Кле?тка ( лац. : cellula ), сустракаецца цэ?ля ^[1] , ву?за ^[2] , камо?рка ^[3]  ? структурна-функцыянальная адз?нка ?с?х жывых арган?зма? , для якой характэрны свой метабал?зм ? здольнасць да ?зна?лення. Ад навакольнага асяроддзя клетка аддзелена плазматычнай мембранай . Адрозн?ваюць два асно?ныя тыпы клетак: пракарыятычныя ( даядзерныя ), як?я не маюць сфарм?раванага ядра , характэрныя для бактэрый ? архея? , ? э?карыятычныя ( ядзерныя ), у як?х маецца ядро, уласц?выя для ?с?х ?ншых клетачных форм жыцця, у прыватнасц? расл?н , грыбо? ? жывёл . Да няклетачных форм жыцця належаць тольк? в?русы , але яны не маюць уласнага метабал?зму ? не могуць размнажацца па-за клеткам?-гаспадарам?.

Усе арган?змы дзеляцца на аднаклетачныя , калан?яльныя ? шматклетачныя . Да аднаклетачных належаць бактэры? , архе? , некаторыя водарасц? ? грыбы , а таксама пратысты . Калан?яльныя ? шматклетачныя арган?змы складаюцца з вял?кай колькасц? клетак. Розн?ца пам?ж ?м? заключаецца ? тым, што калан?яльныя арган?змы складаюцца з недыферэнцыраваных або слаба дыферэнцыраваных клетак, як?я могуць выжываць адна без аднае. Клетк? мнагаклетачных арган?зма? больш-менш спецыял?заваныя на выкананне пэ?ных функцый ? залежаць адна ад аднае ? працэсах жыццядзейнасц?. Да мнагаклетачных арган?зма? належыць у л?ку ?ншых ? чалавек , цела якога складаецца прыкладна з 10 ¹³ клетак.

Клетк? ?с?х жывых арган?зма? маюць цытаплазматычную мембрану , якая валодае выб?ральнай пран?кальнасцю. У бактэрый, грыбо? ? расл?н зверху мембраны ёсць больш трывалая, чым мембрана, клетачная сценка . Унутрыклетачнае змесц?ва ? гэта цытаплазма , клетачнае ядро ? аргано?ды. Цытаплазма забяспечвае ?мовы для працякання асно?ных працэса? жыццядзейнасц? клетк?.

Г?сторыя адкрыцця ? даследавання клетк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Большасць клетак маюць вельм? маленьк?я памеры (дыяметр большасц? клетак не перавышае 20?100 мкм, а ? шарападобных бактэрый ? 1,5 мкм), таму ?х нельга разгледзець ня?зброеным вокам. Адкрыццё клетк? стала магчымым тольк? пасля вынаходн?цтва м?краскопа . Гэта адбылося ? канцы XVI ? пачатку XVII ст. Аднак тольк? ? 1665 годзе, англ?чан?н Роберт Гук прымян?? м?краскоп для даследавання жывых арган?зма?. Гук вывучы? пад м?краскопам тонк? зрэз корка ? ?бачы? яго ячэ?стую будову, падобную да пчал?ных сота?. Гэтыя ячэйк? Гук ? назва? клеткам?.

Хутка клетачную будову расл?н пацвердз?л? ?тальянск? б?ёлаг ? ?рач М. Мальп?г? ? англ?йск? батан?к Н. Гру . ?х увагу прыцягнул? форма клетак ? будова ?х абалонак. У вын?ку ?зн?кла ?я?ленне аб клетках як аб ≪мяшочках≫, або ≪пузырках≫, напо?неных ≪пажы?ным сокам≫.

Значны ?клад у вывучэнне клетк? ?нёс галандск? м?краскап?ст А. ван Левенгук , як? адкры? аднаклетачныя арган?змы ? ?нфузоры? , амёбы , бактэры? . Ён таксама ?першыню наз?ра? клетк? жывёл ? эрытрацыты ? сперматазо?ды .

У пачатку XIX ст. был? зроблены спробы вывучэння ?нутранага змесц?ва клетак. У 1825 г. чэшск? вучоны Я. Пурк?нэ адкры? ядро ? яйцаклетцы птушак. Ён таксама ?вё? паняцце ≪пратаплазма≫, якое адпавядае сённяшняму паняццю цытаплазмы .

