Plug je sprava za osnovnu obradu zemlji?ta. Postoje razli?ite vrste plugova, od kojih je naj?e??i raoni plug. Pored raonih postoje i: diskosni (radni deo je disk), tanjirasti (radni deo tanjir), ?izel plugovi (radni deo u obliku moti?ica). U slu?aju da na izvesnoj dubini postoji vodonepropusni sloj pre oranja (ili zajedno sa njim) vr?i se podrivanje razli?itim tipovima podriva?a.

Plugove su tradicionalno vukle radne ?ivotinje kao ?to su konji ili volovi , dok ih u dana?nje vrijeme vuku traktori. Plugovi su pravljeni od drveta, ?eljezera, ili ?eli?nih okvira sa pri?vr??enom o?tricom za se?enje i prevrtanje zemlje. Plug predstavlja jedan od najve?ih poljoprivrednih pronalazaka u ljudskoj historiji.

Historija [ uredi | uredi izvor ]

Po?eci zemljoradnje nastali su u doba Neolita na Bliskom istoku u podru?ju plodnog zemlji?ta oko 9000?8000. godine p. n. e. gajenjem je?ma i p?enice . Na Balkanu zemljoradnja je nastala oko 6500?5500. godine p. n. e. ^[1] Nastanak zemljoradnje bio je u vezi sa kori??enjem raznovrsnog alata, oruđa. Doba zapre?ne obrade zemlje sa ralom i plugom u vezi je sa pripitomljavanjem ?ivotinja. Prvi primijerci rala razvili su se od oruđa, odnosno od ru?nog rala i motike , u doba srednjeg Neolita, na Bliskom istoku. Najraniji dokazi pronađeni na Bliskom istoku datiraju oko 6000 godine p. n. e. ?eljezne verzije javljaju se oko 2300 godine p. n. e. kako u Asiriji tako i u vrijeme 3. dinastije u Starom Egiptu. Smatra se da je vrlo ubrzo od rala, koja je jednostavnija i primitivnija sprava za obradu zemlje, nastao i razvio plug.

Velika razlika između rala i pluga je u tome, ?to se ralom zemlja samo razredi, vrlo plitko razroji zemlja, dok se?ivo pluga ide mnogo dublje i plugom zemlja se prebacuje, ?to omogu?ava da se seje dublje. U bronzanom dobu dolazi do rasprostiranja rala u nove krajeve. Na teritoriji dana?nje Republike Srbije nedaleko od velikih rijeka, kod Po?arevca i Novog Be?eja , pronađeni su bronzani raonici, koji su datirani na oko 1100 ? 1000 godina p. n. e. ?eljezno doba karakteri?e upotreba ?eljeznog raonika. Ovi raonici masovnije se upotrebljavani u mlađem ?eljeznom dobu kada se u Evropi javljaju prvi plugovi. Ralo i plug sa ?eljeznim raonikom preuzela je Stara Gr?ka a potom i Stari Rim i ono je sa izvesnim pobolja?anjima egzistiralo ceo Srednji vijek , zadr?av?i se na Balkanskom poluostrvu do sredine 20. vijeka.

Na osnovu arheolo?kih istra?ivanja na tlu dana?nje Srbije otkriveni su iz rimskog periodu brojni simetri?ni raonici i svega nekoliko asimetri?nih raonika ?to govori da se na Balkanu po svemu sude?i u to doba daleko vi?e koristilo ralo za oranje nego plug. U Srbiji se nalazi jedan od najve?ih i najbolje o?uvanih arheolo?kih lokaliteta poljoprivrednog imanja na Balkanu iz perioda Rimskog carstva " Anine " u selu ?elije kod Lajkovca . ^[2] Ovakva poljoprivredna imanja koja su na svom obodu obi?no imala ekonomske objekte i vile rustike fomirali su blizu gradova i fortifikacija naj?e??e municipalne aristokrate i islu?eni legionari - veterani, a poznato je da su rimske provincije na Balkanu bile dom legionara koje su iznedrili brojne tzv. "careve-vojnike" koji nisu bili ba? previ?e popularni u Rimu zbog svog provincijskog porijekla.

