Пасёлак гарадскога тыпу Усвяты Кра?на   Рас?я Суб’ект федэрацы? Пско?ская вобласць Мун?цыпальны раён Усвяцк? раён Каардынаты 55°44′55″ пн. ш. 30°45′20″ у. д. H G Я O Першая згадка 1021 Насельн?цтва ▼ 2 839 [1]  чалавек ( 2010 ) Часавы пояс UTC+4 Тэлефонны код +7 81150 Паштовы ?ндэкс 182570 А?тамаб?льны код 60 Код АКАТП 58258551000 Усвяты на карце Рас??  ±

Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

Усвя?ты  ? пасёлак гарадскога тыпу, адм?н?страцыйны цэнтр Усвяцкага раёна Пско?скай вобл. Рас??. Размешчана пам?ж двух азёр Узмень ? Усвят, злучаных шырокай пратокай ( возера Гарадзечнае ), за 320 км на па?днёвы усход ад Пскова , за 63 км на па?днёвы усход ад чыгуначнай станцы? Невель, пабл?зу мяжы з Беларуссю . Насельн?цтва ? 2926 чал. (2008).

Назва [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Назва Усвяты ад назвы возера Усвят (Усвяцкае): пасел?шча ля ?току ? праточнае Усвяцкае возера дзв?нскай рак? Усвячы .

Азёрная назва Усвят балцкага паходжання, адпачатная балцкая форма ? * Usvintas .

Утвораная так сама, як ? назва суседняга з ?м возера Удвят (Удвяцкае). ?х асновы Us-?- ? Ud-?- пашыраныя балцк?м г?дран?м?чным пашыральн?кам -int- (> -ят- ). Так жа сама ?твораныя назвы азёра? Дрывяты , Дрысвяты , н?жэй на Падзв?нн?.

Аснова Us-?- (> Усв- ) у рачных назвах Усвятка (у верхн?м цячэнн? Дняпра ), Усвейка (на Падзв?нн?), Усвяж (прыток бярэз?нскай Гайны ).

Корань Us- у г?дрон?мах Уса (два прыток? Нёмана , адз?н прыток Бярэз?ны ), Ус?я (прыток Угры ), Усяжа , Усая .

Гэты корань звязваюць з ?ндае?рапейск?м * aus- / *us- ≪бл?шчэць, ззяць≫, ад якога л?то?скае au?ra ≪зара≫, apy-??ris ≪час перад св?танкам≫, латышскае *?ss (балцкае боства зары) ^{[2] [3]} . Роднасны яму корань U?- у назвах рэк Уша (прыток? Бярэз?ны, В?л??, Нёмана), Ушача .

Водныя назвы з коранем Us- / U?- матываваныя бл?шчастасцю воднай паверхн?.

Назва возера Усвят значыць ≪Бл?шчастае (возера)≫. Так жа сама матываваныя назвы рак? Лучоса , возера Св?цязь .

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Упершыню згадваецца як горад Въсвячь у 1021  г. ^[4] (пазней Въсвяты, Усвячь, Свячь, Усть-Свято ) кал? бы? перададзены вял?к?м князем к?е?ск?м Яраславам полацкаму князю Брачыславу ?зяслав?чу , бы? у складзе Полацкага , потым В?цебскага княства? . У 1320 г. далучаны Альгердам да Вял?кага Княства Л?то?скага як спадчына ягонай жонк? Мары? .

У пачатку XVI ст. трап?? пад уладу Вял?кага Княства Маско?скага , у 1548 г. бы? вернуты у склад Вял?кага Княства Л?то?скага . Знаходз??ся ва ?ладанн? Грычынав?ча?, з 1554 г. ? К?шак . У час ?нфлянцкай вайны , у 1562 г. захоплены руск?м?, як?я у 1567 г. пабудавал? крэпасць. У 1580 г. (15 жн??ня) вернуты войскам? Рэчы Паспал?тай у склад Вял?кага Княства Л?то?скага , 17 жн??ня 1580 г. горад наведа? Стэфан Баторый . У 1583 г., паводле Ям-Запольскага дагавора , прызнаны за Рэччу Паспал?тай. У 1654 г. запохлены рас?йск?м? войскам?, з 1658 г. ? павятовы горад, у 1667 г., паводле Андруса?скага дагавора , вернуты Рэчы Паспал?тай.