У 1831 г. англ?йск? батан?к Р. Бро?н упершыню ап?са? ядро ? клетках расл?н, а ? 1833 г. ён прыйшо? да высновы, што ядро з’я?ляецца абавязковай часткай расл?ннай клетк?. Так?м чынам, у гэты час мяняецца ?я?ленне аб будове клетак: гало?ным стал? л?чыць не клетачную абалонку, а ?нутранае змесц?ва.

У 1838 г. была апубл?кавана праца нямецкага батан?ка М. Шлейдэна , у якой ён выказа? ?дэю аб тым, што клетка з’я?ляецца асно?най структурнай адз?нкай расл?н.

Грунтуючыся на працы М. Шлейдэна ? ?ншых даследчыка?, нямецк? заолаг ? ф?з?ёлаг Т. Шван у 1839 г. апубл?кава? кн?гу ≪М?краскап?чныя даследаванн? аб адпаведнасц? ? структуры ? росце жывёл ? расл?н≫, у якой разгляда? клетку як ун?версальны структурны кампанент жывёл ? расл?н. Шван зраб?? шэраг абагульнення?, як?я потым назвал? клетачнай тэорыяй. Ён л?чы?, што ?се жывыя ?стоты складаюцца з клетак, як?я ? расл?н ? жывёл маюць падобную будову.

Шван, як ? Шлейдэн, памылкова л?чы?, што клетк? ? арган?зме ?зн?каюць з няклетачнага рэчыва. Таму вельм? важным дапа?неннем у клетачнай тэоры? ста? прынцып нямецкага б?ёлага Р. В?рхава : ≪Кожная клетка ? ад клетк?≫ (1858).

Будова клетак пракарыёт [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Клетк? пракарыёт ( бактэрый ) могуць мець розную форму: шарападобную ( кок? ), палачкападобную ( бацылы ), сагнутую ( в?брыёны ), сп?ральна закручаную ( сп?рылы ) ? ?нш. Памеры клетак пракарыёт, як прав?ла, значна меншыя, чым э?карыёт, ? ? сярэдн?м складаюць 0,25?10 мкм. Аднак ёсць выключэнн?: клетк? некаторых н?ткаватых серабактэрый маюць дыяметр каля 50 мкм, выя?лены сп?рахеты да?жынёй да 250 мкм, а найбуйнейшыя з вядомых бактэрый дасягаюць у памеры 750 мкм (0,75 мм).

Паверхневы апарат пракарыятычных клетак уключае цытаплазматычную мембрану ? клетачную сценку . У некаторых бактэрый паверхневы апарат мае дадатковую вонкавую мембрану. Клетачная сценка мног?х бактэрый можа быць пакрыта сл?з?стай капсулай.

Будова ? функцы? цытаплазматычнай мембраны падобныя да так?х жа ? э?карыёт. Клетачная сценка бактэрый ?стотна адрозн?ваецца па будове ад абалонак клетак расл?н ? грыбо?. Яе аснову складае цвёрдая рашотка з пол?цукрыду мурз?ну .

У некаторых бактэрый ёсць варс?нк? ? тонк?я бялковыя вырасты на паверхн? клетк?. Функцыя варс?нак заключаецца ? прымацаванн? бактэрый да клетак ?ншых арган?зма?, розных часц?нак, а таксама ? пераносе ДНК ад адной бактэрыяльнай клетк? да другой.

Клетк? некаторых в?да? бактэрый маюць жгуц?к? (адз?н, некальк? або шмат), як?я могуць быць у некальк? разо? да?жэйшыя за саму клетку.

Пракарыёты, як вын?кае з ?х назвы, не маюць аформленага ядра. ?х спадчынная ?нфармацыя ?трымл?ваецца, як прав?ла, у кальцавой малекуле ДНК, якая размяшчаецца непасрэдна ? цытаплазме ? ?мо?на называецца бактэрыяльнай храмасомай. Акрамя бактэрыяльнай храмасомы, у цытаплазме клетак могуць змяшчацца невял?к?я малекулы ДНК, здольныя а?таномна падвойвацца ? пры дзяленн? перадавацца даччыным клеткам. Так?я пазахрамасомныя (дадатковыя ? аднос?нах да храмасомы) структуры называюцца плазм?дам?.

