Навука
?
с?стэма
аб'екты?ных, абгрунтаваных
веда?
аб рэча?снасц?; сфера чалавечай дзейнасц?, нак?раваная на выпрацо?ку ? тэарэтычную с?стэматызацыю аб'екты?ных
веда?
аб
рэча?снасц?
. Клас?чная навука старажытнасц? была цесна звязана з
ф?ласоф?яй
. Пачынаючы з
XVII стагоддзя
натурф?ласоф?я, якую сёння называюць натуральнай навукай, разглядаецца як асобная ад ф?ласоф?? гал?на. Тым не менш, слова ≪навука≫ працягвае выкарысто?вацца ? шырок?м сэнсе, як? абазначае пэ?нае веданне аб тэме, гэтак жа яна дагэтуль выкарысто?ваецца ? сучасных умовах.
У вузк?м сэнсе слова ≪навука≫ ?жывалася так?м? вучоным?, як
?аган Кеплер
,
Гал?леа Гал?лей
?
?сак Ньютан
, кал? яны пачал? вывучаць законы
прыроды
. У гэты перыяд паняцце з большага аднос?лася да натуральнай ф?ласоф??, т. зв. натуральных навук. На працягу
XIX стагоддзя
, слова ≪навука≫ стала ?сё больш звязвацца з
навуковым метадам
, дысцыпл?наваным падыходам да вывучэння прыроднага свету, у тым л?ку
ф?з?к?
,
х?м??
,
геалог??
?
б?ялог??
.
Навуковыя дысцыпл?ны, як?я ? сукупнасц? ?твараюць
с?стэму навук?
цалкам,
умо?на
падзяляюцца на 4 вял?к?я групы (падс?стэмы):
Унутры раздзела? няспынна ?дуць працэсы далейшай дыферэнцыяцы? (падзялення, удакладнення ? здрабнення) ? ?нтэграцы? (аб’яднання або спалучэння) навуковых дысцыпл?н. Так?м чынам, ?снуючыя навуковыя дысцыпл?ны зн?каюць або змяняюцца, з’я?ляюцца новыя навуковыя дысцыпл?ны.
У залежнасц? ад мэтавай ск?раванасц?, аднос?н да практык? адрозн?ваюць
фундаментальныя
?
прыкладныя
навук?.
Навука ? шырок?м сэнсе ?снавала ? да
сучаснай эпох?
, у тым л?ку ? мног?х старажытных цыв?л?зацыях, але сучасная навука настольк? розн?цца па свайму падыходу ? дасягненнях, што цяпер вызначаецца ? строг?м сэнсе гэтага тэрм?на. Нашмат раней, чым у сучасную эпоху, яшчэ адным важным паваротным пунктам стала разв?ццё клас?чнай
натуральнай ф?ласоф??
?
Старажытнай Грэцы?
.
Аф?нская школа
працы
Рафаэля
Адз?н з фрагмента?
Э?кл?давай
працы ≪Элементы≫
Назапашванне навуковых веда? пачынаецца са з’я?леннем
цыв?л?зацый
?
п?сьменнасц?
, гэта значыць вядомыя дасягненн? старажытных цыв?л?зацый (
старажытнаег?пецкай
,
месапатамскай
? ?ншых), у розных гал?нах, аднак ва ?мовах панавання м?фалаг?чнай ? дарацыянальнай свядомасц? гэтыя поспех? не выходз?л? за эмп?рычныя ? практычныя рамк?. Так, напрыклад,
Старажытны Ег?пет
слав??ся сва?м? ведам? ? гал?не
геаметры?
, але кал? ?зяць старажытнаег?пецк? падручн?к геаметры?, то там можна ?бачыць тольк? набор практычных рэкамендацый, выкладзеных дагматычным чынам. Паняцц?,
тэарэмы
,
акс?ёмы
? асабл?ва доказы ? ?м зус?м адсутн?чаюць.
Можна л?чыць, што падмурак клас?чнай навук? бы? закладзены ?
Старажытнай Грэцы?
, пачынаючы прыкладна з
VI стагоддзя да н.э.
, кал? на змену м?фалаг?чнаму
мысленню
?першыню прыйшло мысленне рацыянал?стычнае. Эмп?рычныя веды, шмат у чым запазычаныя грэкам? ? ег?пцян ?
