Маньчжурская мова
Саманазва	????? ????? man?u gisun
Кра?ны	К?тай
Аф?цыйны статус	Вял?кая Цынская ?мперыя
Агульная колькасць носьб?та?	60 (1999) [1]
Статус	вым?раючы
Клас?ф?кацыя
Катэгорыя	Мовы Е?раз??
Алтайская сям'я Тунгуса-маньчжурская гал?на
П?сьменнасць	маньчжурск? алфав?т
Мо?ныя коды
ISO 639-1	?
ISO 639-2	mnc
ISO 639-3	mnc
WALS	mnc
Atlas of the World’s Languages in Danger	453 ? 454
Ethnologue	mnc
LINGUIST List	mnc
ELCat	1205
IETF	mnc
Glottolog	manc1252
В?к?педыя на гэтай мове

Маньчжу?рская мова (саманазва: ????? ?????, трансл. man?u gisun ) ? мова тунгуса-маньчжурскай гал?ны алтайскае мо?най сям’?, на якой разма?ляюць у па?ночна-?сходн?м К?та? (прав?нцыя Хэйлунцзян ). Першапачаткова ? мова тунгуса-маньчжурскага народа маньчжура? , як? дысперсна жыве на па?ночным усходзе К?тая. На цяперашн? момант колькасць маньчжура? складае прыкладна 10 млн чал., аднак на маньчжурскай мове разма?ляе менш за 70 чалавек (без ул?ку носьб?та? с?б?нскай мовы , якая можа л?чыцца дыялектам маньчжурскай мовы), што звязана з г?старычна працяглай ? трывалай к?та?зацыяй маньчжура?, пры якой яны захавал? нацыянальную ?дэнтычнасць, але страц?л? мову. Дыялектам маньчжурскай мовы можа л?чыцца с?б?нская мова, на якой разма?ляе прыкладна 40 тыс. чал., аднак яе носьб?ты жывуць у ?ншай частцы К?тая (заходняя частка СУАР ) ? маюць этн?чныя адрозненн? ад маньчжура? ^[2] .

У марфалаг?чным дачыненн? аднос?цца да аглюц?наты?ных мо? , у фанетыцы прая?ляе абмежаваную гармон?ю галосных .

Паходз?ць ад чжурчжэньскай мовы , якая фактычна з’я?ляецца храналаг?чным этапам разв?цця маньчжурскай мовы (змена назвы звязаная з успрыняццем сярэдневяковым? чжурчжэням? этнон?ма маньчжуры ). Мае запазычанн? мангольскага ? к?тайскага паходжання. П?сьменнасць мовы запазычана ад старамангольскай ? зап?сваецца зверху ?н?з з размяшчэннем вертыкальных радко? злева направа.

Маньчжурская мова не май катэгоры? роду ? адрозненне ад ?ндае?рапейск?х мо? (напрыклад, беларускай ), аднак некаторыя словы з палавым? паказчыкам? адрозн?ваюцца паводле адпаведнасц? галоснага a аднаго слова галоснаму e ? ?ншых словах: напрыклад, ama (≪бацька≫) ? eme (≪мац?≫).

П?сьменнасць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

З 1599 года была ?ведзена п?сьменнасць на аснове старамангольскай п?сьменнасц?, у 1632 годзе яна была рэфармавана згодна з асабл?васцям? маньчжурскай мовы. Для сло? маньчжурскай мовы ?снуе лац?н?зацыя, распрацаваная нямецк?м л?нгв?стам Па?лем Георгам фон Мёлендорфам пры ап?санн? ?м маньчжурскае граматык? .

Продк? маньчжура?, чжурчжэн?, выкарысто?вал? асобную п?сьменнасць, якая паходз?ць праз к?даньскую п?сьменнасць ад к?тайск?х ?ерогл?фа? , з-за чаго м?ж сучаснай маньчжурскай п?сьменнасцю ? п?сьменнасцю чжурчжэня? не ?снуе н?якай сувяз?.

Для трансл?тарацы? маньчжурскай мовы таксама могуць выкарысто?вацца элементы к?тайскай п?сьменнасц? ^[3] . Пры гэтым варыянце трансл?тарацы? ?се маньчжурск?я галосныя, а таксама склады, што пачынаюцца з зычнага, пазначаюцца адным с?мвалам; у выпадку, кал? склад сканчваецца на гук? r , k , s , t , p , I , m , выкарысто?ваюцца асабл?выя двайныя спалучэнн? з прычыны адсутнасц? ? к?тайскай мове падобных складо?. Нягледзячы на алфав?тны характар маньчжурскай п?сьменнасц?, раней маньчжуры вывучал? асобныя склады маньчжурскай мовы, што тлумачылася п?сьмовым к?тайск?м уплывам.