Бактэрыяльныя клетк? не маюць мембранных аргано?да?, характэрных для клетак э?карыёт. Функцыю гэтых аргано?да? выконвае цытаплазматычная мембрана або яе вытворныя. Цытаплазматычная мембрана пракарыёт можа ?твараць уц?сканн? ?нутр клетк? ? мезасомы, як?я часта маюць выгляд закручаных у сп?раль або клубок утварэння?. Л?чыцца, што мезасомы могуць прымаць удзел ва ?тварэнн? папярочных перагародак пры дзяленн? клетак, а таксама служыць месцам прымацавання бактэрыяльных храмасом.

Акрамя таго, у пракарыятычных клетках адсутн?чае клетачны цэнтр ? цыташк?лет. У той жа час у цытаплазме размяшчаюцца шматл?к?я рыбасомы , як?я маюць будову, падобную да рыбасом э?карыёт, але адрозн?ваюцца меншым? памерам?.

У некаторых бактэрый, як?я жывуць у вадаёмах або кап?лярах глебы, ёсць асобыя газавыя вакуол? . Змяняючы ?х аб’ём, бактэры? могуць перамяшчацца (усплываць ? пагружацца) з м?н?мальным? затратам? энерг??.

У клетках цыянабактэрый утрымл?ваюцца акруглыя замкнутыя мембранныя структуры ? храматафоры, у як?х размешчаны фотас?нтэтычныя п?гменты.

Будова клетак э?карыёт [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

?снуе мноства в?да? э?карыятычных арган?зма? , у т.л. расл?ны , жывёлы , грыбы , пратысты . Нягледзячы на значныя адрозненн? ? будове ? спосабе жыцця, для ?с?х э?карыёт ёсць шэраг агульных прыкмет, як?я датычацца будовы ? функцыянавання ?х клетак.

Клетк? э?карыёт разнастайныя па форме ? памерах. Клетк? могуць быць плоск?м?, верацёнападобным?, шарападобным?, мець адростк?. Як прав?ла, ?х форма залежыць ад станов?шча ? арган?зме ? той функцы?, якую яны выконваюць. А функцы?, у сваю чаргу, вызначаюцца знешняй ? ?нутранай будовай.

Амаль усе клетк? арган?зма чалавека ? жывёл маюць прынцыпова падобную будову. Звонку яны пакрыты плазматычнай мембранай, якая адмяжо?вае змесц?ва клетак ад знешняга асяроддзя. Унутры знаходзяцца клетачнае ядро ? цытаплазма з аргано?дам?.

Плазматычная мембрана забяспечвае ?спрыняцце ? перадачу с?гнала?, як?я паступаюць з навакольнага асяроддзя, унутр клетк?. Праз мембрану ажыцця?ляецца паступленне ? клетку адных рэчыва? ? вывядзенне з яе ? друг?х. Усе гэтыя працэсы вызначаюцца асабл?вай будовай мембраны ? дазваляюць захо?ваць неарган?чныя ? арган?чныя рэчывы ?нутры клетк? ? строга вызначаных канцэнтрацыях, г.зн. падтрымл?ваць пастаянства х?м?чнага саставу клетк?.

Усе жывыя клетк? складаюцца з цытаплазмы (запа?няе ?нутраную прастору клетк?) у якой размяшчаюцца розныя аргано?ды ? клетачныя ?ключэнн?, а таксама генетычны матэрыял у выглядзе малекулы ДНК . Цытаплазма ? па?вадкае (студнепадобнае) унутранае асяроддзе клетк?. У ёй размяшчаюцца пастаянныя спецыял?заваныя структуры ? аргано?ды , а таксама непастаянныя кампаненты, або ?ключэнн? ( тлушчы , гл?каген , п?гменты). Да аргано?да? клетк? адносяцца: эндаплазматычная сетка , рыбасомы , м?тахондры? , л?засомы , комплекс Гольджы ? ?нш. Яны выконваюць жыццёва важныя функцы?, забяспечваючы ?се в?ды дзейнасц? клетк?.

У аргано?дзе, як? называюць м?тахондрыяй, выпрацо?ваюцца злучэнн?, што з’я?ляюцца крын?цай энерг??. У л?засомах дзякуючы акты?насц? спецыф?чных бялко? (фермента?) адбываюцца працэсы расшчаплення складаных арган?чных малекул, як?я трап?л? ? клетку, да больш простых. 3 ?х клетка с?нтэзуе неабходныя ёй злучэнн?.