вав?ланян
, дапа?няецца
навуковай метадалог?яй
, а ?менна, устана?л?ваюцца прав?лы
лаг?чных
вывада?, уводз?цца паняцце
г?потэзы
, з’я?ляецца цэлы шэраг ген?яльных здагадак, напрыклад, тэорыя
атам?зму
. Асабл?ва важную ролю ? распрацо?цы ? с?стэматызацы? як метада?, так ? сам?х веда? адыгра?
Арыстоцель
. Адрозненне антычнай навук? ад сучаснай заключалася ? яе абстрактным характары, гэта значыць паняцце
эксперыменту
? ?х адсутн?чала, а навуко?цы не ?мкнул?ся злучаць навуку з практыкай, за рэдк?м? выключэнням?. Збольшага, гэта тлумачыцца тым, што грэчаская
ф?ласоф?я
меркавала, што г?сторыя цыкл?чна па?тараецца, ? разв?ццё навук? бессэнсо?на, бо яно непазбежна скончыцца крыз?сам гэтай навук?.
Распа?сюджанне ?
Е?ропе
хрысц?янства
скасавала погляд на г?сторыю, як на чараду па?тора? падобных перыяда?, ? стварыла высокаразв?тую багасло?скую навуку, пабудаваную на прав?лах лог?к?. Аднак, пасля
царко?нага расколу
?
1054
годзе, у заходняй частцы абвастры?ся крыз?с
багасло?я
. Тады ц?кавасць да эмп?рычнага боку навук? была цалкам адк?нута, а навука стала зводз?цца да тлумачэння а?тарытэтных тэкста? ? разв?цця фармальна-лаг?чных метада? у
схаластыцы
. Аднак працы антычных вучоных, як?я атрымал? статус а?тарытэтных, данесл? асновы антычнай навук? да
Новага Часу
, паслужы?шы рэальным падмуркам, на як?м бы? закладзены будынак сучаснай навук?
[1]
.
Анатам?чныя даследаванн?
Везал?я
аднав?л? ц?кавасць да будовы чалавечага цела.
Сучаснае эксперыментальнае
прыродазна?ства
зарадз?лся тольк? ? канцы
XVI стагоддзя
. Яго з’я?ленне было падрыхтавана пратэстанцкай
Рэфармацыяй
? катал?цкай
Контррэфармацыяй
, кал? пад пытанне был? паста?лены сам? асновы сярэдневяковага светапогляду. Гэтак жа, як
Марц?н Лютэр
?
Жан Кальв?н
перапрацавал? рэл?г?йныя дактрыны, працы
М?калая Каперн?ка
?
Гал?леа Гал?лея
прывял? да адма?лення ад
астраном??
Пталамея
, а працы
Андрэаса Везал?я
? яго паслядо?н?ка? унесл? ?стотныя папра?к? ?
медыцыну
[2]
. Гэтыя падзе? дал? пачатак працэсу, як? цяпер мае назву навуковай рэвалюцы?.
Тэарэтычнае абгрунтаванне новай навуковай методык? належыць
Фрэнс?су Бэкану
, як? абгрунтава? у сва?м ≪Новым арганоне≫ пераход ад традыцыйнага дэдукцыйнага падыходу, гэта значыць ад агульнай абстрактнай здагадк? ц? а?тарытэтнага меркавання да асобнага факта, да падыходу ?ндукцыйнасц?. З’я?ленне с?стэм
Дэкарта
? асабл?ва працы
Ньютана
, як?я был? цалкам пабудаваны на эксперыментальным веданн?, засведчыл? канчатковы разры? метада? ? падыхода? да навук?. Апубл?каванне ?
1687
годзе ≪
Матэматычных пачатка? натуральнай ф?ласоф??
≫ працы ?сака Ньютана стала кульм?нацыяй навуковай рэвалюцы? ? спарадз?ла ?
Заходняй Е?ропе
небывалы ?сплёск ц?кавасц? да навуковых публ?кацый.
Разам з
XVIII стагоддзем
прыйшла ≪
эпоха Асветн?цтва
≫. На базе навук?, створанай Ньютанам, Дэкартам,
Паскалем
?
Лейбн?цам
, адбывалася разв?ццё сучаснай
матэматык?
? прыродазна?ства новым? пакаленням? вучоных.
Навуковая рэвалюцыя ?
прыродазна?стве
прывяла да перамен у ф?ласоф?? ?
грамадск?х навуках
, разв?ццё як?х у гэты перыяд перастала залежаць ад багасло?ск?х спрэчак.
?ману?л Кант
?