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Г?старычна маньчжурская мова, апрача народнага ?жытку, з’я?лялася гало?най мовай ?мператарскага двару дынасты? Цын , аднак з цягам часу маньчжурск?я чыно?н?к? стал? ?спрымаць к?тайскую культуру як культуру большасц? насельн?цтва ?мперы? Цын, з-за чаго пача?ся працэс заняпаду мовы. Спрабуючы захаваць маньчжурскую ?дэнтычнасць, цынск? ?рад увё? мо?ныя курсы ? экзамены для ваенных, прапано?ваючы разнастайныя ?знагароды для тых, хто атрымл?ва? поспех? пры вывучэнн? мовы. Так, ужо пяты маньчжурск? ?мператар Юнчжэн выказва? думку, што ? выпадку адсутнасц? заахвочвання вывучэння мовы, маньчжурская мова не будзе перадавацца наступным пакаленням ^[4] . Тым не менш, сярод цынск?х ваенных выкарыстанне мовы стала значна скарачацца ?жо ? XVIII ст. Г?старычна задакументавана, што ? 1776 годзе ?мператар Цяньлун бы? вельм? ?зрушаны чыно?н?кам Гуаэрм?нам, як?, нягледзячы на сваё паходжанне з маньчжурск?х тэрыторый, не разуме? маньчжурскага ма?лення ?мператара ^[5] . На перыяд Х?Х ст. свабоднае валоданне мовай страц?л? чыно?н?к? пры ?мператарск?м двары. Так, ?мператар Цзяцын, як? к?рава? з 1796 па 1820 гады, скардз??ся, што яго чыно?н?к? не могуць чытаць ? п?саць па-маньчжурску ^[4] . Арх?вы атрада Хулан? (на по?начы прав?нцы? Хэйлунцзян) паказвал?, што тольк? 1 % яго члена? магл? чытаць па-маньчжурску, не больш за 0,2 % магл? разма?ляць на мове ^[4] .

Тым не менш, у 1906 ? 1907 гадах цынск?я адукацыйныя ? ваенныя чыно?н?к? настойвал? на патрэбе вывучэння ? школах маньчжурскай мовы ? працягвання вусных экзамена? па мове сярод чыно?н?ка?, як?я ацэньвал? ?менн? салдат ^[6] , а аф?цыйныя дакументы ? пачатку ?снавання дынасты? публ?кавал?ся выключна па-маньчжурску ^[7] . Выкарыстанне маньчжурскай мовы адзначаецца ? ? другой палав?не Х?Х ст., кал? на ёй аддавал?ся каманды ? войску ^[4] .

У сучасных арх?вах захо?ваецца значная колькасць маньчжурамо?ных аф?цыйных дакумента?, маньчжурск?я надп?сы дагэтуль захо?ваюцца ?нутры Забароненага горада , што ? Пек?не .

Замежныя даследаванн? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Шэраг е?рапейск?х даследчыка? XVIII ст., сутыкну?шыся з цяжкасцям? ? разуменн? к?тайскай п?сьменнасц?, звярнул? ?вагу на маньчжурск?я пераклады к?тайск?х дакумента? ? л?таратурных твора? як альтэрнатыву для ?х разумення. Сярод ?х адзначаюцца, у прыватнасц?, французск?я даследчык? Жазэф-Ан-Мары дэ Майрыяк дэ Мая ? Жан Жазэф Мары Ан?ё ^[8] .

У пачатку XVIII ст., пасля заснавання рас?йскай духо?най м?с?? ? Пек?не, маньчжурскую мову пачал? даследаваць руск?я ^[9] . Напрыклад, ?ларыёнам Расох?ным бы? выдадзены пераклад працы ≪Г?сторыя ? пяц? частках пра заваяванне к?тайск?м ханам Канх?ем калкаскага ? элецкага народа, як? качуе ? Вял?кай Тартары?≫, а таксама бы? перакладзены рад прававых дакумента? ? маньчжурска-к?тайск? сло?н?к. У канцы 1830-х гадо? Георг?ем Розавым было перакладзена ап?санне г?сторы? маньчжурскай дынасты? Цз?нь ^[10] . З XVIII ст. у ?ркуцку ?снавала школа па навучанн? перакладчыка? з маньчжурскай мовы ^[10] .

