Фане?ма  ? гук мовы , як? разглядаецца ? сва?м функцыянальным аспекце; аб’ект вывучэння фаналог?? .

Уся разнастайнасць гука? у кожнай мове зводз?цца да пара?нальна невял?кай колькасц? фанем, як?я, звычайна, утвараюць рацыянальную ? эканомную с?стэму (звычайная колькасць фанем у мовах свету вагаецца ад 12 да 80).

У розных фаналаг?чных школах праблема тоеснасц? фанемы трактуецца неаднолькава. Два асно?ныя падыходы, да як?х можна звесц? розныя погляды, гэта:

1. выдзяленне фанем шляхам устаранення адрознення? (кантрастная дыстрыбуцыя);
2. выдзяленне фанем шляхам узмацнення адрознення? (дадатковая дыстрыбуцыя).

Кантрастная дыстрыбуцыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Сутнасць спосабу, як? атрыма? назву метаду кантрастнай дыстрыбуцы?, можна ?яв?ць праз проц?паста?ленне пар сло? (?х называюць м?н?мальным? парам?), як?я адрозн?ваюцца тольк? адным гукам. Напрыклад, словы саду ? с’аду адрозн?ваюцца зычным? [с| ? [с'], як?я проц?паста?ляюцца ? аднолькавых фанетычных умовах па адной прыкмеце: цвёрдасць ? мяккасць. Ужыванне гука? у аднолькавых фанетычных умовах ? служыць паказчыкам ?х фанематычнасц?. Прыкметы, паводле як?х проц?паста?ляюцца гук? (у гэтым выпадку цвёрдасць?мяккасць), прынята называць дыферэнцыяльным?. Усе астатн?я фанетычныя прыкметы, як?я, характарызуючы пэ?ную фанему, не ?дзельн?чаюць ? проц?паста?ленн? яе ?ншым фанемам, л?чацца ?нтэгральным?. Дыферэнцыяльныя прыкметы давол? разнастайныя, але ? кожнай мове набор ?х абмежаваны. Напрыклад, у беларускай мове прыкмета цвёрдасць ? мяккасць зычных з’я?ляецца дыферэнцыяльнай, а ? французскай мове яна ?нтэгральная. Адна ? тая прыкмета можа быць дыферэнцыяльнай для адных фанем ? ?нтэгральнай для ?ншых. Напрыклад, глухасць у беларускай мове дыферэнцыяльная для [х], бо ёсць апаз?цыя з [г], ? ?нтэгральная для [к].

Некаторыя вучоныя л?чаць, што ? фаналаг?чны змест фанемы ?ваходзяць тольк? дыферэнцыяльныя прыкметы, а сама фанема вызначаецца ? так?м разе як ≪пучок≫ дыферэнцыяльных прыкмет. ?ншыя даследчык? да ?стотных з фаналаг?чнага пункту погляду адносяць ? ?нтэгральныя прыкметы на той падставе, што ? працэсе знос?н для апазнання слова з’я?ляюцца важным? (хоць ? не ? аднолькавай ступен?) усе аб’екты?ныя характарыстык? фанемы.

Тэорыя фаналаг?чных апаз?цый распрацавана ? 1930-я гады М. С. Трубяцк?м , як? прапанава? ?х разгал?наваную клас?ф?кацыю. Яго тэорыя зраб?ла прыкметны ?плы? на разв?ццё фаналог?? . Аднак ? сёння прырода ? структура адрозн?вальных прыкмет, магчымасць ?х упарадкаваць у тыпалаг?чным плане застаецца адной з дыскус?йных тэм фаналог??.

Дадатковая дыстрыбуцыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Фанемная ?дэнтыф?кацыя на аснове паз?цыйнага анал?зу заснавана на тым, што фанема як абстрактная адз?нка проц?паста?ляецца гуку як канкрэтнай адз?нцы, у якой яна рэал?зуецца ? мо?най плын?. Адной фанеме можа адпавядаць некальк? розных рэал?зацый, ц? алафона? , кожны з як?х суаднос?цца з пэ?най паз?цыяй. Аднак фанемная прыналежнасць гука? у розных паз?цыях вызначаецца вучоным? па-рознаму.