Абавязковай часткай любой здольнай да дзялення клетк? з’я?ляецца ядро. Яно кантралюе практычна ?се функцы? клетк?, уключаючы дзяленне. Звычайна ? клетцы маецца адно ядро, радзей ? некальк? або многа. У ядры размяшчаюцца храмасомы, як?я ?трымл?ваюць дэзокс?рыбанукле?навую к?слату (ДНК), у якой заключана спадчынная ?нфармацыя. Усе клетк? чалавечага цела маюць па 46 храмасом. Выключэннем з’я?ляюцца палавыя, у як?х змяшчаецца тольк? 23 храмасомы.

У некаторых клетак маюцца жгуц?к?, расн?чк?, скарачальныя н?ц? ? аргано?ды спецыяльнага прызначэння.

Прастора клетк? абмяжо?ваецца клетачнай абалонкай ^[4] . Расл?нныя клетк? пакрыты цвёрдай абалонкай з порам? (плазмадэсмам?), утрымл?ваюць хларапласт .

?снаванне ? клетцы ядра з’я?ляецца асновай падзелу клетак на ядзерныя ? бяз’ядзерныя, але на самай справе розн?ца ? будове клетак гэтых груп тычыцца не тольк? ядзер.

Арган?змы могуць складацца як з адной, так ? са шматл?к?х клетак. У шматклетачных арган?змах, клетк? розных органа? значна адрозн?ваюцца адна ад адной як па марфалаг?чнай, так ? па б?ях?м?чнай будове.

Х?м?чны саста? клетк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Клетк? жывых арган?зма? утрымл?ваюць некальк? в?да? х?м?чных спалучэння? з рознай будовай ? ?ласц?васцям?. Саста? гэтых спалучэння? можа адрозн?вацца ? розных груп арган?зма?. Большая частка клетк? складаецца з вады (70 ? 80 %) ^[5] . Яна стварае спрыяльнае асяроддзе ажыцця?лення б?ях?м?чных рэакцый, а таксама можа быць вын?кам б?ях?м?чных рэакцый. Саста? астатн?х элемента? звычайна падаецца ? далях да масы клетк? без ул?ку вады.

40-60 % сухой масы клетк? складаецца з бялко? , як?я выконваюць розныя функцы?, ад буда?н?чай ? рэгуляцыйнай да транспартнай ? шматл?к?х ?ншых ^[6] . У сваю чаргу бялк? складаюцца з ам?нак?слот . У большасц? бялко? да ам?нак?слот далучаны ?ншыя элементы, што надае ?м спецыф?чныя ?ласц?васц?.

Акрамя бялко?, ам?нак?слоты складаюць пептыды ? пол?пептыды . Яны выконваюць розныя функцы?, з’я?ляюцца гармонам?, натуральным? антыб?ётыкам? ? г.д.

Нукле?навыя к?слоты (ДНК ? РНК ), граюць важную ролю ? перадачы спадчыннай ?нфармацы?, а таксама ? б?яс?нтэзе бялко?.

Вугляводы выконваюць гало?ную энергетычную функцыю, ? функцыю назапашвання энерг??.

Л?п?ды ствараюць аснову клетачнай абалонк?, але акрамя гэтага яны ?дзельн?чаюць амаль ва ?с?х клетачных працэсах (рэгуляцыйных, транспартных, камун?кацыйных, метабал?чных).

Х?м?чная будова клетак складаецца з наступных х?м?чных элемента?: к?сларод (65 % масы чалавека), вуглярод (18 % масы чалавека), вадарод (10 % масы чалавека), азот (3 % масы чалавека), а так сама кальцый , фосфар , кал?й , сера , натрый , магн?й , хлор , жалеза , ёд , медзь , цынк , кобальт , марганец , фтор , мал?бдэн , селен ? г.д., як?я складаюць меней 2 % масы чалавека.

Уласц?васц? клетк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Большасць клетак шматклетачнага арган?зма не маюць непасрэднай сувяз? са знешн?м асяроддзем. Асяроддзем пражывання клетак з’я?ляецца м?жклетачная, тканкавая вадкасць . Пам?ж клеткай ? гэтай вадкасцю пастаянна ажыцця?ляецца абмен розным? злучэнням?. Сукупнасць ус?х в?да? ператварэння? рэчыва? ? энерг?? ? клетках, а значыць, ? ? арган?зме, называецца абменам рэчыва?. Абмен рэчыва? ? энерг?? забяспечвае працэсы жыццядзейнасц? клетк? ? яе сувязь з навакольным асяроддзем.