U Srbiji su na osnovu arheolo?kih istra?ivanja pronađena 49 raonika iz perioda 9 - 16. vijek. U Srbiji, osim arheolo?kih istra?ivanja, zna?ajno mjesto predstavljaju srednjovjekovni ?ivopisi za prou?avanje zemljoradnje. Rije? ralije pominje se u De?anskoj hrisovulji kralja Du?ana . Pisani podatak o ralu kao spravi za oranje sa?uvan je i u prijevodu bizantijskog Zemljoradni?kog zakona. Minijatura volova kako vuku ralo prikazana je u tzv. Minhenskom psaltiru despota Stefana . ^[4] Po svemu sude?i, u srednjovjekovnoj Srbiji dominantnija sprava za oranje je bila ralo. Također, tokom osmanlijskog perioda u Srbiji i Balkanu za oranje se vi?e koristilo ralo nego plug.

Amerika , ju?na Afrika , Australija i Okeanija nisu poznavale plug sve do evropske kolonizacije ovih oblasti. Prvi plugovi su bili izrađeni od drveta, a za vu?u je slu?ila stoka (volovi, bivoli, deve, jakovi, konji itd). Iako su ve? anti?ki narodi okivali plugove, tek je 19. vijek, odnosno Prva industrijska revolucija donela zna?ajan napredak u njihovoj konstrukciji. Jednu od prvih manufaktura za proizvodnju plugova osnovao je Robert Ronsomere u Engleskoj 1789. godine. Ve? 1803. godine Ronsomer konstrui?e raonik od livenog ?eljeza kod koga se o?trice o?tre same tokom oranja. Iako je ovaj plug bio otporniji nego prethodni nije se moga upotrebljavati na svakoj vrsti zemlji?ta, pogotovo ne na pijeskovitom tipu zemlji?ta. Naredno unapređenje konstruisao je 1819. godine Jethro Wood koji je napravio prvi plug sastavljen iz djelova ?ime su se lako mogli da mjenjaju po?to se istro?e. D?on Lejn 1833. godine konstruisao je drveni plug ?ije o?trica kod raonika je bila od ?elika .

Međutim, tek je John Deere 1837. godine proizveo prvi ?eli?ni plug ?ija ?e prodaja u po?etku biti veoma skromna, da bi 1855. proizvodnja dostigla ?ak 13 hiljada primjeraka. Fabrike za izradu plugova osnovana su: D? & F, Hod?art, Engleska, 1837.; H. F. Eskert, Berlin , 1846.; Eberhard, Ulm , 1854.; Rudolf Sak, Lajpcig , 1863. Fabri?ki metalni plugovi potisnuli su postepeno iz upotrebe stare drvene i drveno-metalne plugove tek krajem 19. vijeka. U Srbiji i u pasivnim krajevima novoformirane Jugoslavije (osim Vojvodine , Slovenije i Slavonije ) masovnija upotreba fabri?kih plugova po?inje tek nakon Prvog svjetskog rata . Tada na osnovu ratne reparacije iz Njema?ke nabavlja se veliki broj fabri?kih metalnih plugova.

Prve zanatske radionice za izradu plugova i druge poljoprivredne mehanizacije na tlu dana?nje Republike Srbije osnovane su tokom industrijalizacije u Austrugarskoj krajem 19. vijeka. Manufakture su osnovane u Crvenki , Novom Sadu i Velikom Be?kereku . ^[5] Prva ozbiljnija metalska preduze?a formirana su ipak u Kraljevini Jugoslaviji. ^[5] Zanimljivo da su u somborskom ataru 1872. godine bila 952 drvena i samo 103 ?eljezna pluga. ^[6] Dok su se koristili drveni plugovi, u narodu poznati kao pemci, u jaram je prezano po ?est ili osam volova. Za oranje jednog jutra zemlje volovima je bilo potrebno od 10 do 12 sati te?kog rada. ^[6] Vi?e od 80 odsto od svih grla najvi?e kori??ena rasa bila je podolsko gove?e .

U prvoj polovini 19. vijeka u Kne?evini Srbiji ukr?taju se panonsko stepsko podolsko gove?e i balkansko planinsko gove?e - bu?a ?ime su nastali najbolji zapati kolubarskih goveda . Pored kolubarskih goveda, u Srbiji su se izdvajala jo? i tamnavski i resavski soj goveda. Sva ova goveda odlikuju se izdr?ljivo??u i sposobnosti za vu?u. Nakon otvaranje pruge Beograd - Ni? krajem 19. vijeka uvezene su brojne plemenite rase goveda (marijahovska, labudska, bernska, pincgavska, algajska, holandska, frajbur?ka i simentalska) među kojima je prepoznata kao proizvodno vredna ?vajcarska simentalska rasa goveda , koja ?e postati dominantna kombinovana rasa goveda tokom postojanja Jugoslavije u 20. vijeku.

