Чатырохгадовы сойм (?ншая назва ? Вял?к? сойм ) ? вальны сойм Рэчы Паспал?тай , як? адбыва?ся ? Варшаве з 6 кастрычн?ка 1788 па 30 чэрвеня 1792 года. Сойм правё? шэраг радыкальных рэформ у эканам?чнай, пал?тычнай ? сацыяльных сферах: увядзенне рэкрутчыны ? 1789  г., арган?заванай па тэрытарыяльным прынцыпе, павел?чэнне колькасц? войска, частковае ?ра?ненне право? мяшчан са шляхтай, наданне право? я?рэям ? правасла?ным. Найвышэйшым дасягненнем сойма л?чыцца прыняцце Канстытуцы? 3 мая 1791 г.

Пал?тычная с?туацыя напярэдадн? сойма [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пасля першага падзелу ? 1772 годзе Рэч Паспал?тая знаходз?лася пад моцным ц?скам суседн?х манарх?й, у першую чаргу Рас?? .

Кра?не забаранялася мець войска больш за 30 000, заключаць саюзы ц? весц? войны без дазволу Кацярыны II . Пал?тычную сферу рэгулявал? ≪Кардынальныя правы≫ ? дакумент, як? абвяшча? непарушным? шляхецкую вольн?цу, ≪ л?берум вета ≫, бязцэнзавы ?дзел шляхты ? сойм?ках. К?равала ? кра?не Пастаянная Рада  ? савет м?н?стра? , дзе найвял?кшы ?плы? ме? рас?йск? пасол.

У 1787 Рас?я развязала чарговую вайну з Турцыяй . У гэтым жа годзе пачалася ? рас?йска-шведская вайна. З гэтай прычыны Кацярына II дазвол?ла Стан?славу А?густу правесц? ? Варшаве сканфедэраваны сойм ? прыняць на ?м рашэнне аб павел?чэнн? войска.

Утварэнне на сойме некальк?х канфедэрацый з пасло? давала магчымасць прымаць рашэнн? большасцю галасо?, што нейтрал?завала права ≪л?берум вета≫.

Даведа?шыся пра гэта, пруск? кароль Фердынанд II да? загад свайму паслу ? Варшаве Бухгольцу стварыць на будучым сойме сваю партыю, каб перашкодз?ць планам Кацярыны. А?стрыя знаходз?лася на той момант у саюзе з Рас?яй ? не ?мешвалася ? справы Рэчы Паспал?тай.

У жн??н? 1788 па ?сёй кра?не прайшл? перадсоймавыя сойм?к?, дзе аб?рал?ся паслы ? шляхта п?сала ?нструкцы?. Нечакана на гэтых выбарах перамагл? апаз?цыйныя с?лы (як прапрускай, так ? прарас?йскай нак?раванасц?), а прых?льн?к? караля застал?ся ? меншасц?.

