccini di Vienna , ind'eddu era sipoltu com'e tutti i membri di a casa d'Austria, da Adolf Hitler in 1940 , com'e donu a u populu di Francia dopu l'accupazioni a l'iniziu di a siconda guerra mundiali .

A strategia di Nabulionu [ mudifica | edita a fonte ]

U generali Nabulionu Bonaparte, cummandanti di l' Armata d'Italia .

Nabulionu, ufficiali d'artigliaria, ghjovanu generali liatu a l'iniziu a a fazzioni giacobina e dunqua a u Dirittoriu, prima consulu e dopu imperatori di i francesi, cunduttieri di a piu grandi macchina militara di l'ebbica [142] e cunquistadori di gran'parti di u cuntinenti, ferma a i ghjorna d'oghji l'archetipu di l'omu di guerra vitturiosu, prutagonistu di una vicenda storica narrata e analizata da una vastissima bibliugrafia [143] .

I figlioli [ mudifica | edita a fonte ]

Bonaparte, Prima Consulu , dipintu di Francois Gerard .

Nabulionu ebbi un solu figliu lighjittimu, u ghja citatu Nabulionu Francescu ( 1811 - 1832 ), avutu da a siconda moglia Maria Luisa d'Asburgu-Lorena ( 1791 - 1847 ). Eppuri so noti par certu almenu dui figlioli illighjittimi:

Inoltri he statu scrittu ch'e u filosofu, ghjurnalistu e omu di statu francesu, Jules Barthelemy-Saint-Hilaire (1805 - 1895), fussi un figliolu illighjittimu di Nabulionu Bonaparte, ma un ci he alcuna cirtezza storica [145] .

Bibliugrafia [ mudifica | edita a fonte ]

  • ( talianu ) Jacques Bainville in Baldini Castoldi Dalai Editore, Napoleone , Milano, 2006. ISBN   88-8490-920-1 .
  • Guido Gerosa, Napoleone, un rivoluzionario alla conquista di un impero, Milano, Mondadori, 1995, ISBN 88-04-33936-5 .
  • Sergio Valzania, Austerlitz, la piu grande vittoria di Napoleone, Milano, Mondadori, 2005, ISBN 978-88-04-55900-9 .
  • Alessandro Barbero, La battaglia, storia di Waterloo, Roma-Bari, Laterza, 2003, ISBN 978-88-420-7759-6 .
  • Alexandre Dumas, Napoleone, Roma, ed. Newton & Compton, 2004, ISBN 88-8289-790-7 .
  • David G. Chandler, Le Campagne di Napoleone, Milano, RCS Libri - Superbur Saggi, 2002, ISBN 88-17-11577-0 .
  • David G. Chandler, I marescialli di Napoleone, Milano, ed. BUR, 1996, ISBN 88-17-11695-5 .
  • Luigi Ugolini, Il romanzo di Napoleone, ed. Paravia, Torino, 1957
  • Max Gallo, Napoleon, Paris, Edition Robert Laffont, 1997, ISBN 2-221-09796-3 .
  • Adolphe Thiers, Histoire du consulat et de l'empire, Paris, Paulin-Lheureux.
  • Emile Marco de Saint-Hilaire, Histoire populaire de Napoleon et de la grande armee, G. Kugelmann, 1843, ISBN non esistente.
  • Louis Antonine Fauve De Bourrienne, Memoirs of Napoleon Bonaparte, Volume 4, Wildside Press LLC, 2010, ISBN 978-1-4344-1136-5 .
  • Lionel Jospin, Le mal napoleonien, Editions du Seuil, 2014.
  • Philip Dwyer, Napoleone: The path to power 1769 - 1799, Volume 1, Bloomsbury Publishing, 2008, ISBN 978-0-7475-6677-9 .
  • Avner Falk, Napoleon against himself: a psychobiography, Pitchstone Pub, 2007, ISBN 978-0-9728875-6-4 .
  • Thomas Ussher, John R. Glover, Napoleon's Last Voyages, Ithaca, Cornell University Library, 1906, ISBN 978-1-112-51214-8 .

