Тамерлан
чагат. ?????
Партрэт Тамерлана. М?н?яцюра 15-га ст.
Вял?к? эм?р ?мперы? Ц?мурыда? 1370  ? 1405
Папярэдн?к	Хусейн (1364?1370)
Пераемн?к	Хал?ль-Султан (1405?1409)
Нараджэнне	9 красав?ка 1336 ( 1336-04-09 ) сяло Ходжа-?льгар, Кеш (цяпер Шахрысабз , Узбек?стан )
Смерць	18 лютага 1405 ( 1405-02-18 ) (68 гадо?) Атрар , каля Чымкента (цяпер Шымкент , Казахстан )
Месца пахавання	Гур Эм?р , Самарканд , Узбек?стан
Род	Ц?мурыды (заснавальн?к)
Бацька	Мухамад Тарагай
Мац?	Тэк?на-хатун
Жонка	Турмуш ага, Ульджай-туркан ага , Сарай-мульк ханым , Улус ага, ?слам ага, Туман ага, Тугдз?-б?, Дз?льшад ага, Чалпан-мульк ага, Тукал ханым, Кутлуг ага, Туглук-цек?н
Дзец?	сыны : Джаханг?р , Умар-шэйх , М?ран-шах , Шахрух . дочк? : Ука бег?м , Султан Бахт ага, Б?г? джан, Саадат султан, Мусала.
Веравызнанне	?слам , суф?йскага к?рунку
Ваенная служба
Прыналежнасць	?мперыя Ц?мурыда?
Званне	≪Вял?к? Эм?р≫, Бек , М?рза , Абу Мансор, Абу Фацех, Абу Газ?, Сах?б ? К?ран?, Хаган , Гетэ Стан?, Султан, ?скандар Ул Ахад, Гурген.
Б?твы	Удзел у войнах : Паходы на Магал?стан. Вайна з Залатою Ардою. Паходы на ?ран ? Ка?каз. Трохгадовы паход у мангольск?я ?ладанн?. Паход на ?ндыю. Вайна з Асманскаю ?мперыяй. Вайна з Ег?пецк?м? султанам?. Паход у К?тай.
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

Тамерла?н ^[1] , таксама Ц?му?р , Ам?р Ц?му?р , Тэмурле?нг , Ц?мур Кульгавы , Жалезны кульга ( чагат. ????? , л?таральна: жалеза , 21 сакав?ка 1336  ? 18 лютага 1405 ) ? сярэднеаз?яцк? дзяржа?ны дзеяч ? пал?тык, заснавальн?к дынасты? Ц?мурыда? , эм?р 1370 ? 1405 гадо?. Сам не будучы нашчадкам Чынг?схана , Ц?мур усё жыццё панава? праз падста?ных хана?-нашчадка?, як?я фактычна был? марыянеткам? ? яго руках. Стал?цай сваёй ?мперы? Ц?мур абра? горад Самарканд . Ён спрыя? разв?ццю навук? ? культуры , асабл?ва шмат уваг? надаючы буда?н?цтву палаца? , мячэцей , ма?залея? . Валодаючы выдатным? арган?затарск?м? ? ваенным? здольнасцям?, ён здоле? сфарм?раваць шматл?кае, дысцыпл?наванае ? добра ?зброенае войска.

З’я?ляецца прапрадзедам Бабура , заснавальн?ка дынасты? Вял?к?х Магола?, як?я был? к?ра?н?кам? ?мперы? Вял?к?х Магола? у ?нды? да 1857 года ^{[2] [3] [4]} . Ц?мур бы? дзедам Улугбека , ген?я астраном?? ? матэматык? , як? ствары? адну з самых вял?к?х абсерваторый у ?сламск?м свеце. А таксама збудава? медрэсэ ? Самаркандзе ? Бухары , ператвары?шы гэтыя гарады ? сусветныя культурныя цэнтры навучання ? Цэнтральнай Аз?? ^[5] .

Асоба [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?мя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

По?нае ?мя Ц?мура было Ц?мур ?бн Тарагай Барлас ????? ??? ????? ???? ( T??m??r ibn T?ra?aiyi B?rl?s ) ? Ц?мур сын Тарагая з Барласа? ) у адпаведнасц? з арабскай традыцыяй (алам-насаб-н?сба). У чагатайскай ? мангольскай мовах Temur ц? Цем?р значыць ≪ жалеза ≫. У сярэдневяковых руск?х летап?сах яго называл? Темир Аксак ^{[за?в. 1]} .

Не будучы Чынг?з?дам , Ц?мур фармальна не мог нас?ць ханск? тытул , таму за?сёды называ?ся тольк? эм?рам (важаком, правадыром). Аднак, парадн??шыся ? 1370 годзе с домам Чынг?з?да? , ён узя? ?мя Ц?мур Гурган ^[6] ( T??m??r Gurk?n? , ( ????? ?????? ), Gurk?n ? ?ранск? варыянт мангольскага к?р?гэн ц? х?ргэн , ≪зяць≫). Гэта значыла, што Ц?мур з’я?ляецца сваяком Чынг?з?да? ? можа свабодна жыць ? дзейн?чаць у ?хн?х дамах ^[7] .

