Х?ндз?
Саманазва	??????
Кра?ны	?ндыя , Ф?джы , Ма?рык?й , дыяспара
Рэг?ёны	?ндастан
Аф?цыйны статус	?ндыя
Арган?зацыя, якая рэгулюе	Цэнтральны дырэктарат х?ндз? [1]
Агульная колькасць носьб?та?	341 000 000 чал. ( 2019 )
Клас?ф?кацыя
Катэгорыя	Мовы Е?раз??
?ндае?рапейская сям'я ?нда?ранская гал?на ?ндаарыйская група Цэнтральная зона Х?ндустан? Кхарыбол? Х?ндз?
П?сьменнасць	дэванагары
Мо?ныя коды
ДАСТ 7.75?97	хин 770
ISO 639-1	hi
ISO 639-2	hin
ISO 639-3	hin
WALS	hin
Ethnologue	hin
Linguasphere	59-AAF-qf
ABS ASCL	5203
IETF	hi
Glottolog	hind1269
В?к?педыя на гэтай мове

Х??ндз? (саманазва: ??????, трансл. hind? ) ? адна з мо? ?нды? , на якой гавораць у большасц? па?ночных ? цэнтральных рэг?ёна? кра?ны, аднос?цца да цэнтральнай зоны ?ндаарыйскай групы ?нда?ранскае гал?ны ?ндае?рапейскай мо?най сям’?. З 1965  ? адна з аф?цыйных мо? ?нды?, таксама мае аф?цыйны статус у радзе штата? по?начы ? цэнтра ?нды?. Па колькасц? носьб?та? (каля 480 млн чал.) займае пятае месца ? свеце пасля арабскай , к?тайскай , англ?йскай ? ?спанскай мо?. На х?ндз? створана багатая л?таратура.

Клас?ф?кацыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У найбольш вузк?м разуменн? х?ндз? прадста?ляе сабою адну з л?таратурных норм дыялекту кхарыбол? мовы х?ндустан? , адрозн?ваючыся ад ?ншай нормы ? урду  ? большай колькасцю санскрытызма? ? адначасова значна меншай колькасцю араба-перс?дск?х лексем (як?я, зрэшты, часам выдалял?ся штучна), а таксама выкарыстаннем традыцыйнага ?ндыйскага п?сьма дэванагары . Акрамя таго, х?ндз? ? ?рду маюць рад дробных адрознення? у фанетыцы ? марфалог??, але наогул усе адрозненн? м?ж дзвюма л?таратурным? нормам? не перашкаджаюць узаемаразуменню носьб?та? дзвюх л?таратурных мо? на размо?ным узро?н?.

Больш шырокае азначэнне х?ндз? (т.зв. пояс х?ндз? ) уключае ? сябе вял?кую колькасць ?дыёма? па?ночнай ?нды? ?ндаарыйскага паходжання, як?я часта традыцыйна клас?ф?куюцца як дыялекты х?ндз?, але структурна могуць уя?ляць сабой асобныя мовы (напрыклад, раджастхан? , б?хары , чхатысгарх? ? пад.). Усе гэтыя ?дыёмы, у тым л?ку ?ласна дыялект кхарыбол?, утвараюць дыялектны кантынуум , ?дыёмы якога дзеляцца на дзве групы ? усходн? ? заходн? х?ндз?. Некаторыя ?дыёмы ? складзе пояса х?ндз? распа?сюджаныя, у прыватнасц?, на астравах Ма?рык?й ? Ф?джы , дзе пражываюць значныя ?ндыйск?я супольнасц? нашчадка? рабочых м?гранта? перыяду Х?Х ст., дыялекты гэтых рэг?ёна? маюць уласную л?таратурную норму.

Дыялект кхарыбол? ^be _ru (на як?м заснаваныя як л?таратурная х?ндз?, так ? л?таратурная урду ) ?ваходз?ць у кластар заходняга х?ндз?, зыходзячы з пашыранага азначэння, ? з’я?ляецца варыянтам мовы х?ндустан? , якая аднос?цца да т.зв. пояса х?ндз? ^[2] .

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Утварэнне [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Сучасны дыялект кхарыбол? ^be _ru , як ? ?се сучасныя ?ндаарыйск?я мовы ? дыялекты, аб’яднаныя пад тэрм?нам нова?ндыйск?я мовы , паходзяць ад дыялекта? апабхранша ^be _ru , як?я распал?ся прыбл?зна на мяжы першага ? другога тысячагоддзя? н.э.