Дэв?д Х'юм
дал? пачатак свецкай ф?ласоф??, а
Вальтэр
? распа?сюджванне
атэ?зму
цалкам адх?л?л? царкву ад вырашэння ф?ласофск?х пытання? для ?сё больш шматл?к?х пласто? насельн?цтва Е?ропы. Працы
Адама См?та
заклал? асновы сучаснай
эканом?к?
, а
амерыканская
?
французская рэвалюцы?
стварыл? сучаснае пал?тычнае ?ладкаванне свету.
Першы выбух
атамнай бомбы
Новыя навуковыя веды вельм? рэдка прыводзяць да вял?зных змен у нашым разуменн?. Безумо?на, ёсць так?я вядомыя выпадк?, як, напрыклад,
тэорыя адноснасц?
, якая патрабуе по?нага пераасэнсавання будовы свету, але ? асно?ным гэта рэдк?я выключэнн?. Веды ? гал?нах навук? дасягаюцца шляхам паступовага с?нтэзу ?нфармацы? з розных эксперымента?, розным? даследчыкам?, у розных гал?нах навук?, гэта больш падобна на ?зыходжанне, чым скачок
[3]
. Тэоры? адрозн?ваюцца па ступен?, у якой яны был? правераны, а таксама ?х прызнання ? навуковых колах ? супольнасцях
[4]
. Напрыклад,
гел?яцэнтрычная тэорыя
,
тэорыя эвалюцы?
, ?
м?кробная тэорыя
дагэтуль носяць назву ≪тэорыя≫, хоць на практыцы л?чыцца, што яны дастаткова добра ап?сваюць рэча?снасць
[5]
.
Для ажыцця?лення навуковай дзейнасц? звычайна патрабуецца спецыяльная адукацыя. У Беларус? такую адукацыю даюць
Беларуск? дзяржа?ны ?н?верс?тэт
? аддзелы асп?рантуры вышэйшых навуковых устано?. Навуковая праца вядзецца калектывам?, як?я аб’ядно?ваюцца ? ?нстытуты ? акадэм?? (напрыклад,
Нацыянальная акадэм?я навук Беларус?
). Дасягненне поспеха? у навуцы спалучаецца з прысуджэннем акадэм?чных ступеней. У е?рапейскай с?стэме адукацы? ?ерарх?я навуковых ступеней наступная: бакала?р, маг?стр, доктар ф?ласоф??. У СССР ?, адпаведна, Беларус?, спачатку прысуджаецца ступень кандыдата навук, потым доктара навук. Фармальным працягам гэтай ?ерарх?? з’я?ляецца абранне спачатку членам-карэспандэнтам, потым правадзейным акадэм?кам Нацыянальнай акадэм?? навук Беларус?. Неабходным этапам разв?цця навук? з’я?ляецца абмен навуковым? ведам?.
Сукупнасць людзей, як?я займаюцца навукай, складае навуковую супольнасць. Навуковая супольнасць уя?ляе сабой складаную с?стэму, у якой дзейн?чаюць ? дзяржа?ныя ?нстытуты, ? грамадск?я арган?зацы?, ? нефармальныя групы. Адметнай рысай гэтай супольнасц? з’я?ляецца падвышаная ступень прызнання а?тарытэту, дасягнутага навуковым? поспехам?, ? пан?жаны ?зровень прызнання а?тарытэту ?ладнага, што часам прыводз?ць да канфл?кту
дзяржавы
? навуковай супольнасц?. Таксама варта адзначыць больш высокую, чым у ?ншых сацыяльных сферах, эфекты?насць нефармальных груп ? асабл?ва асобных асоб. Найважнейшым? функцыям? навуковай супольнасц? з’я?ляюцца прызнанне або адма?ленне новых ?дэй ? тэорый, якая забяспечвае разв?ццё навуковых веда?, а таксама падтрымка с?стэмы адукацы? ? падрыхто?к? новых навуковых кадра?.
Лад жыцця ? светапогляд людзей навуковай супольнасц? могуць ?стотна адрозн?вацца ад распа?сюджаных у грамадстве. Л?чыцца, што цяпер у навуковай супольнасц? пераважаюць
атэ?стычныя
?