У розных перс?дск?х крын?цах часта сустракаецца ?ранская мянушка Ц?мур-э Лянг (T?m??r-? L?ng, ????? ???) ≪ Ц?мур Кульгавы ≫, гэта ?мя, верагодна, разглядалася ? той час як пагардл?ва-зняважл?вае ^[8] . Яно перайшло ? заходн?я мовы ( Tamerlan , Tamerlane , Tamburlaine , Timur Lenk ) ? ? беларускую , дзе не мае н?якага негаты?нага адцення ? ?жываецца нара?не з першапачатковым ≪Ц?мур≫.

Веды ? мова [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Ц?мур бы? цюркам з племен? барласа?, мангольскага па ?мен? ? паходжанню, але ва ?с?х практычных сэнсах цюркскага на той час. Роднаю моваю Ц?мура была цюркская (чагатайская), хаця, магчыма, у некаторай ступен? ён валода? ? перс?дскаю дзякуючы культуранаму наваколлю, у як?м жы?. Ён амаль напэ?на не веда? мангольскай, хоць мангольск?я тэрм?ны не зус?м яшчэ зн?кл? з дакумента? ? сустракал?ся на манетах" ^[9] .

Пры паходзе супраць Тахтамыша ? 1391 годзе Ц?мур загада? выб?ць каля гары Алтын-Чуку надп?с на чагатайскай мове уйгурск?м? л?тарам?  ? 8 радко? ? тры радк? на арабскай мове , як?я ?трымл?ваюць каран?чны тэкст. У г?сторы? гэты надп?с вядомы пад назваю ≪Карсакпайск? надп?с Ц?мура≫ ^[10] . У цяперашн? час камень з надп?сам Ц?мура захо?ваецца ? выста?ляецца ? Эрм?тажы ? Санкт-Пецярбургу .

Ц?мур люб?? гутарыць з навуко?цам?, асабл?ва слухаць чытанне г?старычных твора?. Сва?м? ведам? ? г?сторы? ён здз?в?? сярэдневяковага г?сторыка, ф?лосафа ? мысл?целя ?бн Хальдуна . Расказам? пра доблесц? г?старычных ? легендарных героя? Ц?мур карыста?ся, каб узняць дух сва?х во?на?.

Па даных Ал?шэра Нава? , Ц?мур хоць ? не п?са? верша?, але вельм? добра зна? ? паэз?ю, ? прозу, ? ?ме? дарэчы прывесц? належны бейт ^[11] .

Б?яграф?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Нарадз??ся ? вёсцы Ходжа-?льгар/Кешы ля Шагрэсабза (цяпер Кашкадар’?нская вобласць, Узбек?стан ). Паходз?? з атурэчанага мангольскага племен? барласа?. Сын бека Тарагая. У 1362 годзе паступ?? на службу да мангольскага хана Таглук-Ц?мура, як? захап?? уладу ? Маверанахры, ? бы? прызначаны к?ра?н?ком Кашкадар’?нскага в?лаята. Пасля прызначэння к?ра?н?ком Маверанахра ?льяс-Хаджы, Тамерлан адасоб??ся ? ста? самастойным уладаром. Укла? саюз з кваладаром Балха ? Самарканда эм?рам Хусейнам ? пача? до?гую барацьбу супраць ?льяса-Хаджы ? яго бацьк?. У 1362 годзе пад час адной з сутычак Тамерлан бы? паранены ? нагу ? з таго часу кульга? (адсюль мянушка).

У 1370 годзе Ц?мур сам захап?? уладу над Маверанахрам ? прыня? тытул вял?кага эм?ра. Потым ск?ну? з прастола ? заб?? эм?ра Хусейна, ажан??ся з яго ?давой ? прыня? тытул ≪гурхан≫ ( па-чагатайску азначае ≪зяць≫ дому Чынг?схана). Ц?мур, не будучы нашчадкам Чынг?схана, усё жыццё прав?? праз падста?ных хана?-чынг?с?да? (нашчадка? Чынг?схана), як?я был? марыянеткам? ? яго руках. Стал?цай дзяржавы Ц?мура ста? горад Самарканд . Ц?мур спрыя? разв?ццю навук? ? культуры, асабл?ва шмат уваг? надаючы буда?н?цтву палаца?, мячэцей, ма?залея?. Валодаючы выдатным? арган?затарск?м? ? ваенным? здольнасцям?, сфарм?рава? вял?кае, дысцыпл?наванае ? добра ?зброенае войска.