Filmugrafia [ mudifica | edita a fonte ]

Di seguitu so citati li film reperibili in lingua italiana chi hanu avutu per sogghjettu centrale lu personagghju di napuleone Bonaparte e le sue vicende storiche.

Liami esterni [ mudifica | edita a fonte ]

Fonti [ mudifica | edita a fonte ]

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalita da l'articulu currispundenti di a wikipedia in talianu.

Rifarenzi [ mudifica | edita a fonte ]

  1. Traite de Versailles / Trattatu di Versailles (1768) . URL cunsultatu u 05.06.2011 .
  2. Sicondu cio ch'eddu rapporta A. Vieusseux, in u so Napoleon Bonaparte: His sayings and his deeds , 2 voll., Charles Knight & Co., 1846., vol. I, a p. 5 "A famiglia Bonaparte era di a classa difinita "famigli di citatini" o nutevuli di Corsica , una spezia di nubilta minori; apposta ch'e i Ghjinuvesi, chi erani a l'ebbica Signori di Corsica, un ricunnisciani micca com'e tali nisciunu patriziu, eccittuatu par quiddi chi erani scritti in u libru d'oru a Ghjenuva. Pari ch'e l'antinati di a famiglia Bonaparte fussini immigrati da Ghjenuva a Aiacciu, incu numarosi altri culoni, versu a fini di u XV seculu. Un'antra famiglia, vali a di un ramu luntanu di listessa famiglia, da u nomu Bonaparte, o piuttostu Buonaparte, era dighja stanziata, in 'ssu periodu, in a cita di San Miniato, in Tuscana, e avia, da tandu, pruduttu parechji omini dotti."
  3. A famiglia di Nabulionu Bonaparte, a Sarzana . URL cunsultatu l'11 ghjinnaghju 2012 .
  4. Gerosa, op. cit. , p. 8.
  5. l'Archivi naziunali francesi: attu di battezimu di Carlu Maria Bonaparte. U testu impurtantu he u siguenti: "Carlu Maria, figliolu di u nobili Ghjaseppu di Bastianu Bonaparte e di a nobili Maria Saveria moglia."
  6. Gerosa, op. cit. , p. 5.
  7. Trattu da u dialogu incu Francescu d'Austria in u cunvegnu di Dresda. Si vedi ancu nota a u Moniteur di u 14 lugliu 1805. Particulari in Gerosa, op. cit. , pp. 8-9.
  8. Parechji storichi pruclamani com'e data di nascita u 5 frivaghju 1768, mentri Iung afferma ch'eddu sii natu u 7 ghjinnaghju 1768, e chi u stessu Nabulionu aghji falsificatu l'atti di nascita familiali par essa citatinu francesu
  9. Gerosa, op. cit. , p. 7 e Andrea Stuart, The Rose of Martinique: A Life of Napoleon's Josephine, ristampa pag 180 , Grove Press, 2005. ISBN 978-0-8021-4202-3 .
  10. De Bourrienne, op. cit. , p.XLIII.
  11. Fu numinatu in u tistamentu lascendu li vintimila franchi Gerosa, op. cit. , p. 13.
  12. Ludwig (1999), op. cit. , p. 8.
  13. I storichi rapportani dati diffarenti: Chateaubriand porta a data di u 12 maghju 1779, Hilaire Belloc afferma u 21 aprili mentri u 23 aprili he a data ripurtata in i righjistri di a scola, in Gerosa, op. cit. , p. 17.
  14. Di diffarenti upinioni Madelin. Gerosa, op. cit. , p. 18.
  15. Gerosa, op. cit. , p. 23.
  16. Un ghjornu a l'accademia di Brienne sbutto contru i so cumpagni: "Aspitteti ch'e sii grandi: vogliu fa tantu mali a vo francesi!".Ludwig (2000), op. cit. , p. 8.