скептычныя
гледжанн?. Праведзеныя ? 1990-х гадах даследаванн? паказал?, што тольк? 7% члена? амерыканскай Нацыянальнай акадэм?? навук ? 3,3 % члена? акадэм?? навук Вял?кабрытан?? апынул?ся верн?кам?. У той жа час, згодна з агульнанацыянальным? апытанням?, верн?кам? л?чаць сябе 68,5 % насельн?цтва кра?ны
[6]
. Кал? браць амерыканск?х
вучоных
у цэлым, то колькасць верн?ка? складае каля 40% ? амаль не змяняецца з часам
[7]
. Сярод выкладчыка? амерыканск?х ун?верс?тэта? доля верн?ка? складае ?жо да 73 %. Па дадзеных, апубл?каваных у чэрвен? 2005 года даследчыкам? з ун?верс?тэта Чыкага, 76 % амерыканск?х дактаро? л?чаць сябе верн?кам?
[8]
. Г?сторыя навук? сведчыць аб зменл?васц? пануючых уя?лення? ? дактрын у навуцы, а таксама аб ?х залежнасц? ад пал?тычнай кан'юнктуры адпаведнай дзяржавы ? г?старычнага перыяду.
Вучоны ? прадста?н?к навук?, як? ажыцця?ляе асэнсаваную дзейнасць па фарм?раванн? навуковай карц?ны свету, чыя навуковая дзейнасць ? квал?ф?кацыя ? той ц? ?ншай форме атрымал? прызнанне з боку навуковай супольнасц?. Асно?ная фармальная прыкмета прызнання квал?ф?кацы? ? публ?кацыя матэрыяла? даследавання? у а?тарытэтных навуковых выданнях ? даклады на а?тарытэтных навуковых канферэнцыях. Аднак нават сярод а?тарытэтных выдання? ? канферэнцый ?снуе не зус?м адназначная с?стэма прыярытэта?. Як прав?ла, найбольшым прыярытэтам карыстаюцца м?жнародныя выданн? ? канферэнцы?, ? прызнанне на м?жнародным узро?н? вышэй за нацыянальнв. А?тарытэт ? прызнанне квал?ф?кацы? вучонага звязаны з яго вядомасцю ? вузк?х колах спецыял?ста?. ?снуюць спробы выбудаваць рэйтынг? па л?ку спасылак на працы дадзенага вучонага з работ ?ншых навуко?ца?. Напрыклад, сярод прафесара? у адной ? той жа вобласц? веды лепшым экспертам па асобным навуковаму напрамку л?чыцца той, хто з’я?ляецца а?тарам публ?кацый ?менна па гэтым к?рунку. А кал? абодва а?тара (у адным вучоным званн?) працуюць па адным ? тым жа к?рунку навук?, то лепшым экспертам будзе той, на чые працы спасылаюцца больш, так?м чынам, прызнаюць квал?ф?кацыю ?ншыя а?тары. Так фармуецца прэстыж спецыял?ста ? навуковай супольнасц?.
Сярод навуко?ца? прынята любую досыць працяглую працу па даследаванн? нейкай пэ?най тэмы завяршаць публ?кацыяй адпаведнай манаграф??, якая звычайна змяшчае дэталёвае ап?санне методык? даследавання, выклад вын?ка? праведзенай працы, а таксама ?х ?нтэрпрэтацыю.
У вучоным супольнасц? высока цэн?цца
педагаг?чная
праца. Права чытаць лекцы? ? прэстыжнай навучальнай установе з’я?ляецца прызнаннем узро?ню ? квал?ф?кацы? навуко?ца. Высока таксама цэн?цца стварэнне навуковай школы, г. зн. падрыхто?ка некальк?х навуко?ца?, як?я разв?ваюць ?дэ? наста?н?ка.
Ф?ласоф?я навук? прадста?лена мноствам арыг?нальных канцэпцый, як?я прапануюць тыя ц? ?ншыя мадэл? пазнавальнай дзейнасц? ? разв?цця навук?. Яна сканцэнтравана на выя?ленн? рол? ? значнасц? навук?, характарыстык навук?, як?я дазваляюць адрозн?ць яе ад ?ншых в?да? пазнавальнай дзейнасц?.
Ф?ласоф?я навук? мае статус г?старычнага сацыякультурнай веды незалежна ад таго, арыентавана яна на вывучэнне прыродазна?ства або сацыяльна-гуман?тарных навук. Ф?ласоф?я навук? ц?кав?ць навуковы пошук, ≪алгарытм адкрыцця≫, дынам?ка разв?цця навуковых веда?, метады даследчай дзейнасц?. (Ф?ласоф?я навук?, хоць ? ц?кав?цца разумным разв?ццём навук, але ?сё ж не закл?каная непасрэдна забяспечваць ?х разумнае разв?ццё, як гэта закл?каная забяспечваць шматгал?новая
метанавука
).
