An
Heol
, ar steredenn dostan d'an
Douar
Ur
steredenn
, pe ur
sterenn
, zo ur voull plasma zo ken bras he
zreuzkiz
(meur a gantad miliadou kilometrou) hag he
zolz
ken e tizh al lodenn greiz ? ar galonenn ? ar wrez ret (war-dro ur milion a
gelvinou
d'an nebeutan) da loc'han un argerzh teuziadur nukleel. Kas a ra ar steredennou eta skinaduriou er spektr gwelus, en eneb d'ar pep brasan eus ar planedennou evel an
Douar
hag a resev o energiezh dreist-holl eus ar steredenn pe eus ar stered a gelc'htroont en o zro. E-pad ul lodenn vras eus he buhez, kent d'he fourveziou energiezh da vont da hesk, e vez ur steredenn e kempouez hidrostatek dindan levezon daou nerzh oc'h enebin : ar
gravitadur
, a c'hallfe lakaat ar steredenn da gouezhan en he foull warni hec'h-unan, hag ar gwask sinetek a zeu eus an argerzh teuziadur nukleel, a c'hallfe, war ar c'hontrol, lakat ar sterenn da darzhan. An
Heol
e-unan zo ur steredenn dibar a-walc'h zo henvel a-walc'h e zolz, war-dro 2×1030 kg, ouzh hini ar stered all.
Ur steredenn zo ur
c'horf-egor
o trein warnan e-unan. Sferek eo e stumm tamm-pe-damm, rak pladet eo ar
pennou-ahel
gant nerzh ar steredenn o trein, ha frammet eo gant ar
graviter
. Pa grou ar steredenn ez a
hidrogen
hag
heliom
d'he ober dreist-holl. E-pad ar pep brasan eus he buhez, e c'hoarvez en he c'hreiz un argerzh teuzadur nukleel. Ul lodenn eus an energiezh produet evel-henn zo skignet dindan stumm goulou gwelus. An danvez a ya d'he ober zo ionizet hogos penn-da-benn abalamour d'ar wrez uhel zo en he c'hreiz.
An
Heol
eo ar steredenn dostan d'an
Douar
. A-drugarez d'an energiezh a skign ez eo ganet ar vuhez. Seblantout a ra kalz skedusoc'h evit an holl stered all abalamour m'eman tostoc'h : an eil tostan d'an Douar,
Alpha Centauri C
zo 250000 gwezh pelloc'h. Peurliesan ne weler ar steredennou all nemet diouzh an noz, dindan stumm pikou lugernus, pa ne vez ket mouchet o sked gant hini an Heol.
Bodet e vez ar stered e-barzh
galaksiennou
. En ur c'halaksienn zibar, evel hon hini,
Hent-Sant-Jakez
, eman meur a gantadou miliardou stered. E-barzh ar galaksiennou e c'hall ar stered bezan bodet e
koskoriadou liesek
(un nebeud stered) pe e
druilhadou
(eus meur a zegad da meur a gantad miliadou stered).
E kartenn an oabl e weler ivez strolladou stered anvet
steredegou
. E gwirionez, ar strolladou-se zo un touell a zeu eus gwered ar bannerezh mentoniezhel. Ar stered a ya d'ober ur steredeg a vez peurliesan gwall zishenvel o fellder diouzh an Douar, ha dre-se emaint e lec'hiou dishenvel eus an
egor
.
Ur steredenn he deus un tolz etre 0.07 ha 300 gwezh hini an Heol (par e-unan da 300000 gwezh hini an Douar, da laret eo war-dro 2 x 10
30
kg
). Er c'horfou-egor zo disteroc'h o zolz ne c'hall ket loc'han argerzhiou teuzadur nukleel an hidrogen. Er c'horfou brasoc'h avat e vez distabilderiou a laka anezhe de goll o zolz. Buhez ur steredenn zo diouzh an tizh ma tegouezh an dazgweredou nukleel enni : Seul uheloc'h eo tolz ar steredenn seul brimoc'h eo an dazgweredou nukleel ha seul verroc'h eo buhez ar sterenn.
Ne bad buhez ar stered zo o zolz e-touez ar re vrasan nemet un nebeud milionou a vloavezhiou hepken. Padout a ra ur steredenn evel an Heol e-tro 10 miliard a vloavezhiou.
Krouin a ra ar steredennou pa zesach ur
goumoulenn gaz
warni hec'h-unan ha pa rann e meur a gentsteredenn a domma a vuzul ma strishaont. Ur wezh kresket a-walc'h ar wrez e kalon ar steredenn e krog an
hidrogen
da deuzin en
heliom
, ar pezh a bourchas an energiezh a vir outi a zesachan warni hec'h-unan. Kregin a ra neuze prantad pennan buhez ar steredenn. Kaset e vez kuit tamm-ha-tamm an energiezh produet gant ar steredenn, war un dro dre
gendoug
ha dre skignan hag e kuita gorre ar steredenn dindan stumm
skinadur
,
aveliou steredel
ha
neutrinoiou
. Goude se e tepant hec'h emdroadur diouzh he zolz. Seul vrasoc'h eo seul varrekoc'h eo ar steredenn da gregin dazgweredou teuzin gant
elfennou kimiek
pounneroc'h-pounner. Gallout a ra kevanaozan karbon, ha goude se oksigen, neon, ha kement zo...
Produet e vez hogos an holl
elfennou
pounneroc'h evit an heliom er stered (komz a reer eus
kevanaoz nukleel steredel
) e prantadou diwezhan o emdroadur. Pa vez bras a-walc'h tolz ur steredenn dezhi da
gevanaozan
houarn
ez eo tonket da echuin dindan stumm ur
supernova
: entarzhan a ra he c'halon ha dispennet eo he gwiskadou diavaez gant an argerzh. An dilerc'hiou lezet gant entarzhadenn ar galonenn zo ur c'horf fetis-kenan, hag a c'hell bezan pe ur
steredenn neutronek
, hag a c'haller dizolein a-wezhiou dindan stumm ur
pulsar
, pe un
toull du
. Ar stered zo bihanoc'h o zolz a echu o buhez en doare habaskoc'h : koll a reont tamm-ha-tamm ar pep brasan eus o zolz, a ya d'ober goude se un
nivlenn bladennedel
, strizhan a ra goustadik o c'halonenn ha stumman ur
gorrez wenn
.
Setu aman skeudenn teirmentek lec'hiadur en 31 steredenn a zo tro-dro d'an Heol en ur voull 15
bloavezh-goulou
he zreuzkiz ; hervez an hedkorn hag al ledkorn eo reizhiad an daveennou steredoniel.
Livet eo ar stered hervez o doare skalfadel, n'eo ket o liv gwirion. Ar steredennou daougement pe dric'hement zo diskouezet a-vern ; an hini tostan d'an Heol eo al lec'hiadur gwirion.
Lod steredennou a c'heller gwelout gant al lagad, lod na c'heller ket abalamour ma'z eus kalz korrstered en o zouez.
- (fr)
Prezegenn
: ≪ Petra eo ar stered ? ≫ (gant Sylvie Vauclair)
- Marc Seguin & Benoit Villeneuve,
Astronomie & Astrophysique
, Masson, 1995
(
ISBN 2761309294
)
- Joachim Herrmann,
Atlas de l’astronomie
, le livre de poche, coll. ≪ encyclopedies d’aujourd’hui ≫, 1998
(
ISBN 225306453X
)