  17. Bainville, op. cit. , p. 93.
  18. Sinti da un pridicatori chi Catone e Cesare brusgiavani in i fiammi, i dui parsunaghji ch'eddu ammirava u piu . In Gerosa, op. cit. , p. 20.
  19. de Saint-Hilaire, op. cit. , p. 16.
  20. Dwyer, op. cit. , p. 32.
  21. Bainville, op. cit. , pp. 91-92.
  22. Ghjunsi 42imu annantu a 58 candidati, cuprendu in un solu annu cio ch'e l'altri candidati cuprarani in dui o tre anni di corsu. In Gerosa, op. cit. , p. 27.
  23. Bainville, op. cit. , pp. 96-97.
  24. Dwyer, op. cit. , p. 44.
  25. Cunsumata in u numaru 9 di l'Hotel de Cherbourg induva stava Nabulionu a l'ita di diciottu anni. Racontu dittagliatu in Gerosa, op. cit. , pp. 31-32.
  26. Da Stefanu Tomassini, " Amor di Corsica ", Feltrinelli Traveler, Milanu, 2000, p. 100, ISBN 88-7108-157-9 , citendu u scrittu ghjuvanili di Nabulionu Nantu a u suicidiu , pubblicatu in appendici a Clisson e Eugenie (nuvedda ghjuvanili di u stessu Nabulionu) da Sellerio Editori, Palermu, 1980
  27. Molti ufficiali erani fughjiti a l'estaru e par quissa u corpu si ritruvo in a nicissita d'ave avanzamenti di carriera impruvisi. In Gerosa, op. cit. , p. 35.
  28. Dwyer, op. cit. , p. 78.
  29. Rapi un di l'ufficiali eletturali. Veda International Napoleonic Congress, L'Auropa scopri Nabulionu, 1793-1804: atti di u Cungressu internaziunali nabulionicu, Cittadella di Alissandria, 21-26 ghjugnu 1997, Vulumu 2, pag 105 , Edizioni di l'Orsu, 1999. ISBN 978-88-7694-389-8 .
  30. Falk, op. cit. , p. 70.
  31. Gerosa, op. cit. , p. 38.
  32. Gerosa, op. cit. , p. 42.
  33. George Moir Bussey, History of Napoleon, p. III , 1840. NO ISBN.
  34. Louis Antonine Fauve De Bourrienne, Memoirs of Napoleon Bonaparte, Vulumu 4, p. XXXIV , Wildside Press LLC, 2010. ISBN 978-1-4344-1136-5 .
  35. Gerosa, op. cit. , p. 57.
  36. Fu purtatu in Marseglia . Si veda Falk, op. cit. , p. 111.
  37. Laurenti, un cummircianti riccu, pruposi una cauzioni par a quali fu postu a l'arresti dumiciliari. Saliceti a u mumentu di a libarazioni scrissi chi a ditinzioni un pudia micca dura piu a longu. Gerosa, op. cit. , pp. 62-63.
  38. In seguitu moglia di Jean-Baptiste Jules Bernadotte , generali di Nabulionu. A cunniscenza fra i dui si feci di ghjinnaghju-frivaghju 1795. In Frederic Masson, Napoleon: Lover and Husband, ristampa, p. 20 , Kessinger Publishing, 2005. ISBN 978-1-4179-5144-4 . .
  39. Bainville, op. cit. , pp. 131-138.
  40. 40,0 40,1 40,2 40,3 Storia Univirsali, op. cit. , p. 394.
  41. Bainville, op. cit. , pp. 175-176
  42. Nabulionu in Egittu , Egittologia.net. URL cunsultatu u 1 ghjinnaghju 2012 .
  43. Sergio Donadoni , L'Egittu da u mitu a l'Egittulugia , Turinu, 1990.
  44. Dumas, op. cit. , p. 41.
  45. Ludwig (2000), op. cit. , p. 102.
  46. Storia Univirsali, op. cit. , pp. 398-399.
  47. Bainville, op. cit. , p. 187.
  48. Gerosa, op. cit. , p. 244.
  49. Bainville, op. cit. , pp. 190-193.
  50. Bainville, op. cit. , p. 196.
