Республика (пачхьалкх)
Къилбаседа Х?ирийчоь
оьрс. Республика Северная Осетия-Алания х?ир. Цæгат Ирыстон
Байракх [d] Х?ост [d]
Гимн Северной Осетии [d]
43°11′00″ къ. ш. 44°14′00″ м. д. H G Я O
Пачхьалкх	Росси
Адм. центр	Бурит?е
Корта	Сергей Иванович Меняйло [d]
Истори а, географи а
Кхоллар	1993 шеран 9 ноябрь
Латта	7987 км²
Сахьтан аса	MSD [d] , UTC+3 , Европа/Москох [d] [1]
Бахархой
Бахархой	▼ 693 098 стаг ( 2021 шеран 1 январь )
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2	RU-SE
Официалан сайт
Медиафайлаш Викилармехь

Арахьара аудиофайлаш
	Къилбаседа Х?ирийчоьнан х?ост (Инс.)

Респу?блика Къи?лбасе?да Х?ири?йчоь ? Ала?ни ( х?ир. Республик? Ц?гат Ирыстон ? Алани муха хеза   ( хаам ) ; официалан йоцу ц?е:Къилбаседа Х?ирийчоь) ? Россий Федерацин субъект , цунна йукъара республика ^[2] . Йукъайоьду Къилбаседа-Кавказан федералан гуон , Къилбаседа-Кавказан экономикин к?оштан дакъа ду ^[3] .

Коьрта г?ала ? Бурит?е .

Доза ду: малхбузехь ? Г?ебартойн-Балкхаройчоьнца , къилбаседехь ? Ставрополан махкаца , малхбалехь ? Г?алг?айчоьнца , Нохчийн Республикица , къилбехьа ? Гуьржийчоьнца а, цхьаццамма къобал йина Къилба Х?ирийчоьнца .

Къилбаседа-Х?ирийн автономин область йиллина 1924 шеран 7 июлехь. Республика йу 1936 шарахь дуьйна.

Пачхьалкхан меттанаш: х?ирийн а, оьрсийн а.

Физикин-географин амал [ б?аьра нисйан | нисйан ]

Географи [ б?аьра нисйан | нисйан ]

Республика лаьтта Йоккха Кавказан къилбаседан басехь.

Берриг махках 4121 км² д?алоцу чута?енаша а, аренаша а, ламанан асан дакъа эханнал дукха к?езиг дац. Къилбаседехь ? Ставрополан аре , цунна къилбехьа ? Теркан а, Соьлжин а даккъаш , йуккъерачу декъехь ? Х?ирийн таь?на аре . Къилбехь ? Йоккха Кавказан Коьрта , йа Хидоькъу дукъ. Уггаре лекха лам ? Башлам 5033 м. Республикин ламанан декъехь, Коьрта дукъан къилбаседехьа чекхдолу диъ доккха дукъ: Аг?онан , Тархийн , Байданан , Хьаннийн . Даккъаш хедийна ?инаша, царех коьртанаш ду Теркан , Кармадонан (Геналдонан), Куртатин , Кассаран , Алагиран , Дигоран .

Геологин х?оттам а, пайден маь?данаш а [ б?аьра нисйан | нисйан ]

Антропогенан мур болалуш Кавказехь (х?инцалера Къилбаседа Х?ирийчоьнан махкахь ? къаьсттина Аланехь) ч?ог?а онда лаьмнаш кхолладаларан процесс хилла, иза бахьнехь гучудевлла дуккха а хебарш, чута?арш, к?аьгнашы. Цул т?аьхьа рельефкхолларехь йоккха роль ловзийра арахьара ницкъаша (уггаре хьалха, эркаша), цара хедадора ламанан хебарш, дира пурхнехьа ч?ажжаш ( Теркан , Ардонан , Гизельдоннан , Фиагдонан эркийн ч?ажжаш).

Пайден маь?данаш:йукъахь цинк , даша , ц?еста , дети , доломиташ дохку полиметаллин маь?данаш, дарбане хишшан хьосташ. Карийна деши ^[4] а, мехкдаьтта , т?аьхьало йолу маь?данаш дохку меттигашкара пайда эца кечам бу беш.