Ус?м жывым клеткам уласц?ва раздражняльнасць ? здольнасць рэагаваць на дзеянне раздражняльн?ка? (святла, тэмпературы, механ?чных ? х?м?чных уздзеяння?).

Некаторыя клетк? (напрыклад, нервовыя) могуць пераходз?ць са стану спакою ? стан узбуджэння або тармажэння. Здольнасць клетак да ?збуджэння ? спецыф?чнай рэакцы?, якая выражаецца ? хутк?м змяненн? электрычнага зараду плазматычнай мембраны, атрымала назву ?збудл?васц?.

Прынцыповым адрозненнем ус?х узбудл?вых клетак ад не?збудл?вых з’я?ляецца ?х здольнасць змяняць пран?кальнасць сваёй мембраны ? адказ на дзеянне раздражняльн?ка?.

Нервовыя ? мышачныя клетк? могуць праводз?ць электрычны ?мпульс. Гэтая здольнасць называецца праводнасцю.

Мышачным валокнам, акрамя ?збудл?васц? ? праводнасц?, уласц?ва скарачальнасць. Дзякуючы ёй яны змяняюць сваю форму ? памеры ? так?м чынам выконваюць рухальную функцыю.

Для клетак залоз?стых органа? характэрна сакрэцыя ? утварэнне ? вывядзенне пэ?ных рэчыва? (сакрэта?) з клетк? за яе межы. Адрозн?ваюць знешнюю (напрыклад, стра?н?кавы сок, малако, сл?на) ? ?нутраную (рэчывы з клетак трапляюць у кро? або л?мфу) сакрэцы?.

У аснове росту тканак ? ?зна?лення колькасц? клетак ляжыць працэс дзялення. Усе новыя клетк? ?твараюцца шляхам дзялення ?снуючых. Аднак некаторыя клетк? ? вын?ку высокай спецыял?зацы? функцыю дзялення страц?л?. Да так?х клетак адносяцца асобныя клетк? крыв?, нервовай с?стэмы, мышачныя клетк? сэрца ? ?нш.

Спецыял?зацыя клетак замацавалася ? працэсе эвалюцы?. Адны з ?х набыл? здольнасць ахо?ваць арган?зм ад фактара? знешняга асяроддзя, друг?я ? перадавал? ?нфармацыю органам ? тканкам, трэц?я ? забяспечвал? рух, чацвёртыя ? апору, пятыя ? выпрацо?ку неабходных для арган?зма б?ялаг?чных злучэння?. Спецыял?зацыя адб?лася на форме клетак, ?х будове, працягласц? жыцця. Мышачныя ? большасць нервовых клетак был? выцягнуты ? да?жыню, клетк? скуры набыл? плоскую форму. Мужчынск?я палавыя клетк? маюць жгуц?к ? здольны перамяшчацца, а белыя клетк? крыв? могуць рухацца дзякуючы здольнасц? ?твараць ?лжэножк? (як амёба ). Акрамя знешн?х адрознення?, у клетках змян?лася колькасць аргано?да?. Напрыклад, здольныя да скарачэння або да сакрэцы? клетк? маюць вял?кую колькасць м?тахондрый, як?я назапашваюць энерг?ю. Так?м чынам, па знешн?м выглядзе ? колькасц? аргано?да? можна меркаваць пра функцы? клетк?.

Жыццядзейнасць клетк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Для любой жывой клетк? характэрны абмен рэчыва?. Гэта значыць, што клетка жыв?цца, дыхае ? выдзяляе ? навакольнае асяроддзе розныя рэчывы. Пры гэтым ?дзе назапашванне энерг??, якая трац?цца клеткай на падтрыманне працэса? жыццядзейнасц? ? на размнажэнне.