Сярэдневяко?е [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Мова х?ндз? прайшла до?г? шлях разв?цця, як? дзел?цца на некальк? этапа?, як?я адб?л?ся на фанетычным ? граматычным ладзе мовы, а таксама на яе лекс?цы :

1. Ранн? перыяд (з X да XII стст.), падчас якога ? Па?ночнай ?нды? валадарыл? княз?-?ндусы.
2. Ранн? сярэдн? перыяд (з XII да XVI стст.), або перыяд к?равання цюрак.
3. Позн? сярэдн? перыяд (з XVI да XIX стст.), або перыяд к?равання Вял?к?х Магола? , у сярэдз?не якога пачалося заваяванне ?нды? е?рапейцам?.
4. Сучасны перыяд, як? падзяляецца на два падперыяды:

• з пачатку XIX ст. да атрымання ?ндыяй незалежнасц? ? 1947 г.;
• з моманту атрымання ? дагэтуль.

Сучасная л?таратурная мова х?ндз? як размо?ная мова зарадз?лася ? г?старычнай вобласц? Куру ^be _ru , у раёне Дэл? ? Мератха (М?рута). Гэтая мова атрымала назву ка?рав?, г.зн. мова рэг?ёна Куру. Знаходзячыся на стыку некальк?х мо? х?ндз?, ка?рав? ?вабрала ? сябе элементы так?х мо?, як брадж ^be _ru , бангару, панджаб? . Ста?шы мовай бытавых знос?н вял?кага ? пал?тычна важнага арэала, ка?рав? атрымала сучасна вядомы тэрм?н ? кхарыбол?, г.зн. ≪унармаваная≫, або ≪прав?льная гаворка≫.

Перс?ян?зацыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

З XI ст. у ?ндыю пачал? пран?каць заваё?н?к?-мусульмане, як?я заснавал? ? XIII стагоддз? Дэл?йск? султанат . ?слам ста? дзяржа?най рэл?г?яй, а перс?дская мова , якая была роднай (але не этн?чнай) мовай дынасты? ? аф?цыйнай мовай султаната. Сярод мусульманск?х к?ра?н?ко? ? мусульманскай знац? был? вельм? адукаваныя людз?, як?я стварал? розныя л?таратурныя творы не тольк? на перс?дскай мове, але ? на мясцовай мове кхарыбол?. Найбольш значным паэтам таго часу бы? Ам?р Хасро? (1253?1325), як? назва? мясцовую мову тэрм?нам х?ндав? , г.зн. мовай людзей, як?я жывуць на ?сход ад ?нда . На санскрыце назва гэтай рак? гучала як С?ндху , што ? вын?ку фанетычных змянення? ператварылася ? слова ≪х?нду≫. Гэтым словам стал? называць мясцовасць, што ляжыць на ?сход ад рак? ?нд , а затым ? ? ?сю тэрыторыю ?нды?. Само слова з цягам часу стала выма?ляцца як [х?нд]. Праз некаторы час на канцы слова з’яв??ся до?г? галосны, з-за чаго слова набыло рэал?зацыю як х?ндз? , г.зн. ?ндыя. Мясцовая мова, на якой разма?лял? ? Дэл? ? вакол?цах, атрымала назву ≪забан-э-х?ндз?≫, г.зн. ≪мова ?нды?≫. Урэшце слова забан перастала ?жывацца, ? мову пачал? называць проста х?ндз?.

У пачатку сярэдняга перыяду разв?цця сучаснай л?таратурнай мовы х?ндз? пачынае складвацца своеасабл?вая гаворка, якая ?я?ляе сабой пэ?ную сумесь х?ндз?/кхарыбол? ? перс?дскай лекс?к?. З’я?ленне гэтай гаворк? было звязана з с?нтэзам ?ндускай ? мусульманскай культур. Захо?ваючы асно?ны сло?н?кавы запас ? граматычны лад кхарыбол?, новая гаворка прыкметна папо?н?ла свой сло?н?к за кошт як адмысловай перс?дскай лекс?к?, так ? лекс?к?, якая адлюстро?вала бытавыя ? рэл?г?йныя рэал?? мусульманскай дзяржавы. Гэтая гаворка спачатку называлася, як ? мясцовая мова, ? х?ндав?.

З цягам часу х?ндав? пачынае распа?сюджвацца на ?ншыя рэг?ёны ?нды?, чаму спрыяла пал?тыка мусульманск?х уладаро?, як?я пашырал? сферу свайго ?плыву. З другога боку распа?сюджанне х?ндав? звязана з агульна?ндыйск?м рухам бхакц? (рухам ≪адданых Богу≫), прапаведн?к? якога, побач з мясцовым? мовам? выкарысто?вал? ? х?ндав?. Перс?ян?заваная форма х?ндав? паступова засвойвалася як прыбышам?, так ? мясцовым? мусульманам?, г.зн. ?ндыйцам?, што прынял? ?слам.