У 1844 годзе адным з е?рапейск?х а?тара? было за?важана, што транскрыпцыя к?тайск?х сло? маньчжурскай п?сьменнасцю, якую можна было адшукаць у к?тайска-маньчжурск?х сло?н?ках, была больш паслядо?най ? прав?льнай чым супярэчл?выя раман?зацы?, як?я ? тыя часы выкарысто?вал?ся ? англ?йск?х або французск?х кн?гах ^[8] .

Сучасная с?туацыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

На цяперашн? момант застаецца вельм? невял?кая колькасць носьб?та? маньчжурскай мовы, тэрыторыя г?старычнай Маньчжуры? з’я?ляецца по?насцю к?та?заванай. Па стане на 2007 год, у вёсцы Санцзяцз? павета Фуюй прав?нцы? Хэйлунцзян пражывае васямнаццаць носьб?та? мовы пажылога ?зросту ^[11] . Партал Ethnologue прыводз?ць л?чбу ? 20 чалавек паводле сасло?я на гэты ж год, спасылаючыся на (Bradley 2007) ^[12] . Некальк? носьб?та? мовы таксама пражывае ? сяле Да?цзя раёна Айхуэй акруг? Хэйхэ прав?нцы? Хэйлунцзян.

Давол? стаб?льным застаецца станов?шча с?б?нскай мовы , якая распа?сюджана ? ?л?-Казаскай а?таномнай акрузе С?ньцзян-Уйгурскага а?таномнага раёна ? на якой разма?ляюць с?бо  ? група маньчжура?, адпра?леная на гэтыя тэрыторы? ? 1764 годзе ? якасц? члена? ваеннага гарн?зона. Сучасная с?б?нская мова давол? бл?зкая да маньчжурскай, хоць м?ж ?м? ? маюцца некаторыя адрозненн? ? п?сьменнасц? ? выма?ленн?. Мова выкладаецца ? мясцовых навучальных установах, ?снуюць тэлеперадачы па-с?б?нску, на мове выходз?ць газета Чапчал серк?н . У ?л?-Казаскай а?таномнай акрузе С?ньцзян-Уйгурскага а?таномнага раёна ?снуе Чапчал-С?б?нск? а?таномны павет.

У апошн? час органы ?лады прав?нцый Ляан?н , Г?рын ? Хэйлунцзян , як?я размяшчаюцца на тэрыторы? г?старычнай Маньчжуры?, арган?зуюць дапамогу па выкладанн? маньчжурскай мовы ? школах ^{[13] [14] [15]} . ?снуе вывучэнне мовы ? вышэйшых навучальных установах, а таксама ? некаторых прыватных школах ^[16] .

Ва ?сходн?м К?та? ?снуюць групы энтуз?яста?, як?я спрабуюць адрадз?ць мову з дапамогай ная?ных сло?н?ка? ? падручн?ка? ? нават в?з?та? у Чапчальск? павет ^[16] . З’я?ляюцца маньчжурск?я добраахвотн?к?, як?я пачынаюць выкладаць мову з мэтай яе адраджэння ^{[17] [18] [19] [20]} , а таксама людз?, як?я зно? вывучыл? мову дзякуючы прынятым мерам ^{[21] [22]} .

Л?нгв?стычная характарыстыка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Дыялекты [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?снавала два асно?ныя дыялекты ? па?ночны ? па?днёвы, л?таратурная мова заснавана на па?днёвым. З ?ншых маньчжурск?х дыялекта? таксама адзначал?ся па?ночна-?сходн? (на па?ночным усходзе К?тая) ? с?б?нск?, як? не мае значных адрознення? ад л?таратурнай мовы.

Граматыка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

С?нтакс?с

Гало?ныя члены сказа ? маньчжурскай мове за?сёды цягнуцца к канцу сказа, з-за чаго структура сказа ? маньчжурскай мове будуецца па схеме SOV (дзейн?к-дапа?ненне-выказн?к). Маньчжурск? с?нтакс?с мае падабенствы з с?нтакс?сам? карэйскай ? японскай , што з’я?ляецца адным з аргумента? на карысць ?снавання алтайскай мо?най сям’?.

Склоны

У маньчжурскай мове ?снуе шэсць склона?, пры гэтым адз?н з ?х ?снуе тольк? ? клас?чнай форме мовы. Склоны марк?руюцца часц?цай, якай можа зап?свацца як з назо?н?кам, для якога выкарысто?ваецца склон, так ? асобна ад яго. Часц?цы не падпарадко?ваюцца гармон?? галосных.