Так, на аднос?нах паз?цыйнага чаргавання, кал? фанема разглядаецца як рад гука?, як?я паз?цыйна чаргуюцца ? межах марфемы, заснавана вучэнне аб фанеме ? працах прадста?н?ко? маско?скай фаналаг?чнай школы. Напрыклад, у словах грыбы ? грыбок ? грыбе ? грыб гук? [6], [б°], [б'], |п| з’я?ляюцца алафонам? фанемы [б], пакольк? яны знаходзяцца ? аднос?нах дадатковай дыстрыбуцы? ? залежнасц? ад фанетычнай паз?цы? ? займаюць адно ? тое месца ? адной ? той жа марфеме (паз?цыйна чаргуюцца). Вучоныя гэтай школы вылучаюць з функцыянальнага пункту погляду моцныя ? слабыя паз?цы? ? залежнасц? ад таго, дапамагаюць яны ц? не выконваць фанеме яе сэнсаадрозн?вальную (с?гн?ф?каты?ную) функцыю ? функцыю атаясамл?вання (перцэпты?ную) мо?ных адз?нак. У паз?цы?, моцнай для абедзвюх функцый, паводле маско?скай фаналаг?чнай школы, прадста?лены асно?ны алафон фанемы (найважнейшы гук у Дж. Джоунза ), у с?гн?ф?каты?на слабай ? варыянт (паводле Аванесава ? слабая фанема), у перцэпты?на слабай паз?цы? ? варыяцыя (паводле М. Трубяцкога ? Р. Аванесава  ? варыянт, паводле Л. Шчэрбы  ? адценне фанемы). Пры няпо?ных паз?цыйных радах алафона?, кал? адсутн?чае асно?ны алафон ? дакладнае фанемнае атаясамл?ванне немагчыма, вучоныя маско?скай фаналаг?чнай школы ?водзяць асобную адз?нку ? г?перфанему. Напрыклад, у слове сабака галосны 1-га склада рэал?зуе не звычанную ≪правяральную≫ фанему, а г?перфанему [а/о].

Змены гукавога абл?чча слова ц? марфемы ?накш тлумачацца вучоным? санк-пецярбургскай фаналаг?чнай школы. Так, чаргаванне [6] ? [б°] ( грыбы ? грыбо? ) трактуецца як алафан?чнае, а чаргаванне [6] ? [п] ( грыбы ? грыб ) ? як чаргаванне фанем (гэта значыць фанемны склад сло? тыпу грыб ? грып ц? коз ? кос аднолькавы). Прадста?н?к? пражскай л?нгв?стычнай школы л?чаць, што ? апошн?м выпадку маем справу з асобнай адз?нкай фаналаг?чнага ?зро?ню ? арх?фанемай, якой не ?ласц?ва дыферэнцыяльная прыкмета звонкасць?глухасць, пакольк? ? гэтай паз?цы? звонк?я ? глух?я не проц?паста?ляюцца.

Варыянты ? варыяцы? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Фанема прая?ляецца (рэал?зуецца ? мове) у пэ?ных адменах ? алафонах гэтай фанемы.

Сярод алафона? звычайна вылучаецца асно?ны або тыповы алафон, як? характарызуецца найменшай паз?цыйнай абумо?ленасцю, г.зн., найменшай залежнасцю алафона ад фанетычных умо?.

Пры паз?цыйных чаргаваннях алафоны могуць выступаць або як варыянты фанемы, або як яе варыяцы? .

Варыянт фанемы ? алафон фанемы, якасць якога настольк? змяняецца, што ён супадае ? гучанн? з алафонам ?ншай фанемы.

Напрыклад, у словах нага, рака першы гук [а] з’я?ляецца варыянтам фанем <o> (но?г?) ? <э> (рэ?к?). Варыянты ?зн?каюць пры чаргаваннях з перасякальным? радам?.

Варыяцыя фанемы ? алафон фанемы, якасць якога змяняецца ? нязначнай ступен?, ? як? не супадае ? гучанн? з алафонам ?ншай фанемы.

Напрыклад, у словаформах [с?˙аду] ? [с?˙а˙z?], гук? [˙а] ? [˙а˙] з’я?ляюцца варыяцыяй фанемы <а>. Варыянты ?зн?каюць пры чаргаваннях з паралельным? радам?.

Л?нгв?стычная л?таратура не выпрацавала трывалай адназначнай наменклатуры ? гэтым пытанн?.

?снуе такая плынь, у якой тэрм?ны ≪алафон фанемы≫ ? ≪варыянт фанемы≫ ?жываюцца ?заемазамяняльна, як с?нон?мы, ? ?се гук?, у як?х рэал?зуецца фанема, называюцца тут ≪варыянтам?≫; асно?ны прадста?н?к фанемы ? моцны варыянт , усе ?ншыя прадста?н?к? ? слабыя варыянты .

Яшчэ ?ншая плынь ?снуе ? працах прадста?н?ко? ЛФШ , дзе тэрм?ну ≪варыянт≫ адпавядае тэрм?н адценне фанемы . У гэтым выпадку, у залежнасц? ад прычын, як?я выкл?каюць вар’?раванне фанемы, вылучаюць камб?наторныя варыянты (адценн?) фанемы, абумо?леныя суседствам з ?ншым? фанемам?, ? паз?цыйныя варыянты (адценн?), як?я залежаць ад станов?шча фанемы ? слове.

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. М?хнев?ча; рэдкал Б. ?. Сачанка (гал. рэд.) ? ?нш. ? Мн.: БелЭн, 1994. ? 654 с. ISBN 5-85700-126-9 .
• Сучасная беларуская мова: Уводз?ны. Фанетыка. Фаналог?я. Арфаэп?я. Граф?ка. Арфаграф?я. Лекс?калог?я. Лекс?каграф?я. Фразеалог?я. Фразеаграф?я: Вучэб. дапам. / Я. М. Камаро?ск?, В. П. Красней, У. М. Лазо?ск? ? ?нш. ? 2-е выд., дапрац. ? дап. ? Мн. : Выш. школа, 1995. ? 334 с. ISBN 985-06-0075-6 .