Prvi parni plug, odnosno plug koji vu?e uz pomo? u?eta parna lokomobila ( parna ma?ina ) postavljena na jedan kraj oranice patentiran je u Engleskoj 1856. godine. Prvu generaciju parnih plugova po?ele su da proizvode kompanije, John Fowler i Hauard Kasali, ?ime je otpo?elo ma?insko doba obrade zemlje. Zanimljivo da je vjeleposednik ?ulhof iz banatskog sela Denta blizu Vr?ca kupio engleski parni plug Fowler 1861. godine. Bio je to prvi parni plug u Austriji i Ugarskoj. ^[7] Nosioci i pobornici privrednog razvoja u Banatu i novoformiranoj Austrougarskoj su bili bogati vjeleposednici. ^[7] U to doba, razvoj kapitalizma dovodi do usavr?avanja poljoprivredne mehanizacije. U Britaniji, ?itav ovaj inovativni period poznat je po nazivu Viktorijansko doba .

Prvi moderne fabri?ke poljoprivredne ma?ine u Srbiju nabavljene su 1870-ih zalaganjem prosvjetitelja i pregaoca Dr đorđa Radi?a , rodom iz Velikog Be?kereka, ?lana Srpskog u?enog dru?tva i prvog doktora poljoprivrednih nauka. ^[8] Bio je jedan od osniva?a Dru?tva za poljsku privredu i urednik stru?nih poljoprivrednih listova Seljak , Te?ak i Doma?in . ^{[9] [10]} On je u Kne?evinu Srbiju uvezao prve vr?alice , ?eljezne Burgove plugove i druge poljoprivredne ma?ine, ali i nove rase goveda. ^[8] Dr Radi? otvara opitno poljoprivredno dobro i Ratarsku ?kolu u Kraljevu 1882. godine. ^[9] Krajem 19. vijeka, u Kraljevini Srbiji, broj plugova prijema?uje ralo. Tako je 1893. godine popisano 106.841 plug i 63.070 rala. Do po?etka Prvog svjetskog rata, u Kraljevini Srbiji dominantniji plug je bio tradicionalne izrade, a ve? od kraja 19. vijeka javljaju se fabri?ki plugovi, koje u po?etku masovnije prvo koriste, iznajmljuju i promovi?u okru?ne poljoprivredne stanice, kao i napredna ekonomska poljoprivredna dobra i zadruge. Skoro 100 godina nakon otvaranja prve engleske manufakture, u Kraljevu otvaraju prvu fabriku (manufakturu) poljoprivrednih sprava Aksentije Bogdanovi? i Sre?ko Vasi?. U njoj su izrađivani liveni i kovani plugovi, okopa?i, brazda?i, drlja?e, krupa?e, vjetrenja?e (re?eta) za vjejanje na gumnu. ^[9]

Milovan Gli?i? objavljuje 1885. godine u listu Doma?ica seosku pripovetku Prva brazda , koju je napisao prema istinitom događaju. U najve?em broju sela u brdsko-planinskim predelima ralo se izgubilo između 1900. i 1940. godine. Vjeran prikaz oranja sa ralom i volovima ovjekove?en je u scenama filma Radopolje iz 1963. godine u kome lik ora?a Ilije igra Rade Markovi? . Danas se uglavnom proizvode plugovi koji se koriste za traktorsku vu?u.

Ralo [ uredi | uredi izvor ]

Ralo je drvena sprava za oranje ?iji su osnovni delovi: raonik (leme?), gredelj (oje), plaz na koji je pri?vr??en raonik i ru?ica. Glavna karakteristika rala je simetri?ni raonik koji je horizontalno polo?en na zemlju preko plaza i podseca je tako da ona pada na obe strane raonika. Ralo se najdu?e zadr?alo u planinskim i brdskim predelima zbog karakteristike samog planinskog tla - plitkog sloja zemlje. Ralo plitko ore i ima jednu ru?icu sa kojom se lak?e reguli?e ugao pod kojim se obrađuje zemlja. Ralo je vuklo par volova ? les volova.

Plug [ uredi | uredi izvor ]

Plug je slo?enija sprava od rala i njegovi djelovi su: gredelj (oje), plaz, raonik (leme?), dve ru?ice, crtalo (prednje se?ivo), kozlac, daska, a mo?e da ima i ora?a kolica. Plugovi su se delili na plugove sa kole?kama i plugovi bez kole?ke. Na kole?kama se razilikuje mali to?ak, koji ide po oranici, i veliki to?ak, koji ide u uzoranu brazdu. Glavna karakteristika pluga je asimetri?ni raonik, koji imao oblik pribli?no pravouglog trougla, ?ija je najdu?a strana (hipotenuza) o?trica koja se?e zemlju. Crtalo ili prednje se?ivo podseca zemlju i obele?ava ?irinu koju ?e raonik da zahvati. Svi delovi su od drveta, osim raonika, crtala i lanaca za povezivanje grede sa kolicima koji su jedini metalni delovi. Raonici od gvo?đa su veoma dugo u upotrebi.