Климат [ б?аьра нисйан | нисйан ]

Климат барамера континентан йу. Мазалкан аренехь ? йекъа, сих-сиха бовха мох; январан йуккъера температура ? ?16 °C, июлан ? +24 °C; йочанаш шарахь 600?700 мм аренашкахь, 900 мм кхаччалц ламанан к?ажошкахь.

Йуккера а, Ламанан к?ажошкара а к?оштахь, лаьмнаш герга хиларо к?адйина, барамера климатан аса. ?а к?еда, аьхке йеха, амма йекъа йац, коьртаниг т?ехь тов йолуш йац, дог?ане а йу. Аьхка таро йу тропикин циклонаш кхача, цара дахьа ч?ог?а дог?анаш стигал а къекъош. ?ай коьртаниг йочанаш оьху Каспий-х?орд т?ера. Январан йуккъера температура: ?3,2 °C. Июлан йуккъера температура: +20,4 °C.

Гидрографи [ б?аьра нисйан | нисйан ]

Къилбаседа Х?ирийчоьнан ? Аланин махкахь охьаоьху дукха эркаш.

Къилбаседа Х?ирийчоьнан ? Аланин коьрта эрк Терк ду, иза долало республикин арахьара, Зилга-xox ц?е йолчу шаломахь 2713 м лакхахь, дохаллехь 600 км гергга ду (цунна йукъахь Къилбаседа Х?ирийчоьнан? Аланин махкахь ? 110 км). Теркан дуккха а геннаш ду, царех уггаре даккхийнаш ду Урух (104 км), Ардон (101 км), Г?алми (99 км), Гизельдон (81 км), кхин дерш а.

Терк , Урух , Ардонан хьост долало лаьмнашкахь, шен хих схьадолу. И эркаш ламанан тобанера ду. Ламанан к?ажошкара эркаш лору Г?алми а, Соьлжа а, церан ийна хиш ду: лаьттан бухара, дог?анан, дешша лайн. Уьш деста б?аьста, гуьйренан а, ?аьнан а заманахь церан хиш хаъал лаг?ло. ?аьнан заманахь уьш, ламанан эркаш санна, г?ор ца до чехка хиларна, охьадахар ламанан эркел меллаша делахь а.

Уггаре ладамечух бу Караугомски шалам (35 км²), Майли (22 км²), Цейски (18 км²).

Латтанаш [ б?аьра нисйан | нисйан ]

Дукха тайп-тайпана ду латтанаш: ламанан-байн латанаш, тайп-тайпана кепара ?аьажа латта , кхин дерш а.

Къилбаседехь а, Къилбаседа-малхбалехь а, уггаре йекъа меттиг йу респуликин (Мазалкера аренаш), даьржина каштанан латанаш , церан боьмаша бос хуьлу, тоъал йуу х?ума а йолу. Бисина махкахь коьртаниг даьржина ду ?аьржа латта .

Къилбаседехь а, Къилбаседа-малхбалехь а, уггаре йекъа меттиг йу респуликин (Мазалкера аренаш), даьржина каштанан латанаш , церан боьмаша бос хуьлу, тоъал йуу х?ума а йолу. Бисина махкахь коьртаниг даьржина ду ?аьржа латта .

Х?ирийчоьнан та?на аренан Къилбаседехь а, Къилбаседа-малхбалехь а алсама гулделла карбонатан ?аьржа латта ду, цаьрца ду ладаме дакъа къорамуьста кальций ду. Къибехахь йог?у йочанаш т?екхета, кхузахь алсама меттиг д?алоцу г?ийла щелочь кхетна а, щелочь кхетна а ?аьржа латта.

Аренан йуккъерачу декъехь г?уна хиш к?оргехь дохкуш дац, кхузахь алсама ду байн латанаш, байн-уьшалийн, аллювиалан латанаш .