• • Назо?ны  ? не пазначаецца канчаткам;
  • В?навальны  ? пазначаецца канчаткам -be ;
  • Родна - творны  ? пазначаецца канчаткам -i або, у выпадку заканчэння слова на -ng , яго аламорфам -ni . Выкарысто?ваецца для ?казання валодання або ?казання сродка ажыцця?лення якой-небудзь аперацы? (напрыклад, abka-i cira  ? ≪асоба ?мператара≫, wang-ni moo  ? ≪дрэва караля≫);
  • Давальна - мясцовы  ? пазначаецца канчаткам -de . Выкарысто?ваецца для ?казання месцазнаходжання, часу, месца або ?скоснага дапа?нення. У сучаснай размо?най с?б?нскай мове выкарысто?ваецца тольк? як пазначэнне мясцовага склону;
  • Аблаты? (сыходны, адкладальны) ? выкарысто?ваецца для ?казання паходжання якога-небудзь дзеяння або як аснова для пара?нання. Пазначаецца канчаткам -ci , прычым гэты канчатак у с?б?нскай мове выкарысто?ваецца для давальнага склону;
  • Пралаты?  ? зрэдку выкарысто?ваецца ? клас?чнай маньчжурскай для ?казання паходжання таго ц? ?ншага дзеяння. Пазначаецца канчаткам -deri , якая ? с?б?нскай мове мае функцыю пазначэння аблатыва.

Фанетыка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Зычныя

У гукавым ладзе маньчжурскай мовы адзначаецца 20 зычных гука?. ?х ужыванне мае некаторыя асабл?васц?.

Зычны /p/ сустракаецца рэдка, узн?каючы ? асно?ным у запазычаннях або гукаперайманнях. У старажытных формах мовы таксама ?снавала спалучэнне /ps/, якое з цягам часу спрасц?лася да зычнага /f/. Гук /ŋ/ сустракаецца тольк? ? запазычаннях з к?тайскай мовы ? гукаперайманнях. Для гэтага гука ? маньчжурскай п?сьменнасц? не ?снуе асобнага с?мвала, таму ён пазначаецца спалучэннем с?мвала? для [n] ? [k]. Палатальны насавы [?] пазначаецца спалучэннем с?мвала? для [n] ? [i] ? часта разглядаецца як фанематычная паслядо?насць /n/ ? /j/. У тунгуса-маньчжурск?м г?старычным мовазна?стве ?снуе меркаванне пра да?н? г?старычны характар гэтага гука.

У ранн?м перыядзе разв?цця мовы проц?паста?ленне звонк?х b , d , g , j ? глух?х p , t , k , c засно?валася на прыдыханн? або напружанасц?, што асабл?вым чынам ап?свалася ? ранн?х ап?саннях мовы носьб?там? мо? Е?ропы.

/s/ у маньчжурскай мове сярод большасц? носьб?та? набывае афрыкатнае выма?ленне ? рэал?зуецца як [ts].

Маньчжурск?я зычныя:

		Лаб?яльныя	Зубныя	Палатальныя	Велярныя
Насавыя		m	n	?	ŋ
Выбухныя	глух?я	p	t	t?	k
	звонк?я	b	d	d?	?
Фрыкатывы		f	s	?	x
Ратычныя			r
Апракс?манты			l	j	w

Галосныя

С?стэма галосных у маньчжурскай мове мае рад вызначаных асабл?васцей.

Так, тольк? два галосныя гук?, [i] ? [u] могуць з’я?ляцца побач з любым ?ншым галосным або галосным? гукам?. Галосны пярэдняга рада [e] (таксама можа рэал?зо?вацца як /?/) не можа ?зн?каць у словах з галосным? задняга рада [o], [a]. Галосны, як? транскрыбуецца як [?], у некаторых выпадках з’я?ляецца побач з галосным пярэдняга рада [e], аднак пытанне аб прав?льным выма?ленн? гэтага галоснага з’я?ляецца дыскус?йным. Эрых Га?эр, нямецк? с?нолаг ? маньчжурыст, мяркуе, што гэты галосны рэал?зуецца як агублены галосны пярэдняга рада ? пачатку сло? ? як неагублены галосны задняга рада ? сярэдз?не ^[23] . У?льям Осц?н л?чыць, што гэты галосны з’я?ляецца агубленым галосным сярэдняга пад’ёму ^[24] . У с?б?нскай мове гэты гук рэал?зо?ваецца як [u].