Кал? асно?ная мэта навук? ? атрыманне
?сц?ны
, то ф?ласоф?я навук? з’я?ляецца адной з найважнейшых для чалавецтва абласцей прымянення яго ?нтэлекту, у рамках якой вядзецца абмеркаванне пытання ≪як магчыма дасягненне ?сц?ны?≫
Перакананасць ва ?семагутнасц? навук? ? ?пэ?ненасць у тым, што ? с?лу бесперапыннасц? працэсу назапашвання навуковых веда?, непазнанае застаецца так?м тольк? часова, з’я?ляецца бесперапынным стымулам для плённай дзейнасц? пастаянна абна?ляцца навуковага таварыства
[9]
. М?ж тым гэты пастулат не можа ? рамках навуковага метаду н? быць эксперыментальна абвергнутым, н? даказаным, ? таму ? с?лу крытэрыя Попера да навук? аднос?н не мае.
Аднак маецца магчымасць аддзял?ць вобласць, у якой навука кампетэнтная ? дачыненн? да пазнання аб'екты?на ?снуючай рэальнасц?, ад веда? аб той частцы гэтай рэальнасц?, якая прынцыпова не можа быць даследавана пры выкарыстанн? навуковага метаду. Гэты падзел праходз?ць па л?н?? размежавання пытання?, задаваных прыродзе, на так?я, як?я маюць на ?вазе прынцыповую магчымасць атрымаць на ?х дакладныя адказы дасведчаным шляхам, ? так?я, як?я так?м? тольк? здаюцца
[10]
.
Так напрыклад, шырока вядомая другая тэарэма Гёдэля, згодна з якой у рамках любой фармальнай с?стэмы, якая ?ключае арыфметыку натуральных л?ка?, кал? гэтая с?стэма несупярэчл?вая, нельга даказаць яе несупярэчл?васць.
Навука аперыруе мадэлям? рэальных аб'екта?, як?я ? той ц? ?ншай ступен? адрозн?ваюцца ад рэальнага свету. Праблема, якая ?зн?кае пры гэтым, нос?ць назву ≪суаднос?ны карты ? тэрыторы?≫.
Адной з праблем ф?ласоф?? навук?, гнасеалог?я, з’я?ляецца праблема дакладнасц? навуковых веда?. У агульным выпадку гэтая праблема зводз?цца да пытання: ≪Ц? аб'екты?нае навуковае веданне?≫. Найбольш распа?сюджаным адказам з’я?ляецца ≪умерана рэлятыв?сцк?≫: дасягнутае навуковае веданне з’я?ляецца вызначаным (аб'екты?ным), кал? на дадзены момант яно пацверджана мноствам незалежных крын?ц ? наз?рання?
[11]
.
Папулярызацыя навук? ? працэс распа?сюджвання навуковых веда? у сучаснай ? даступнай форме для шырокага кола людзей.
Папулярызацыя навук?, ≪пераклад≫ спецыял?заванай ?нфармацы? на мову малападрыхтаванага слухача, чытача ? адна з самых важных задач, як?я стаяць перад навуко?цам?-папулярызатарам?.
Задача папулярызатара навук? ? ператварыць так званую ≪нудную, сухую≫ навуковую ?нфармацыю ? ц?кавую, зразумелую ? даступную ?с?м ?нфармацыю
[12]
. Нак?равана гэтая ?нфармацыя можа быць як на ?сё грамадства, так ? на яго частку, маладое пакаленне, ? таленав?тых школьн?ка?.
Важную ролю ? папулярызацы? навук? гуляе навуковая фантастыка. Менав?та яна прадказала мноства навуковых адкрыцця?. ?стотны ?клад у гэта ?нёс фантаст Жуль Верн.
Прыход моладз? ? навуку ? высокатэхналаг?чныя гал?ны вытворчасц?, увага недасведчанай частк? грамадства ? навуковыя праблемы залежаць ад узро?ню папулярызацы?
[13]
.
Навуко?цы, як носьб?ты навуковай ?нфармацы?, зац?ка?лены ? яе захаванн? ? прымнажэнн?, чаму спрыяе прыток у яе моладз?
[14]
. Бо папулярызацыя навук? павял?чвае колькасць людзей, як?я ц?кавяцца навукай, ? стымулюе ?ступленне ?х у яе.
Часта бывае, што пры папулярызацы? навуковай ?нфармацы? яна спрашчаецца ? паступова ператвараецца ? навуковы м?ф.
