| Консерватизм
|
|---|
 |
| Консерватизман
ойланаш
|
|---|
|
| Чоьхьара боламаш
|
|---|
|
Консервати?зм
(схьадаьлла
лат.
conservo
- ?алашдо) ? ламаста
мехаллин
а, низамашна а, социалан я динан
доктринашна
т?аьхьавазаран
идеологи
. Коьрта мехалла лору йукъараллин ламасташ, цуьнан институташ а, мехаллаш а ?алашъяр.
Чоьхьарчу политикехь консерваторша билгаладоккху йолуш йолчу пачхьалкхан а, йукъараллин низаман а мехалла, т?е ца оьцу радикалан реформаш, церан мах хадабо
экстремизман
санна.
Арахьарчу политикехь
консерваторш кхерамазалла ч?аг?ъяран болх хьалхатотту, могуьйту т?еман ницкъ бар, ламастан бартхошна г?олаца хьовсу, арахьара экономикин йукъаметтигашкахь г?олоцу
протекционизм
.
Консерватизман идеологи кхоллаелла ≪
Французийн революцин
ц?арматаллашна≫ (
Бёрк Эдмундан
г?араяьлла памфлет
, 1790) реакци санна. Экономикин а, социалан а маршонаш кхайкхочу
либерализман
а, социалан нийсо кхайкхош, долара бахаман доза деттачу
социализман
а дуьхьала лаьтта
[1]
. Бёрк воцуш, доккха дакъа лаьцна консерватизм кечъеш французийн иезуита
Де Местр Жозефа
(1753?1821), ингалсан философа
Гоббс Томаса
(1588?1679), австрийн-немцойн канцлера графа
Меттерних Клемента
(1773?1859).
Х?окху заманан йукъараллашкахь консерватизм базанан идеологийн кхааннах цхьаъ ю:
либерализм
,
социализм
, консерватизм. Иза къасто еза
обскурантизмах
керлачу х?уманна дуьхьала г?ертаран пурх латтарах, ткъа иштта
ламасталлех
. Х?окху заманан консерватизм (
неоконсерватизм
) наггахь хуьлу кхечу политикин боламел алсама сетташ, меттаха йолуш. Масалаш ?
Рейганан
АЦН хийцамаш а,
Тэтчеран
Йоккха Британера хийцамаш а.
Ингалсера консерватизм, т?аьхьа
торизм
ала долийна, кхоллаелла
Юхаметтах?отторан (1660?1688)
муьрехь. Цуьнан бух бара адамийн йукъараллера т?ег?анан т?ехь лаьтташ, ткъа коьртехь лаьтта цхьан доза а доцуш ?едал карахь долу монарх (моно ? цхьаъ, арх ? урхалла дар). Амма, шен коьрта ?алашо урхаллин а, парг?атонан эхь-бехкаллин а конституцин кепаш хилла йолу
Сийлахь революцис
, далийра торизман кхечу формуле. Х?инца торизман бух бу кхаа т?ег?анехь ч?аг?йина суверенитет: паччахьан доьзал,
лордийн палата
,
йукъараллин палата
.
Консерватизм кхиина
роялизмах
, орамаш тесира Ингалсахь Юхаметтах?отторан муьрех. Роялисташа г?олоцура абсолютан монархин, цара кхиайора паччахьан ?едал делера хиларан теори. Цара къобал дора британин маршо а, парламентаризман ламасташ а, д?атоттура суверенитет парламентан ?едалах яларан теори, цуо паччахьо санна, дерриг халкъ ца гойтура, дин лелоран маршо а ца лора.
Ингалсара гражданийн т?ом
болабалале
Филмер Роберта
язбира болх ≪Патриарх: я паччахьийнедал≫, иза хилира церан доктринин формула.
Сийлахь революцил
т?аьхьа, 1688 шарахь, тори санна бевза консерватораш, къобал дира, суверенитет кхаа т?ег?анех латтар. Амма ехачу хенахь
вигийн
урхаллехь британин консерватизм д?ахилира генарчу плане. Коьрта политикин ницкъ юхабеира х?инца 1830-г?а шерашкахь
консерваторийн парти
аьлла ц?е хийцина, цуо шена чохь цхьаьнатуьйхира аристократийн а, базаран капиталистийн а чолхе барт.
Дукхаха болчу историкашна консерватизман бух биллинарг хета
Бёрк Эдмунд
[2]
, иза хилла маркизан
Рокингеман
секретарь, кхайкхийна
вигийн
партин уггаре консервативан декъан гар.