Za oranje drvenim plugom bilo je potrebno vi?e pari volova. U proseku se radilo sa tri, ali se de?avalo da se radilo sa dva i sa pet pari volova, zavisno od njihove ja?ine, vrste zemlji?ta i useva koji se sejao. Drveni plug su pravili sami seljaci ili seoski majstori. Pravljen je naj?e??e od hrastovine. Najte?e je bilo prona?i krivo drvo za gredelj i dvostrukim plazom. Drveni plug daleko dublje ore od rala zbog ?ega se vi?e koristio u ravni?arskim predelima. Glavna karakteristika drveno-metalnog pluga je gvozdena glava, koja se kupovala kod gvo?đara, a drvene delove su pravili seoski majstori ili samouki seljaci. Prelaskom na fabri?ke metalne plugove, koje su znatno lak?e za rad, po?inju da se upotrebljavaju krave u oranju i one vremenom potiskuju volove. Konje u oranju sa metalnim plugom upotrebljavaju bogatiji seljaci.

Raoni plug [ uredi | uredi izvor ]

Osnovni radni dio raonog pluga, plu?no telo, vr?i deformaciju, drobljenje, prevrtanje, mje?anje i preme?tanje zemlji?ne plastice (trake zemlji?ta na koju nailazi plu?no telo). Plu?no telo se sastoji iz: raonika, plu?ne daske, plaza i kozlaca. Na plu?no telo i ram pluga postavljaju se pomo?ni radni delovi: crtalo, pretplu?nik, pero, a ređe podriva?. Pri radu pluga horizontalno odsecanje plastice vr?i raonik, a vertikalno, prednja ivica plu?nog tela ili crtalo ako je prisutno. Plu?na daska odrezanu plasticu okre?e i odla?e na stranu prislanjaju?i je na prethodno izoranu.

Dijelovi raonog pluga [ uredi | uredi izvor ]

Raonik (A): naj?e??e se koriste dva tipa: trapezoidni i raonik u obliku dleta. Raonik se u?vr??uje na kozlac pomo?u zavrtnjeva sa upu?tenom glavom kako bi bili u ravni radne povr?ine. Ivica o?trice raonika sa pravcem kretanja pluga sklapa ugao od 35-42°. Po?to raonik pru?a najve?i otpor od svih delova pluga (oko 50%) izrađuje se od specijalnih kvalitetnih ?elika, a pre upotrebe se mora dobro otkovati i nao?triti.

Plu?na daska (B): odnosno njena radna povr?ina podeljena je na dva dela: prednji ?grudi“ i zadnji ?krilo“. Izrađuje se od troslojnog ?elika, tako da je srednji sloj mek?i, ?to obezbeđuje elasti?nost. Po radnoj povr?ini plu?na daska se cementira u cilju smanjenja otpora (oko 10% od svih delova pluga) i lepljenja zemlje. Postoje ?etiri osnovna tipa plu?nih dasaka: cilindri?na daska, poluspiralna daska, spiralna i kulturna. Prvi tip dobro drobi, ali slabije prevr?e plasticu; druga dva tipa dobro prevr?u, ali slabo drobe plasticu; dok posljednji tip kod koga su grudi cilindroidne, a krilo blago spiralno, objedinjuje dobre osobine prva tri tipa.

Plaz (C): je pravougaona ?eli?na plo?a na donjem delu kozlaca uz zid brazde. On prima bo?ne sile pritiska plastice na povr?inu raonika i plu?ne daske i spre?ava pomeranje plu?nog tela prema neoranom delu. Kraj plaza najvi?e se tro?i pa su ?esti plazovi sa izmenjivom petom. Kozlac (D): vezuje raonik, plu?nu dasku i plaz sa ramom pluga (E). Mogu biti visoki i niski u zavisnosti od tipa rama (ravan ili savijen). Deo kozlaca na koji se vezuju plu?na daska i raonik naziva se sedlo. Ono je izdubljeno prema zakrivljenosti raonika i daske. Sa suprotne strane istog kraja je mesto za pri?vr??ivanje plaza, a na suprotnom kraju kozlac se vezuje za ram uz pomo? zavrtnjeva ili stege.