Таксама бывае, што пры папулярызацы? навук? ?зн?каюць так?я навукова-папулярныя кл?шэ як: таямн?цы светабудовы, ≪навуко?цы адкрыл?≫, ? т. Д.
Ц?ха Брагэ л?чы?, што навуковыя веды пав?нны быць даступныя тольк? к?ра?н?кам, як?я ?меюць ?м? карыстацца. Акадэм?к РАН Людв?г Тадэем так выказа?ся пра папулярызацы? навук?
[15]
:
Мы аддаем сабе справаздачу, што пав?нны ?сё-так? тлумачыць людзям, падаткаплацельшчыкам, што мы роб?м. Але трэба папулярызаваць тыя гал?ны навук?, як?я ?жо цалкам зразумелыя. Сучасную навуку цяжэй папулярызаваць. Апавядаць пра ?сяк?я кварк?, струны, пал? Янга-М?лса… атрымл?ваецца нядобра ? з падманам?.
Па сцвярджэнн? ?вана Яфрэмава, у СССР на пасяджэннях кам?с?й ? рэдакцый некаторыя навуко?цы казал?, што навукова-папулярная л?таратура ? дробяз?.
Псе?данавука ? дзейнасць, якая ?м?туе навуковую дзейнасць, але па сутнасц? такой не з’я?ляецца. Характэрным? рысам? псе?данавуковай тэоры? з’я?ляюцца ?гнараванне або скажэнне факта?, нефальс?ф?каванасць (неадпаведнасць крытэру Попера), адмова ад зверк? тэарэтычных выкладак з вын?кам? наз?рання? на карысць апеляцый да ≪здаровага сэнсу≫ або ≪а?тарытэтных меркавання?≫, выкарыстанне ? аснове тэоры? не пацверджаных незалежным? эксперыментам? дадзеных, немагчымасць незалежнай праверк? або па?тарэння вын?ка? даследавання?, выкарыстанне ? навуковай працы пал?тычных ? рэл?г?йных установак, догма?.
Распрацо?шчык? непрызнаных навуковай супольнасцю тэорый нярэдка дзейн?чаюць як ≪барацьб?ты з закасцянелай аф?цыйнай навукай≫. Пры гэтым яны л?чаць, што прадста?н?к? ≪аф?цыйнай навук?≫, напрыклад, члены кам?с?? па барацьбе з ?лжэнавукай, адстойваюць групавыя ?нтарэсы (кругавая парука), пал?тычна заангажаваныя, не жадаюць прызнаваць свае памылк? ?, як следства, адстойваюць ≪састарэлыя≫ прадста?лення ? шкоду новай пра?дзе, якую нясе менав?та ?х тэорыя.
Частка ненавуковыя канцэпцый атрымал? назву паранавука.
- ↑
Edward Grant, ≪When Did Modern Science Begin?≫, American Scholar, 1997, v. 66, issue 1, Page 105.
- ↑
Leonard C. Bruno (1989), ≪The Landmarks of Science≫.
ISBN 0-8160-2137-6
- ↑
Stanovich, Keith E. (2007). How to Think Straight About Psychology. Boston: Pearson Education. p 123.
ISBN 978-0-205-68590-5
.
- ↑
Fleck, Ludwik (1979). Trenn, Thaddeus J.; Merton, Robert K. eds. ≪Genesis and Development of a Scientific Fact≫. Chicago: University of Chicago Press.
ISBN 0-226-25325-2
.
- ↑
Dawkins, Richard; Coyne, Jerry (2005-09-02).
≪One side can be wrong≫
. The Guardian
- ↑
Высокий уровень интеллекта превращает академиков в атеистов
- ↑
Вера в Бога несовместима с научным мышлением
- ↑
Социолог сосчитала верящих в Бога учёных
Арх?вавана
3 л?стапада 2005.
- ↑
Фритьоф Капра
. Дао физики. ОРИС. СПб. 1994.
ISBN 5-88436-021-5
- ↑
Ансельм А. А. Теоретическая физика XX века ? новая философия Природы. ≪Звезда≫ № 1 2000 г.
- ↑
Достоверность научного знания
Физическая Антропология. Иллюстрированный толковый словарь. EdwART. 2011
- ↑
Экология чтения и роль научной популяризации
- ↑
Стратегии научной популяризации в России
- ↑
Игорь ЛАГОВСКИЙ: ≪Государству должна быть выгодна популяризация науки≫
Арх?вавана
19 студзеня 2012.
- ↑
Показуха по науке
Арх?вавана
30 л?стапада 2012.
Компьютерра