Паводле ?нвентара 1743 года можна зраб?ць выснову, што да таго часу Усвяцк? замак ужо страц?? сваё значэнне як абарочнага пункта ? бы? тольк? рэз?дэнцыяй адм?н?стратара ? гаспадарчым цэнтрам уладання. Усвяты не мел? вул?ц ? был? падзелены на сем квартала? . У горадзе нал?чвалася ?сяго 232 гаспадарк?: 160 гаспадарак мяшчан , 30 гаспадарак гараджан- агародн?ка? , 34 гаспадарк? гараджан- бабылё? ? 8 вольных людзей. Так?м чынам, у горадзе пражывала не менш за 1 500 чалавек. Асабл?васцю нацыянальнага складу Усвят з’я?лялася по?ная адсутнаць у горадзе я?рэя? ^[5] .

З 1772 года, паводле першага падзелу Рэчы Паспал?тай , у складзе Рас?йскай ?мперы? . У 1773 годзе Кацярына II падарыла Усвяты генерал-пракурору Рас?йскай ?мперы? князю А. А. Вяземскаму .

З канца XVIII стагоддзя Усвяты ? сяло Вел?жскага павета , як? ?ваходз?? спачатку ? склад Пско?скай , затым, з 1777 года, Полацкай , з 1796 года Беларускай , а з 1802 года В?цебскай губерн? , цэнтр Усвяцкай воласц? ^[5] .

У пачатку XIX стагоддзя Усвяты перайшл? ва ?ладанне графа Зубава, затым да Энгельгард (племянн?к кн. Пацёмк?на), кн. Соф’я Юсупава, яе сын Аляксандр Пацёмк?н, граф Шувала?, граф Рыбап’ер, генерал Дураса?, затым перайшо? да англ?чан ?дэна, Бальфура, Аршысц?яда.

25 сакав?ка 1918 года Усвяты абвяшчал?ся часткай Беларускай Народнай Рэспубл?к? . 1 студзеня 1919 года згодна з пастановай I з’езда КП(б) Беларус? мястэчка ?вайшло ? склад Беларускай ССР , аднак 16 студзеня Масква адабрала яго разам з ?ншым? этн?чна беларуск?м? тэрыторыям? ? склад РСФСР ^[6] . У 1924 годзе Усвяты перайшл? ? склад Пско?скай губерн? ^[5] . У 1926 годзе беларуск?я бальшав?к? прас?л? вярнуць Усвяты БССР , аднак Масква не задавол?ла гэту просьбу ^[6] . У 1927 годзе горад ста? цэнтрам Усвяцкага раёна спачатку ? складзе Лен?нградскай вобласц? , з 1929 года ? Заходняй вобласц? з цэнтрам у Смаленску , з 1944 года ? Вел?калуцкай , з 1957 года ? Пско?скай вобласц? ^[5] .

З 1985 года ? пасёлак гарадскога тыпу.

Насельн?цтва [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• XIX стагоддзе : 1838 год ? 2142 чал. ^[7] , з ?х 247 мяшчан; 1857 год ? 305 мяшчан.
• XX стагоддзе : 1989 год ? 3,6 тыс. чал.
• XXI стагоддзе : 2002 год ? 3148 чал.; 2010 год ? 2839 чал.

Эканом?ка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Сярод прадпрыемства? Усвята? ? прамысловы камб?нат, асфальтабетонны завод, пякарня.

Выдатныя мясц?ны [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Усвяцк? замак (XVI стагоддзе)
• ≪Белы дом≫ (канец XVIII стагоддзя, на гарадз?шчы) ? кол?шняя летняя рэз?дэнцыя князя А. А. Вяземскага

Вядомыя асобы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Павел (Галько?ск?)
• Аляксей Парфенав?ч Сапуно? (1852?1924) ? беларуск? г?сторык, археограф, краязнавец, даследчык помн?ка? старажытнай культуры.

За?ваг? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Сорк?на I. Мястэчк? Беларус? ? канцы XVIII ? першай палове XIX ст. ? В?льня: ЕГУ, 2010. ? 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7 .
• U?wiat // Słownik geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow słowia?skich . Tom XII: Szlurpkiszki ? Warłynka  (польск.) . ? Warszawa, 1892. S. 849
• Еремеев И. И. Средневековый Усвят: Проблемы ранней истории // Новгород и Новгородская земля: История и археология. Вып. 11. Новгород, 1997. С. 260?274.

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• На В?к?схов?шчы ёсць медыяфайлы па тэме Усвяты
• Аф?цыйны сайт Усвяцкага раёна (недаступная спасылка) (руск.)