На мяжы ранняга ? позняга перыяду разв?цця паэз?я на х?ндав? (кхарыбол?) перамяшчаецца на по?нач Па?днёвай ?нды?, што звязана з заваявальным? паходам? мусульманск?х уладаро? у Дэкане . Тут х?ндав? (кхарыбол?) атрымл?вае далейшае разв?ццё, пашыраючы свой сло?н?к за кошт арабскай ? перс?дскай лекс?к?. Пры гэтым х?ндав? пачынае с?стэматычна п?сацца арабск?м п?сьмом . У адрозненне ад па?ночнага х?ндав? (кхарыбол?), як? выкарысто?ва? старажытны ?ндыйск? алфав?т дэванагары , гэтая мова з яе арабскай граф?кай атрымала назву дакх?н? (≪па?днёвая мова≫). З цягам часу дакх?н? станов?цца прызнанай мовай знос?н ? асно?най л?таратурнай мовай па?ночных раёна? Дэкана .

Х?ндав? працягвае разв?вацца ? ? Па?ночнай ?нды?, асабл?ва пры двары Вял?к?х Магола? . Ён увабра? у сябе дастатковую колькасць арабскай ? перс?дскай лекс?к?, якая стала неаддзельнай часткай яго сло?н?ка. Пры гэтым творы стварал?ся з выкарыстаннем абедзвюх граф?к ? дэванагары ? арабскай.

Падчас заваявальных пахода? у Дэкан у XVII ст. х?ндав? зно? пран?кае на по?дзень. Каб адрозн?ваць гэту ≪прышлую≫ мову ? мясцовую мову дакх?н?, х?ндав? пачал? называць ≪забан-э-урду-э-муала≫, г. зв. мовай ≪ шахскага лагера≫. Праз пэ?ны час гэтая мова атрымала скарочаную назву ? урду . Па?ночны х?ндав?, або ?рду, па шматл?к?х чынн?ках выцесн?? дакх?н? ? ста? адз?най л?таратурнай мовай Дэкана. Пакольк? па?ночны х?ндав? (урду) ? дакх?н? был? л?таратурным? нормам? аднаго дыялекту, пераход у л?таратурнай творчасц? з адной мовы на другую не ?я?ля? асабл?вай цяжкасц?. Таму праз нязначны прамежак часу пасля заваявання Дэкана там з’яв?л?ся паэты, як?я стварал? творы на па?ночным х?ндав? (урду).

Так?м чынам, на змену перс?дскай мове , якая адышла на друг? план, прыйшла ?ласна ?ндыйская мова ? дзвюх п?сьмовых формах. К канцу XVIII ст. перс?ан?заваная форма х?ндз?, г.зн. урду, станов?цца адз?най мовай знос?н ?ндыйск?х мусульман Па?ночнай ?нды? (акрамя Бенгал?? ) ? займае месца другой аф?цыйнай мовы Магольскай ?мперы? . Англ?чане, як?я к сярэдз?не XVIII ст. трывала замацавал?ся ? ?нды?, пачал? ? гэты час праводз?ць сваю мо?ную пал?тыку, скасавал? ? 1835 годзе аф?цыйны статус перс?дскай мовы ? адм?н?страцы? Ост-?ндскай кампан?? , перайшо?шы на выкарыстанне х?ндз?/урду ? англ?йскай . Распад ?мперы? Вял?к?х магола? ? ?мацаванне паз?цый брытанца? паклал? пачатак сучаснаму перыяду разв?цця л?таратурнай мовы х?ндз?. ?мкнучыся заручыцца падтрымкай не тольк? мусульманскай, але ? ?ндускай супольнасц?, брытанцы, побач з урду, пачал? ?сяляк?м чынам заахвочваць ? х?ндз?. Да таго ж, яны л?чыл?, што х?ндз? больш падыходз?ць для прапаганды ? ?нды? хрысц?янскага вучэння.

Пачатак сучаснага перыяду ? стана?ленн? л?таратурнай мовы х?ндз? звычайна звязваюць з дзейнасцю хрысц?янскага каледжа ? форце У?льяма ? Калкаце (Калькуце), якая к пачатку XIX стагоддзя стала пал?тычным ? эканам?чным цэнтрам брытанскай экспанс?? ? ?нды?. ?менна там было створана некальк? твора? (у абедзвюх граф?ках), з як?х найбольш вядомым? з’я?ляюцца ≪Прэмсагар≫ (≪Ак?ян кахання≫) Лалу джы Лала (1803 г.) ? ≪Багх о бахар≫ (≪Сад ? вясна≫) М?р Амана (1802 г.). Паслядо?на слова ≪х?ндз?≫ для абазначэння сучаснай л?таратурнай мовы пачал? ?жываць брытанцы, пра што сведчаць назвы розных работ, як?я з’яв?л?ся ? пачатку XIX стагоддзя.