Маньчжурск?я галосныя:

нейтральныя	пярэдняга рада	задняга рада
i		o
u		? (?)
	e	a

У запазычаннях

Для маньчжурскай мовы характэрна ?спрыманне значнай колькасц? гука? к?тайскай мовы, як?я засво?л?ся разам з запазычанням? з гэтай мовы, у адрозненне ад ?ншых мо?, як?я пры запазычанн? сло? звычайна прыстасо?ваюць гук? ?ншай мовы пад свой гукавы лад (як, напрыклад, у беларускай). Маньчжурская п?сьменнасць мае асабл?выя с?мвалы для адлюстравання падобных запазычаных гука? з запазычанае лекс?к? . Сярод падобных с?мвала? ? знак для пазначэння неагубленага галоснага верхняга пад’ёму (звычайна трансл?таруецца як y ) у так?х словах як sy (≪будысцк? храм≫) ? Sycuwan (≪ Сычуань ≫). Маюцца знак? для асабл?вых к?тайск?х афрыкат у запазычаннях накшталт dzengse (≪апельс?н≫, ад к?тайскага chengzi ) ? tsun (≪ цаля ≫, ад к?тайскага cun ).

Гармон?я галосных

Гармон?я галосных у маньчжурскай мове мае традыцыю тлумачэння ? межах к?тайскай ф?ласофскай традыцы?. Склады з галосным? гукам? пярэдняга рада атаясамл?вал?ся з ?нь , у той час як склады з галосным? задняга рада звязвал?ся з ян . Гэты с?мвал?зм узн?к з асабл?васц? адрозн?вання мужчынск?х ? жаночых назо?н?ка? у маньчжурскай мове, у якой жаночыя назо?н?к? звычайна змяшчаюць тольк? галосныя пярэдняга рада, мужчынск?я назо?н?к? ? задняга. Так?м чынам, у мове ?снуе рад сло?, пол як?х адрозн?ваецца тольк? зменай адных галосных ?ншым?: hehe  ? ≪жанчына≫, haha  ? ≪мужчына≫; eme  ? ≪мац?≫, ama  ? ≪бацька≫ ? г.д.

У папулярнай культуры [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Маньчжурская мова гучыць у карэйск?м ф?льме ≪Вайна стрэл≫, на ёй у ф?льме разма?лял? геро? акцёра? Ру Сун-рона ? Мон Хэ-вон. Таксама мова сустракаецца ? к?тайск?м ф?льме ≪Лятаючыя мячы драконавай брамы≫, дзе маньчжурская мова згадваецца як тартарская .

У рамане The Way We Live Now англ?йскага п?сьменн?ка Энтан? Тролапа ап?сваецца сцэна, у якой к?тайскаму ?мператару, як? ?дзельн?чае ва ?рачыстым аф?цыйным абедзе ? яго гонар у Лондане , прыйшлося есц? мо?чк? з-за адсутнасц? маньчжурска-англ?йскага перакладчыка.

Зноск?

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Gorelova, Liliya M. 2002. Manchu Grammar . Brill Academic Publishers ISBN 90-04-12307-5
• Haenisch, Erich. 1961. Mandschu-Grammatik . Leipzig: Veb Verlag Enzyklopadie
• Li, Gertraude Roth. 2000. Manchu: A Textbook for Reading Documents . University of Hawai’i Press, Honolulu, ISBN 0-8248-2206-4
• Mollendorff, Paul Georg von. 1892. A Manchu Grammar: With Analysed Texts . Shanghai.
• Norman, Jerry. 1974. ≪Structure of Sibe Morphology≫"", Central Asian Journal .
• Norman, Jerry. 1978. A Concise Manchu-English Lexicon , University of Washington Press, Seattle.
• Norman, Jerry. 2013. A Comprehensive Manchu-English Dictionary , Harvard University Press (Asia Center), Cambridge ISBN 9780674072138 .
• Ramsey, S. Robert. 1987. The Languages of China . Princeton University Press, Princeton New Jersey ISBN 0-691-06694-9
• Tulisow, Jerzy. 2000. J?zyk mand?urski, J?zyki Azjii i Afryki, Dialog, Warszawa, 192 ст. ISBN 83-88238-53-1

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Paul Georg von Mollendorff. A Manchu Grammar: With Analysed Texts . ? American Presbyterian mission Press, 1892. ? 52 с.
• Thomas Taylor Meadows. Translations from the Manchu: with the original texts, prefaced by an essay on the language . ? Press of S.W. Williams, 1849. ? 54 с.
• Daicing.com Арх?вавана 29 мая 2015.  ? раскладк? клав?ятуры для п?сьменнасцей некаторых мо? Усходняй Аз??, у тым л?ку ? для маньчжурскай
• Manchu alphabet and language , Omniglot (разам з граф?чным ап?саннем с?мвала? маньчжурскай п?сьменнасц?)