  51. Bainville, op. cit. , p. 201.
  52. Tuttu a fattu, duranti u discorsu a u Cunsigliu di l'Anziani, l'amicu e intindenti di Nabulionu, Bourienne, duviti fa zittu u so patronu chi arringava senza dismetta l'assamblea incu frasi com'e "Eiu camminu accumpagnatu di u Diu di a Guerra e di u Diu di a Furtuna!". Ludwig (2000), op. cit. , p. 116.
  53. Ludwig (2000), op. cit. , p. 119.
  54. Bainville, op. cit. , p. 204-206.
  55. Storia Univirsali, op. cit. , pp. 399-400.
  56. Guido Fasso, Storia di a filusufia di u drittu. III: Ottucentu e Novicentu , cit. pp. 12-14, Editori Laterza, 2006.
  57. Lefebvre, op. cit. , p. 110.
  58. Ghjaddu, op. cit. , p. 283.
  59. Wairy, op. cit. , p. 57.
  60. Wairy, op. cit. , p. 56.
  61. Ghjaddu, op. cit. , p. 956.
  62. Storia Univirsali, op. cit. , p. 407.
  63. Ugo Foscolo , A Napoleone Bonaparte liberatore .
  64. 64,0 64,1 Nabulionu, [[#CITEREFbi mbo|op. cit.]] , p. 29.
  65. A Storia, op. cit. , p. 336.
  66. Nabulionu un attribui micca a vittoria di Marengo a Desaix , senza pienghja ni a morti (cusi diciara eddu stessu a Santa Elena).
  67. A Storia, op. cit. , p. 337.
  68. A spidizioni era stata affidata a u cugnatu di Nabulionu, u generali Leclerc, chi muri di frebba giadda dopu a ave catturatu u capu di i ribeddi.
  69. 69,0 69,1 A Storia, op. cit. , p. 338.
  70. Nabulionu, op. cit. , p. 34.
  71. Nabulionu, op. cit. , p. 36.
  72. L'incurunazioni imperiali di Nabulionu custo a l'amministrazioni statali 5.151.574 franchi , sei volti di piu ch'e quidda di Luigi XVI
  73. Gerosa, op. cit. , p. 304.
  74. A. Pillepich, 2005, Nabulionu e i Taliani, I, p. 240, ISBN 88-15-10489-5
  75. Par asempiu, si po veda l'intruduzioni di l'Edittu di Saint Cloud [ archiviu 2016-03-03; Ritruvatu 2014-09-12].
  76. Briefe von und an Hegel , a cura di Johannes Hoffmeister, I, Hamburg 1961^2, 120.
  77. Finuminulugia di u Spiritu , a cura di Vincenzu Cicero, cit. p. 12, Bompiani 2008.
  78. 78,0 78,1 78,2 78,3 A Storia, op. cit. , p. 339.
  79. Storia Univirsali, op. cit. , p. 411.
  80. 80,0 80,1 Nabulionu, op. cit. , p. 39.
  81. "Quandu vultareti in casa, vi bastara a di "Eiu eru incun eddu in a battaglia di Austerlitz", e dopu cuntareti ch'e in menu di quattru ori avemu battutu e dispersu un armata di 100.000 omini cummandata da l'imperatori di Russia e Austria " dissi Nabulionu a i so truppi dopu a vittoria. Gerosa, op. cit. , p. 362.
  82. Storia Univirsali, op. cit. , pp. 411-412.
  83. Sergio Valzainia, Austerlitz. A piu grandi vittoria di Nabulionu , Mondadori, 2006. ISBN 978-88-04-55900-9 .
  84. Nabulionu, op. cit. , p. 40.
  85. Gerosa, op. cit. , p. 364.
  86. Nabulionu, op. cit. , p. 43.
  87. 87,0 87,1 A Storia, op. cit. , p. 340.
  88. Ludwig (2000), op. cit. , pp. 189-190.
  89. 89,0 89,1 89,2 Nabulionu, op. cit. , p. 44.
  90. Ludwig (2000), op. cit. , p. 200.
  91. A Storia, op. cit. , p. 341.
  92. Nabulionu, op. cit. , p. 53.