Паступленне рэчыва? у клетку ?дзе праз усю яе паверхню ? тольк? ? раствораным стане. Цытаплазматычная мембрана валодае выб?ральнай пран?кальнасцю. Некаторыя рэчывы могуць паступ?ць у клетку тольк? ? тым выпадку, кал? на ?х перанос будзе затрачана энерг?я самой клетк?. Гэта часцей за ?сё складаныя арган?чныя рэчывы, малекулы як?х маюць вял?к?я памеры. Мног?я неарган?чныя рэчывы цытаплазматычная мембрана здольна прапускаць бесперашкодна. Так?я рэчывы могуць трап?ць у клетку без затрат энерг?? тольк? ? тым выпадку, кал? ?х канцэнтрацыя ?нутры клетк? будзе н?жэйшай, чым звонку, а так? шлях паступлення рэчыва? у клетку назывецца дыфуз?йным.

Вада паступае ? клетку пры дапамозе осмасу . Гэта аднабаковае пран?кненне вады праз выб?ральна пран?кальную мембрану клетк?. Вада пераходз?ць з менш канцэнтраванага раствору ? больш канцэнтраваны. Чым большая канцэнтрацыя рэчыва? у клетцы, тым больш паступае ? яе вады. Паступ??шая ? клетку вада павял?чвае яе аб’ём. У клетцы расл?н ? грыбо? вада праходз?ць праз цытаплазму ? назапашваецца ? вакуол?. Аб’ём вакуол? пры гэтым павял?чваецца, яна ц?сне на цытаплазму. Цытаплазма ? сваю чаргу ц?сне на абалонку. У клетцы ?зн?кае ц?ск, як? называецца тургарным, ? паступленне вады ? клетку спыняецца. Кал? ж вада часткова расходуецца, тургарны ц?ск зн?з?цца, ? вада зно? асматычным шляхам будзе паступаць у клетку.

Жывыя клетк? дыхаюць на працягу ?сяго ?х жыцця. У вын?ку клетк? атрымл?ваюць энерг?ю для ?с?х жыццёвых працэса?. Больш за ?сё энерг?? выдзяляецца, кал? ? так?х рэакцыях удзельн?чае к?сларод . Таму большасць в?да? жывых арган?зма? выкарысто?ваюць для дыхання менав?та гэты газ. Унутры клетк? к?сларод, як? паступ?? у працэсе дыфуз?? , уступае ? рэакцы? з арган?чным? рэчывам?. Пры гэтым адбываецца выдзяленне энерг?? ? ператварэнне арган?чных рэчыва? у неарган?чныя: ваду ? вугляк?слы газ . Апошн? шляхам дыфуз?? выходз?ць з клетк?. Так?м чынам, к?слароднаму дыханню за?сёды спадарожн?чае газаабмен, пры як?м к?сларод уваходз?ць у клетку, а вугляк?слы газ выходз?ць з яе.

Разбураючы арган?чныя рэчывы да неарган?чных у працэсе дыхання, клетка атрымл?вае энерг?ю для падтрымання працэса? сваёй жыццядзейнасц?. Гетэратрофныя арган?змы ( жывёлы , грыбы ) вымушаны атрымл?ваць арган?чныя рэчывы з навакольнага асяроддзя. А?татрофы ( расл?ны ) здольны самастойна с?нтэзаваць ?х з простых неарган?чных рэчыва?. Пры гэтым выкарысто?ваецца энерг?я святла. Гэты працэс адбываецца тольк? ? хларапластах клетак расл?н ? называецца фотас?нтэзам .

Дзяленне ? рост клетак [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У аснове размнажэння ляжыць здольнасць клетак падвойвацца пры ная?насц? пэ?ных умо?. Даказана, што н?водная клетка не можа ?зн?кнуць нанова з нежывых кампанента?. Усе новыя клетк? ?твараюцца з ужо ?снуючых.

Перад дзяленнем клетк? ? ядры адбываецца падваенне колькасц? храмасом . Пры гэтым утвараюцца два наборы храмасом, як?я нясуць аднолькавую ?нфармацыю аб жыццёвых працэсах. Гэта ? ёсць аснова таго, што дзве новыя клетк? будуць падобныя на тую клетку, з якой яны атрымаюцца. Затым усе храмасомы ?шчыльняюцца ? ператвараюцца ? падобныя на палачк? структуры. У так?м выглядзе храмасомы становяцца бачным? ? светлавы м?краскоп. Ядзерная мембрана раствараецца, ? храмасомы аказваюцца ? цытаплазме клетк?. Усе ?ншыя аргано?ды перамяшчаюцца да цытаплазматычнай мембраны . Гэта дазваляе храмасомам размясц?цца ? цэнтры клетк?. Пасля гэтага храмасомы падзяляюцца на дзве групы, як?я маюць аднолькавы саста?. Менав?та таму абедзве ?зн?кшыя ? вын?ку дзялення клетк? будуць несц? зус?м аднолькавую ?нфармацыю. Кожная з дзвюх груп храмасом перамяшчаецца ад цэнтра клетк? да аднаго з яе полюса?. Пасля гэтага пачынаецца дзяленне клетк? папалам.