Храналог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• 6 кастрычн?ка 1788  ? распачалася першая кадэнцыя сойма. Был? ?твораны дзве канфедэрацы?  ? польская ? л?то?ская. Маршалкам польскай канфедэрацы? ста? Стан?сла? Малахо?ск? , а маршалкам л?то?скай ? генерал артылеры? Каз?м?р Нестар Сапега .
• 13 кастрычн?ка 1788  ? была прачытана нота прускага пасла Бухгольца з патрабаваннем не пачынаць вайну з Турцыяй . Гэта нота разб?ла апаз?цыю на два лагеры ? прых?льн?ка? прускага ? рас?йскага двара.
• 24 кастрычн?ка 1788  ? бы? ухвалены праект л?кв?дацы? Ваеннага дэпартаменту ? стварэння Ваеннай кам?с?? ? складзе 5 ваенных ? 12 цыв?льных асоб пад к?ра?н?цтвам 4 гетмана? . Так?м чынам, бы? зн?шчаны падкантрольны рас?йскаму паслу ваенны орган ? створаны новы.
• 9 снежня 1788  ? замест дэпартаменту спра? ?ншаземных Пастаяннай Рады створана Дэпутацыя замежных спра?.
• 25 студзеня 1789  ? ухвалена 10-м?льённая пазыка ? замежных кра?н.
• 30 студзеня 1789  ? л?кв?даваная Пастаянная Рада , што скампраметавала сябе прарас?йскай пал?тыкай.
• 26 сакав?ка 1789  ? сойм ухвал?? падатак у памеры дзясятага гроша пад назвай ≪Ofiara wieczysta stanu rycirskiego Obojga narodow na wojsko≫. Гэты падатак узыма?ся, як дзесяць працэнта? з уладання? шляхецк?х ? дваццаць працэнта? з уладання? духо?ных асоб.
• 7 верасня 1789  ? была створана ≪Deputacja do poprawy formy rzadu≫, якая мус?ла займацца стварэннем урадавага праекту ? с?стэмы органа?, як?я прыйшл? б на змену Пастаяннай Радзе.
• 24 л?стапада 1789  ? створаныя ≪цыв?льна-ваенныя парадкавыя кам?с??≫ , на як?я был? ?складзены шматл?к?я функцы? па збору ? падтрыманн? войска, кантролю за мясцовым? ?ладам? ? шмат ?ншых абавязка?. Гэтыя кам?с?? стал? сувязным органам пам?ж мясцовай ? вышэйшай уладам?.
• 24 сакав?ка 1790  ? прыняты закон, як? выключа? дробную шляхту з удзельн?ка? павятовых сойм?ка?.
• 16 снежня 1790  ? пачатак другой кадэнцы? сойма. Пазба?ленне чыншавай шляхты выбарчых право?.
• 18 красав?ка 1791  ? закон аб гарадах. Мяшчане атрымал? права карыстацца правам Neminem captivabimus (≪асаб?стай недатыкальнасц?≫), атрымал? магчымасць займаць духо?ныя, свецк?я ? ваенныя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанск?м? справам?. Карале?ск?я гарады атрымал? большае самак?раванне, права дасылаць на сойм прадста?н?ко? ( польск. : plenipotentow ) да Скарбавай ? Пал?цэйскай кам?с?й з правам дарадчага голаса ? пытаннях, што тычыл?ся гарадо?, гандлю ? г.д.
• 3 мая 1791  ? прыняты ≪Урадавы закон≫  ? новая канстытуцыя Рэчы Паспал?тай, якая ?водз?ла шэраг змен у жыццё кра?ны.
• 15 чэрвеня 1791  ? у П?нску зб?раецца генеральная кангрэгацыя правасла?ных, якая пав?нна была выбраць сабе найвышэйшае духавенства, каб пазбав?цца залежнасц? ад маско?скай патрыярх??. Кангрэгацыя абумов?ла асно?ныя прынцыпы жыцця правасла?ных у Рэчы Паспал?тай ? стварыла Кансысторыю ? найвышэйшы орган к?равання правасла?ных.
• 21 кастрычн?ка 1791  ? прынята ≪Заручэнне абодвух народа?≫ ? дакумент, як? пацвярджа? захаванне федэраты?насц? Рэчы Паспал?тай ? размяжо?ва? асно?ныя органы гэтай дзяржавы.
• 31 мая 1792  ? Вял?к? сойм самараспусц??ся да перамог? ? вайне з Рас?яй.

Вын?к? сойма [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Сойм правё? шэраг радыкальных пера?тварэння? у розных сферах жыцця Рэчы Паспал?тай ? ствары? перадумовы для выхаду з крыз?су ? эфекты?нага разв?цця кра?ны. Аднак у той жа час Чатырохгадовы сойм прымус?? суседн?я манарх?? паспяшацца з падзелам ? л?кв?дацыяй небяспечнай суседк?.