  93. U cardinali Pacca fu siparatu dopu da u papa e inviatu a a furtezza di Fenestrelle ind'eddu firmeti prighjuneri finu a 1815.
  94. Bartolomeo Pacca, Nabulionu contru a Pio VII , Roma, 1944
  95. 95,0 95,1 Nabulionu, op. cit. , p. 46.
  96. 96,0 96,1 A Storia, op. cit. , p. 342.
  97. Nabulionu, op. cit. , p. 48.
  98. 98,0 98,1 98,2 A Storia, op. cit. , p. 343.
  99. Nabulionu, op. cit. , p. 50.
  100. Bainville, op. cit. , p. 173
  101. Lefebvre, op. cit. , p. 442
  102. Bernadotte avia spusatu Desiree Clary , prima fiamma di Nabulionu, e suredda di a moglia di Ghjaseppu Bonaparte.
  103. In i tre ghjorna successivi a a partenza di Ghjasippina da u palazzu di i Tuileries, Nabulionu firmo sfaccindatu, senza riceva a nissunu ne fa senta i so ordini.Ludwig (2000), op. cit. , p. 235.
  104. Nabulionu, op. cit. , p. 57.
  105. 105,0 105,1 Nabulionu, op. cit. , p. 58.
  106. A Storia, op. cit. , p. 346.
  107. 107,0 107,1 A Storia, op. cit. , p. 348.
  108. Lefebvre, op. cit. , pp. 597-598
  109. 109,0 109,1 Nabulionu, op. cit. , p. 60.
  110. Lefebvre, op. cit. , pp. 599-600
  111. L'ordini d'incindia a cita fu datu da u guvarnadori civili di Mosca, u conti Rostop?in ; a cita cuntinuo a brusgia par quattru ghjorna e a a fini firmo in pedi solu un terzu di a casi. Gerosa, op. cit. , p. 456.
  112. Lefebvre, op. cit. , p. 421.
  113. In rialita un fu micca solu u fretu l'elementu ditarminanti a a scunfitta, tiuria basata nantu a a ghjustificazioni ch'e Nabulionu deti a u Senatu francesu u 20 dicembri, e nantu a u so 29º bullittinu di guerra, par invuca, a discolpa di u disastru in u quali era incorsa a so campagna, un avvinimentu indipindenti da i so capacita militari. Ancu duranti a marchja d'andata ci fu una grandi muria fra i cavaddi e fra i suldati a causa di u gran'caldu. Quidd'istati fu infatti insulitamenti longu e a cutrura feci a so comparsa quandu l'armata francesu/francesa era dighja in ritirata e cumbattia, piu ch'e contru i russii, ancu contru a fanga chi l'ustaculava mori Chandler, op. cit. , pp. 1027-1028.
  114. 114,0 114,1 114,2 A Storia, op. cit. , p. 349.
  115. Dumas, op. cit. , p. 124.
  116. Nabulionu, op. cit. , p. 66.
  117. Ludwig (2000), op. cit. , pp. 341-342.
  118. Gerosa, op. cit. , p. 486.
  119. Thomas Ussher, op. cit.
  120. Gazzetta di Firenza , 1815.
  121. Ludwig (2000), op. cit. , pp. 344-345.
  122. Ludwig (2000), op. cit. , p. 358.
  123. Ludwig (2000), op. cit. , p. 360.
  124. Gerosa, op. cit. , p. 489.
  125. 125,0 125,1 Nabulionu, op. cit. , p. 70.
  126. 126,0 126,1 A Storia, op. cit. , p. 350.
  127. "Eiu vogliu tena sultantu u puteri chi mi he nicissariu par guvirna", affirmo. Ludwig (2000), op. cit. , p. 363.
  128. Nabulionu, op. cit. , p. 71.
  129. A Storia, op. cit. , p. 351.
  130. He notu a passata, narrata ancu da Hugo in I miserabili , ch'e a l'impusizioni di resa di l'inglesi Cambronne avaria rispostu simpliciamenti: "Merda"; altri sustenini inveci ch'eddu avaristi rispostu incu un piu furmali e militarescu "A Vardia mori ma un s'arrendi micca". Gerosa, op. cit. , p. 501, cita tremindu i frasi; Dumas, op. cit. , p. 173. Pendi par a piu celebru parola.