Crtalo (F): je radni deo pluga za vertikalno, uzdu?no obrezivanje plastice. Postoje diskosna (?e??a) i crtala u obliku se?iva (samo za vrlo duboka oranja). Crtalo se pomeranjem kolenastog nosa?a postavlja 1-2 cm bo?no u odnosu na raonik ka neobrađenoj povr?ini da plu?no telo ne zapinje o zid brazde.

Pretplu?nik: je sli?an plu?nom telu, samo je manji i nema plaz. Pretplu?nik se postavlja na 25-30 cm ispred vrha glavnog plu?nog tela. Kori??enjem pretplu?nika gornji sloj plastice sa biljnom masom se re?e i baca na dno brazde, a plu?no telo tad bolje drobi plasticu.

Pero (G): je ?eli?na letva koja se sa zadnje strane vezuje za kraj plu?ne daske. Pero nastavlja rad plu?ne daske - oblikovanje izorane plastice.

Podriva?: se retko postavlja jer zahteva komplikovaniju i ja?u konstrukciju pluga. Uloga podriva?a je razbijanje patosa brazde, odnosno rastresanje podorani?nog sloja nestrukturnih zemlji?ta. Postavljaju se tako da rade 5-15 cm dublje od plu?nog tela.

Podela raonih plugova [ uredi | uredi izvor ]

Postoji nekoliko osnovnih podela raonih plugova. Prema na?inu preme?tanja plastice mogu biti: ravnjaci (plastica se preme?ta na desnu stranu pa se poorana povr?ina ore na slog ili razor) i raoni plugovi za glatko oranje (sa podjednakim brojem levih i desnih plu?nih tela koji izmenom mogu da odla?u plasticu desno ili levo). U okviru drugog tipa u zavisnosti od konstrukcijskog re?enja razlikuju se: obrta?i (smenjivanje levih i desnih plu?nih tela vr?i se obrtanjem pluga po horizontalnoj osi za 180° ili 90°, balansni (smenjivanje se vr?i tako ?to se leva plu?na tela podi?u a desna spu?taju, i obrnuto), plugovi sa dva rama (imaju dva posebna rama koji se naizmeni?no spu?taju i podi?u).

Prema na?inu dizanja plugova pri okretanju na uvratini i transportu plugovi se dele na: vu?ene (ram sa radnim delovima se di?e a to?kovi pluga ostaju na zemlji; imaju dva glavna to?ka levi - ledina? i desni -brazda?, a mogu imati i zadnji to?ak), no?ene (di?u se hidrauli?nim uređajem traktora; bez to?kova su ili imaju jedan, zadnji, koji se di?e sa plugom) i poluno?ene (prednji deo se di?e hidrauli?nim uređajem a zadnji spu?tanjem zadnjeg to?ka; imaju jedan ili dva zadnja to?ka i ponekad ledina?). Vu?eni plugovi su sve manje u upotrebi. Ako se kao kriterijum uzme broj plu?nih tela plugovi se dele na jednobrazdne i vi?ebrazdne(od 2 do 5 plu?nih tela, ređe 6-8)

Literatura [ uredi | uredi izvor ]

• Bray, Francesca (1984), Science and Civilization in China 6
• Liam Brunt, "Mechanical Innovation in the Industrial Revolution: The Case of Plough Design". Economic History Review (2003) 56#3, pp. 444?477 JSTOR   3698571
• P. Hill and K. Kucharski, "Early Medieval Ploughing at Whithorn and the Chronology of Plough Pebbles", Transactions of the Dumfriesshire and Galloway Natural History and Antiquarian Society , Vol. LXV, 1990, pp 73?83
• V. Sankaran Nair, Nanchinadu: Harbinger of Rice and Plough Culture in the Ancient World
• Wainwright, Raymond P.; Wesley F. Buchele; Stephen J. Marley; William I. Baldwin (1983). "A Variable Approach-Angle Moldboard Plow" . Transactions of the ASAE . 26 (2): 392?396. doi : 10.13031/2013.33944 .
• Steven Stoll, Larding the Lean Earth: Soil and Society in Nineteenth-Century America (New York: Hill and Wang, 2002)

Reference [ uredi | uredi izvor ]

Vanjski linkovi [ uredi | uredi izvor ]

• Veselin Lazi?: Iz historije poljoprivrede - Rad sa zapre?nim oruđima Arhivirano 16. 7. 2020. na Wayback Machine
• Oranje sa konjima u Srbiji - prilog RTS-a
• Oranje sa konjima i mulama u Sjevernoj Karolini
• Tri traktora, 24 brazde

Plough na Wikimedia Commonsu.