У вын?ку шматл?к?х ваенных пахода? Ц?мур захап?? ? далучы? да сваёй дзяржавы амаль усе абшары тагачаснага ?ранамо?нага свету за выключэннем Па?ночнай ?нды?: у 1381 годзе заваява? Харасан , 1384  ? Гурхан , 1385  ? Па?ночны ?ран , 1386  ? Азербайджан , 1387  ? ?сфахан . Паходы Ц?мура мел? захопн?цк? характар. У 1376 ? 1377 гадах Ц?мур падтрыма? хана Г?ясэдз?на Тахтамыша ? барацьбе за сынгацк? пасад, пасля чаго апошн?, аб’ядна?шы Белую ? С?нюю Орды, ста? саперн?кам Ц?мура. У вын?ку трох вял?к?х пахода? супраць Тахтамыша ( 1389 , 1391 , 1394 ? 1396 ) Ц?мур разграм?? Залатую Арду, разрабава? яе стал?цу Сарай аль-Джадз?д (Сарай Берке), гарады Хаджы-Тархан (Астрахань), Азак (Азо?) ? ?ншыя. Тахтамышава войска атрымала прытулак у Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м . Пад час апошняга паходу войск? Ц?мура двойчы набл?жал?ся да Вял?кага Княства Л?то?скага: аднаго разу, пераследуючы эм?ра? Тахтамыша, дайшл? да Дняпра ; пазней войска Ц?мура ?вайшл? на Крымск? па?востра?. У 1398 ? 1399 гадах здзейсн?? паход у ?ндыю , дзе захап?? Дэл? ? ?ншыя гарады. У 1399 ? 1400 гадах войск? Ц?мура захап?л? ? зруйнавал? Халеб ? Дамаск у С?ры? . У 1400 годзе распача? вайну супраць турэцкага султана Баяз?да ? Йылдырыма (≪Маланкавага≫) . У 1402 годзе пад час выправы ? Малую Аз?ю пад Анкарой Ц?мур разграм?? турэцкае войска, узя? у палон султана ? яго двух сыно?.

Ц?мур праслав??ся сваёй вераломнасцю, жорсткасцю да заваяванага мясцовага насельн?цтва. Паход Ц?мура ? К?тай , як? пача?ся ? канцы 1404 года, бы? перапынены яго смерцю ? лютым 1405 года. Памёр у горадзе Атрар (яго ру?ны недалёка ад упадзення Арыса ? Сырдар’ю ? цяперашн?м Казахстане ). Пахаваны ? ма?зале? Гур-Эм?р у Самаркандзе .

Тамерлан (Ам?р Тэмур) л?чыцца адным з нацыянальных героя? Узбек?стана .

Ц?кавыя факты [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Згодна з крын?цам?, Ц?мур захапля?ся гульнёю ? шахматы (а дакладней, у шатрандж ) ^[12] .

У башк?рскай м?фалог?? ёсць старажытнае паданне пра Тамерлана. Згодна з ?м, ?менна па загаду Тамерлана ? 1395?1396 гадах бы? пабудаваны ма?залей Хусейн-бека  ? першага распа?сюджвальн?ка ?сламу сярод башк?рск?х плямён , бо военачальн?к, выпадкова знайшо?шы маг?лу, вырашы? аддаць вял?кую пашану яму як чалавеку, як? распа?сюджва? мусульманскую культуру . Паданне пацвярджаюць шэсць маг?л князё?-военачальн?ка? каля ма?залея, як?я заг?нул? па невядомых прычынах разам з часткай войска ? час з?мняй стаянк?. Аднак, хто ?менна загада? пабудаваць, Тамерлан ц? адз?н з яго генерала?, дакладна невядома. Цяпер ма?залей Хусейн-бека знаходз?цца на тэрыторы? пасёлка Чышмы Чышм?нскага раёна рэспубл?к? Башкартастан .

Асаб?стыя рэчы Ц?мура воляю г?сторы? апынул?ся раск?даным? па розных музеях ? прыватных калекцыях. Напрыклад, так званы Руб?н Ц?мура , як? ?прыгожва? ягоную карону, цяпер захо?ваецца ? Лондане .

У пачатку ХХ стагоддзя меч Ц?мура захо?ваецца ? Тэгеранск?м музе? ^[13] .

За?ваг? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Зноск? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Тамерлан / Мартов В. М., Смирнов С. А.. ? М .: Армада, 1996. ? 560 с. ? (≪Великие властители в романах≫.).
• Tamerlane: Sword of Islam, Conqueror of the World. Justin Marozzi. Da Capo Press 2006 ISBN030681465X
• Tamerlane: The Ultimate Warrior. Roy Stier. BookPartners 1998 ISBN1885221770
• Тамерла?н // Беларуская энцыклапедыя : У 18 т. Т. 15: Следав?к? ? Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. ? Мн.  : БелЭн , 2002. ? Т. 15. ? С. 413. ? 10 000 экз.  ? ISBN 985-11-0035-8 . ? ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Тамерла?н // Т. 25. Струнино ? Тихорецк. ? М . : Советская энциклопедия, 1976. ? С. 245. ? ( Большая советская энциклопедия  : [в 30 т.]  / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969?1978). (руск.)

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• На В?к?схов?шчы ёсць медыяфайлы па тэме Тамерлан
• Тамерлан . Усходняя л?таратура
• Ц?мур на Encyclopædia Britannica
• Б?яграф?я Ц?мура Арх?вавана 2 л?пеня 2013.
• Жыццё Жалезнага Кульг?
• Войска Тамерлана Арх?вавана 8 верасня 2009.