  131. 131,0 131,1 Nabulionu, op. cit. , p. 73.
  132. Ludwig (2000), op. cit. , p. 385.
  133. Ludwig (2000), op. cit. , p. 388.
  134. A Nabulionu fu concessu di fa si accumpagna di tre ufficiali piu un chirurgu e dodici dumestichi, tutti scelti fra quiddi chi l'accumpagnani in Inghilterra annantu a u Bellerophon (ma incu l'esclusioni di i generali Savary e Francois Antoine Lallemand ). Dopu a i so prutesti, li funi cuncessi quattru parsoni nanzi ch'e tre:
    • U generali Bertrand ( Chateauroux 28 marzu 1773 - ivi, 31 ghjinnaghju 1844 ), accumpagnatu da a moglia Fanny de Dillon e da i tre figlioli. Firmara in Sant'Elena finu a a morti di Nabulionu.
  135. Ludwig (2000), op. cit. , p. 486; Dumas, op. cit. , p. 186. Rumanzata he a virsioni chi riporta com'e ultima paroli quidda di Ghjasippina , ch'eddu prununcio ma solu a l'inizii di u diliriu.
  136. ( inglesa ) Milo Keynes, The death of Napoleon in ≪The Royal Society of Medicini≫, aostu 2004. PMID 15459279 .
  137. 137,0 137,1 Nantu a a morti di Nabulionu . URL cunsultatu u 2 ghjinnaghju 2012 .
  138. ( inglesa ) Lugli A, Clemenza M, Corsu PE, di Costanzo J, Dirnhofer R, Fiorini E, Herborg C, Hindmarsh JT, Orvini E, Piazzoli A, Previtali E, Santagostino A, Sonnenberg A, Genta RM., The medical mystery of Napoleon Bonaparte: an interdisciplinary expose , maghju 2011. PMID 21326012 .
  139. 139,0 139,1 139,2 Nabulionu, op. cit. , p. 78.
  140. Richard Henry Horne, The history of Napoleon , Londra 1840.
  141. Francois Lagrange, Les Invalides in ≪L'estampille/L'objet di art≫, (21), ghjinnaghju 2006, p. 51.
  142. G.Blond, Viva e mora par Nabulionu , pp. 7-9.
  143. Tulard, op. cit. , pp. 9-16
  144. A nascita di Carlu Lionu smenti a cunvinzioni ch'e Nabulionu fussi sterili, cunvinzioni chei pruvinia da u fattu ch'e a moglia Ghjasippina, dopu circa deci anni di matrimoniu, un l'avia ancora datu un figliu nonustanti edda n'avissi avuti dui da u pricidenti maritu. Stu fattu dimustrava u cuntrariu: Ghjasippina era diventata sterili e Nabulionu inizio da tandu a pinsa a u divorziu chi l'avaria cunsintitu di spusa una donna in gradu di da li un eredi di l'imperu, Ghjaddu, op. cit. , pp. 496-497.
  145. Jean-Marie Mayeur, Alain Corbin, Arlette Schweitz (dir.), Les immortels du Senat, 1875-1918. Les cent seize inamovibles de a Troisieme Republique , Paris, Publications de a Sorbonne, 1995, 512 p.
E persunalita storiche di Corsica

Ghjacumu Petru Abbatucci - Bartulumeu Arena - Angelo Matteo Bonelli - Ghjiseppu Maria Buonaparte - Lucianu Buonaparte - Napulione Buonaparte - Circinellu - Ugo Colonna - Matteu de Buttafuoco - Ghjacintu Paoli - Pasquale Paoli - Rinucciu di la Rocca Dumenicu Rivarola - Sambucucciu d'Alandu - Sampieru Corsu - Vannina d'Ornanu - Vincentellu d'Istria -