Сучасны перыяд разв?цця х?ндз? характарызуецца ?мацаваннем яго перс?ян?заванай формы ? урду . У 1837 годзе ?рду бы? прызнаны мовай судовых устано?, г.зн фактычна ста? аф?цыйнай мовай, выцесн??шы канчаткова перс?дскую мову. У той час х?ндз? з п?сьмом дэванагары не бы? гатовы стаць аф?цыйнай мовай, бо ? кра?не да 1859 года панавала мусульманская адм?н?страцыя ?мперы? Вял?к?х магола?, ? ?ся спецыял?заваная тэрм?налог?я запазычвалася з арабскай ? перс?дскай мо?.

Навейшая г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?нтэнс??нае разв?ццё х?ндз? пачынаецца пасля дасягнення ?ндыяй незалежнасц? ? другой палав?не XX ст. Канстытуцыя ?нды? (1950 г.) абвяшчае х?ндз? з п?сьмом дэванагары адной з дзяржа?ных мо? ?ндыйскага Саюза . Л?таратурная мова ?рду, у сваю чаргу, нягледзячы на атрыманне аф?цыйнага статусу ? некаторых штатах, ?мкл?ва страчвае свой уплы?, аднак станов?цца дзяржа?най ? м?жнацыянальнай мовай суседняга Пак?стана  ? дзяржавы, якая ?зн?кла ? вын?ку мусульманскага сепаратысцкага руху, у якой у якасц? мовы м?жэтн?чнай камун?кацы? была прынята пара?нальна нейтральная (г.зн. не звязаная з як?м-небудзь асобным этнасам Пак?стана) урду.

У XX ст. сучасная л?таратурная мова х?ндз? станов?цца прадметам выкладання ? навучання ? ?нды?. Першае аддзяленне х?ндз? было адкрыта ? 1919 годзе ? Калькуце. Першапачатковая пал?тыка ?нды? падразумявала пад сабою паступовую замену англ?йскай мовы на х?ндз?, супраць чаго, тым не менш, выступ?л? па?днёвыя драв?дыйск?я штаты, як?я бачыл? ? англ?йскай мове мову, якая не з’я?ляецца нацыянальнай мовай якога-небудзь этнаса ?нды?. Л?таратурная х?ндз? з’я?ляецца аф?цыйнай мовай дзелавых знос?н ус?х дзесяц? х?ндз?мо?ных штата? ?нды?, а таксама адной з дзвюх мо? ?нды? (разам з англ?йскай ), як?я маюць аф?цыйны статус на федэральным узро?н?.

Агульныя рысы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Агульны характар мовы збл?жаецца з ?ншым? нова?ндыйск?м? мовам?. У фанетыцы адрозная яе рыса ? зн?кненне цэлага рада ф?нальных зычных ? галосных , у марфалог?? ? падзенне с?нтэтычнага скланення ? спражэння . Х?ндз? ? мова з вельм? выразным? анал?тычным? рысам?. Ад васьм? склона? санскрыту ? х?ндз? застал?ся тольк? прамы ? ?скосны (тым не менш, х?ндз?, як ? ?ншыя нова?ндыйск?я мовы нельга разглядаць як мовы, што непасрэдна паходзяць ад санскрыту). Х?ндз? мае двучленную ?менную катэгорыю роду  ? мужчынск? ? жаночы.

Узоры лексем [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• ????? ( py?r ) ? каханне
• ?????? ( namast? ) ? добры дзень! / да пабачэння!
• ??????? ( namask?r ) ? в?таю!
• ??? ( h?m? ) (альбо j? h?m? , h?m? j? ) ? так, але
• ???? ( nah?? ) (альбо j? nah?? , nah?? j? ) ? не
• ???????, ???????? ( dhanyav?d , ?ukriy? ) ? дзякуй
• ?? ???? ??? ( ?p kais? hai? ) ? як маецеся?
• ??? ???? ?? ( tum kais? h? ) ? як маешся?
• ??? ??? ??? ( ?h?k ?h?k h?? ) ? добра.

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Х?ндустан?

Зноск? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Зограф Г. А. Хинди // Лингвистический энциклопедический словарь. ? М .: ≪Советская энциклопедия≫, 1990. ? С. 572?573.
• Зограф Г. А., Оранская Т. И. Хинди язык // Языки мира: Новые индоарийские языки. ? М .: Academia, 2011. ? С. 47?105. ? ISBN 5-87444-216-2 .

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

	Х?ндз? на В?к?схов?шчы

• Х?ндз? // Этналог (англ.)