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Ан?шчанка, Я.К. ?нкарпарацыя: Л?то?ская прав?нцыя ? падзелах Рэчы Паспал?тай / Я.К. Ан?шчанка. ? М?нск : Хурс?к , 2003. ? 470 с.
• Бардах, Ю. Канстытуцыя 3 мая ? ≪Узаемныя Заручыны Абодвух Народа?≫ 1791 г. Арх?вавана 28 красав?ка 2015. / Ю. Бардах // Штуды? з г?сторы? Вял?кага Княства Л?то?скага / Ю. Бардах. ? М?нск : Беларуск? г?старычны агляд, 2002. ? С. 364?408.
• Юха, ?.А. Крын?цы беларуска-л?то?скага права / ?.А. Юха. ? М?нск : Беларусь, 1991. ? 238 с.
• Юха, Я.А. Каротк? нарыс г?сторы? дзяржавы ? права Беларус? / Я.А. Юха. ? М?нск: Ун?верс?тэцкае, 1992. ? 270 с.
• Юхо, И. История юридической науки Беларуси / И. Юхо, С. Сокол. ? Минск: Бел. негос. ин-т правоведения, 2000. ? 96 с.
• Augustyniak, U. Historia Polski 1572?1795 / U. Augustyniak. ? Warszawa : PWN, 2008. ? 1006 s.
• Dzieje Sejmu Polskiego / J. Bardach [i in.] ; koordynator pracy J. Bardach. ? Warszawa : Wyd-wo Sejmowe, 1997. ? 392 s.
• Historia Polski / pod red. S. Kieniewicza i W. Kuli. ? Warszawa : WPN, 1958. ? T. II, cz. I. ? 432 s.
• Kalinka, W. Sejm Czteroletni / W. Kalinka. ? Lwow : Nakł. Ksi?garni Seyfartha i Czajkowskiego w Wydawniczej, z Drukarni Ludowej, 1884. ? wyd. 3-e. ? T. 1. ? 683 s.
• Kalinka, W. Sejm Czteroletni / W. Kalinka. ? Lwow : Nakł. Ksi?garni Seyfartha i Czajkowskiego w Wydawniczej, z Drukarni Ludowej, 1884-1886. ? wyd. 3-e. ? T. 2. ? 637 s.
• Kalinka, W. Sejm Czteroletni / W. Kalinka. ? Lwow : Nakł. Ksi?garni Seyfarta i Czajkowskiego w Wydawniczej, z Drukarni Ludowej, 1888. ? wyd. 3-e. ? T. 3. ? 115 s.
• Kalinka, W. Sejm Czteroletni. ? W-wa, 1991.
• Kowecki, E. Konstytucja 3 maja 1791. Statut Zgromadzenia Przyjacioł Konstytucji / E. Kowecki. ? Warszawa : PWN, 1991. ? 151 s.
• Le?nodorski, B. Dzieło sejmu czteroletniego (1788―1792): studium historyczno-prawne / B. Le?nodorski. ? Wrocław : Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossoli?skich, 1951. ? 473 s.
• Łojek, J. Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja / J. Łojek. ? Lublin : Wydaw. Lubelskie, 1991. ? Wyd. 2. ? 558 s.
• Malec, J. Problem stosunku Polski do Litwy w dobie Sejmu Wielkiego (1788?1792) / J. Malec // Czasopismo Prawno-Historyczne. ? 1982. ? t. XXXIV. ? z. 1. ? S. 31?50.
• Markiewicz, M. Historia Polski 1492?1795 / M. Markiewicz. ? 2-e wyd. ? Krakow : Wyd-wo Literackie, 2006. ? 760 s.
• Michalski, J. Zagadnienia unii polsko-litewskiej w czasie panowania Stanisława Augusta / J. Michalski // Zapiski Historyczne. ? 1986. ? t. LI. ? z. 1. ? S. 112?132.
• Polska na przestrzeni wiekow / H. Samsonowicz [i in.] ; redactor wydania J. Tazbir . ? 2-e wyd. ? Warszawa : WPN, 2006. ? 803 s.
• Rostworowski, E. Legendy i fakty XVIII w. / E. Rostworowski. ? Warszawa : PWN, 1963. ? 523 s.
• Rostworowski, E. Maj 1791 ? maj 1792: rok monarchii konstytucyjnej / E. Rostworowski. ? Warszawa : Zamek Krolewski, 1985. ? 39 s.
• Rostworowski, E. Ostatni krol Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja / E. Rostworowski. ? Warszawa : Wiedza Powszechna, 1966. ? 348 s.
• Smolenski, W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego / Reprint 1897 r. ? Krakow-Poznan, 2006.
• Wielka historia Polski : w 10 t. / pod red. S. Grodziski. ? Krakow : Fogla, 2001. ? T. 6 : Polska w czasach przełomu (1764?1815) / S. Grodziski. ? Krakow : Fogla, 2001. ? 302 s.