Лаьмнашкахь шуьйра г?а долу хьаннаш йу, алсама ду хьунан латташ . Церан башхалла боьра бос бус, г?орзнаш йолуш структура, барамера йукахь гамаш а йу.

Ламанан цанийн зонехь алсама йу ламанан-байн латанаш, к?орга а доцуш, шорта гумус а лакхарчу чкъоьрехь ладама мусталла а йолуш, т?уналла а йолуш.

Уггаре хьена латташ Къилбаседа Х?ирийчохь ? Аланехь йу Дигоран к?оштара Силтанукан акъарин ?аьржа латтанаш, церан дика структура а йу, шорта гумус а йу.

Дин [ б?аьра нисйан | нисйан ]

Коьрта дин республикехь ду православи , ламаста дин , х?ирийн динаш , ислам . Машсштабан хеттаршца талламан г?уллакхо ≪Гуонахьар хьал≫ 2012 шарахь бинчу татамца, 29 % х?аьттинчара жоп делира ≪Лела а до тхайн дайн ламаста дин, г?уллакх до деланашшан а, ?аламан ницкъашшан≫ ? уггаре лакхара процет РФ (шолг?аниг ? 13 %). Пункт ≪Лелайо православи, ОПК йукъахь ву≫ хаьржира 49 % хаьттинчарех, ≪Керсталла лелайо, амма цхьанне керстачеран конфесера вац≫ ? 10 %, ≪Делах ца теша≫ ? 3 %, ≪Ислам леладо, амма сунний а, ши?ий а вац≫ ? 3 %, ≪Православи лелайо, амма ОПК йукъахь вац, шираламастхо а вац≫ ? 2 %, ≪Делах теша (лакхара ницкъех), амма билггала дин ца леладо≫ ? 1 %. Биснарш ? 1 % к?езиг бу ^{[5] [6]} .

2020 шо;

Республикехь православни йукаралла 50 гергга йу, дукхаха йерш уьш оьрсийн-х?ирийн йу, цхьаъ гуьржийн, цхьаъ желтойн килс йу,

• полякийн католикийн килс йу,
• Бурит?ера эрмалойн, Григорийн асхьабийн цхьа килс ,
• керстачеран лютеранийн килс,
• 10 сов керстачеран килс,
• Бурит?ера йах?удийн синагога,
• суннийн бусалба йукъаралла: цхьаъ Бурит?ехь, 10 сов тайп-тайпанан к?ошташкахь.

Хьажа кхин а [ б?аьра нисйан | нисйан ]

• Къилбаседа Х?рийчура Социалистийн Къинхьегаман турпалхой

Хьажа кхин а [ б?аьра нисйан | нисйан ]

• Х?ирийн-г?алг?айн дов
• Х?ирийн аристократи
• Теркан область
• Советийн Союзан Турпалхойн исписка (Къилбаседа Х?ирийчоь)

Билгалдахарш [ б?аьра нисйан | нисйан ]

Литература [ б?аьра нисйан | нисйан ]

• Григорович С. Ф. По горам и равнинам Северной Осетии: Спутник туриста, краеведа и экскурсанта. ? Изд. 2-е, доработ. ? Орджонникидзе : Къилбаседа-Осетинское книжное издательство , 1960. ? 128 с.
• Бероев Б. М. По Северной Осетии. ? Изд. 2-е, испр. и доп.. ? М .: Физкультура и спорт , 1984. ? 144 с. ? ( По родным просторам ). ? 50 000 экз.
• История Северной Осетии: XX век. ? ОИГСИ ВНЦ РАН и РСО?А им. В. И. Абаева . ? М .: Наука , 2003. ? 362 с. ? ISBN 5-02-009810-8 .

Хьажоргаш [ б?аьра нисйан | нисйан ]

• Официальный сайт Правительства Республики Къилбаседа Х?ирийчоь ? Алания Архивйина 2008-04-13 ? Wayback Machine
• Постоянное представительство Республики Къилбаседа Х?ирийчоь ? Алания при Президенте РФ
• История Осетии с древнейших времён до конца XIX века
• Достопримечательности Северной Осетии