Бёркан гар охьадиллар
Бёрк Эдмунд
Бёрка г?олецира
америкин революцин
прогрессан хилам болун дела, амма ца езара радикализм а, къизалла а
французийн революцийн
. Цуо могийтура
Смит Адаман
долара бахаман а, экономикин а либералан ойланаш, Смита санна, лорура, экономика куьйгак?ела хила еза консервативан социалан этикан, капитализман т?ехула латта деза юккъерачу б?ешерийн социалан ламасташ, ткъа г?уллакхан классан коьртехь аристократи лаьтташ хила еза, цуо т?е ца лоцура Смит Адаман белхалойн классех йолу тезис. Эхь-бехкаллин профессоран Смит Адаман гора аристократин функцеш, еккъа фабрикаш, заводаш, транспортан пхенаш дахкарца, массийн белхан класс кхоллархьама латташна хи дилларца, цу т?е хьалхалерачу сутарчу лахенашкара капиталисташа нах баца а ца беш, ткъа и ламасталлин аристократис кхиийна къинхьегамхойн, таро хилар шешша пачхьалкхан урхалла дан демократи а, промышленностехь оьшу дешар а бахьнехь. Ткъа Бёрка къар ца луш ч?аг?дора, нагахь эхь-бехкаллин доза аристократин юккъера б?ешерийн ламастех схьадаьллехь а, т?аккха аристократи керлачу капиталистийн йукъараллехь хилла ?ан ца еза хилла яьлла тхьамда экономикин сферехь, амма хила еза пачхьалкхан урхаллехь а.
Бёрк кхийтира, парламентехь, кхочушдаран ?едало х?иттийна комитеташкахьчул, алсама хаамаш буй, ткъа цуо тажан ?едалан доза туху. Пачхьалкхан килсан г?олоцуш, цуо лорура динан собараллин т?ег?а а. Бёрка къобал дора ламастийн бух т?ера социалан низам.
Бёркан Французийн революцица гора, адамаша шайна дан тарло, максимум зулам, х?унда аьлча церан нийса кхетам шен ?аламо а, адамийн йукъара дахаран законаша а, д?абаьккхина болун дела. Цуьнан кхетаман коьрта хьесапаш тарло лахарчарна т?едало: 1) адам динера кхоллам бу, дино кхуллу гражданийн йукъараллин бух; 2) йукъаралла ? истори кхиаран сурсат ду, цуьнан институташа шена чохь дайн хьекъалалла; 3) адам зиеделлачуьнца, ?едалца куьйгалла ден, инстинктан, синхааман, хьекъалан дух ду; 4) зулам йукъараллин кхолламашна чохь дац, адаман шен ?аламан чудоьллина ду; йукъарло адам ша-шеха ларден кеп ю, цундела иза мехала хила деза индивидал, ткъа цуьнан бакъонаш декхараллин т?аьхье ю; 5) адамаш шен ?аламера цхьабосса дац, цундела йукъараллехь башхаллаш ца хилча ца йовлу, цхьаболчара кхечарна т?ехь куьйгалла даран иерархи а, бакъо а; 6) зулам радикалан хийцамашца д?адаккха г?ертаро доккхачу зуламе вуьгу, т?аккха болуш болу йукъараллин х?оттам ларбан оьшу, ткъа иза цхьаьнаэшшара хийцамаш ма бе бохург дац (Burke E. Reflections on the Revolution in France. L., 1790; рус. пер. 1992, с. 85).
XIX б?ешарахь
кхоалг?а чкъоьран
а, аристократин а хиллачу девно бекъна британин консервативан болам шина декъе: цхьаболчара кхойкхура юккъера б?ешерийн мехаллашка юхадерзар, вуьш бара пачхьалкх экономикин долара секторна йукъа ца г?ертийта лууш.
Консерваторша юккъера класс парламенте ца яхийта новкъарло ешшехь,
1834 шарахь
цара къобал дира шайн харжаман система йохар, т?елецира кхин д?а харжамхойн барам шорбан, нагахь цуо килсан а, пачхьалкхан а институт йохор яцахь. Керла хьесапаш кхайкхийра харжамийн хьалхарчу къамелехь сэра
Пиль Роберта
. Историкашна го и
Тамвортский манифест
консерваторийн керла партин коьрта аргумент.
- Философия и социально-политические ценности консерватизма в общественном сознании России: От истоков к современности. Под ред. Ю. Н. Солонина. Вып. 1. СПб.: С.-Петербургский гос. ун-т, 2004, 320 с.
- Полякова Н. В.
Антропология российского консерватизма
// Александр Иванович Введенский и его философская эпоха. ? СПб., 2006, с. 252?265
- А. Ю. Минаков. Особенности русского консерватизма в первой четверти XIX века // Диалог со временем. Альманах интеллектуальной истории, 34, 2011,
- Современный российский консерватизм. Сборник статей. М., 2011.
https://web.archive.org/web/20130603014422/http://www.cscp.ru/files/rmoHZ2U1hEbQgIW.pdf
Дошамаш а, энциклопедеш а
| |
|---|
| Библиографин каталогашкахь
| |
|---|