У клетак расл?н перагародка пачынае фарм?равацца ад сярэдз?ны цэнтральнай частк? клетк?. Яна расце ва ?се бак?, пакуль не дасягне вонкавай цытаплазматычнай мембраны. У гэты момант з адной клетк? ?твараюцца дзве даччыныя, прычым перагародка, якая падзял?ла клетку, атрымл?ваецца такой жа па трываласц? ? будове, як ? ?ся абалонка зыходнай клетк?. Адначасова з пабудовай перагародк? вакол кожнай групы храмасом, як?я знаходзяцца каля полюса?, фарм?руецца новая ядзерная мембрана. Затым храмасомы ператвараюцца з палачкападобных у н?ткападобныя. Пасля гэтага яны пачынаюць выконваць свае функцы?. На гэтым працэс дзялення клетк? заканчваецца.

Дзве даччыныя клетк?, як?я з’я?ляюцца коп?ям? адна адной ? зыходнай мацярынскай клетк?, пачынаюць уласнае жыццё. У кожнай з даччыных клетак пасля дзялення ?жо ёсць частка ?с?х неабходных для ?снавання аргано?да?. Гэта дазваляе клеткам адразу пасля заканчэння дзялення ажыцця?ляць усе жыццёва важныя функцы?. Звычайна пасля дзялення клетк? крыху павял?чваюцца ? памерах ? працягваюць жыць або да г?бел?, або да наступнага дзялення. У мнагаклетачным арган?зме даччыныя клетк?, як?я ?зн?каюць пры дзяленн? зыходнай мацярынскай клетк?, далей могуць мець розную будову ? выконваць розныя функцы?. Гэта будзе залежаць ад таго, якая частка ?нфармацы?, заключанай у храмасомах, будзе выкарысто?вацца клеткам? на працягу жыцця.

Арган?зм чалавека складаецца прыбл?зна з 220 млрд клетак. ?х падзяляюць на дзве асно?ныя катэгоры?: 20 млн ≪до?гажыхаро?≫ (гало?ным чынам гэта нервовыя клетк?) ? 200 млрд ≪смяротных≫ (клетк?, як?я пастаянна замяшчаюцца). Значыць, вял?кая частка клетак арган?зма чалавека ?весь час абна?ляецца. Напрыклад, працягласць жыцця клетак к?шэчн?ка складае ад 3 да 5 дзён, а скорасць ?х замяшчэння ро?на 1 млн./м?н. Так?м чынам, сл?з?стая абалонка к?шэчн?ка цалкам абна?ляецца 90 разо? на працягу аднаго года.

Клетачная смерць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Аднаклетачныя арган?змы ? пэ?ным сэнсе можна л?чыць ≪бессмяротным?≫, пакольк?, за выключэннем выпадка? пашкоджання ц? галадання, яны не пам?раюць, а праходзяць этап дзялення, у вын?ку якога ?твараецца два новыя арган?змы. Затое ?се клетк? мнагаклетачных арган?зма? (акрамя гамет ) асуджаныя на г?бель, але пам?раюць яны не тольк? ? выпадку смерц? ?сяе асоб?ны ? гэты працэс адбываецца ?весь час.

Смерць некаторых клетак неабходная ? час эмбрыянальнага разв?цця, клетк? працягваюць пам?раць ? ? дарослых арган?зма?, напрыклад, у касцявым мозгу ? к?шэчн?ку чалавека штогадз?ны г?нуць м?льярды клетак. З-за ф?з?ялаг?чных умо? адбываецца ≪запраграмаваная клетачная смерць≫, ?ншым? словам? клетк? ≪здзяйсняюць су?цыд≫. Найбольш распа?сюджаным, аднак не адз?ным, шляхам клетачнага самазн?шчэння з’я?ляецца апаптоз . Асно?ным? прыкметам? апаптоза з’я?ляецца фрагментацыя ДНК, распад клетк? на апаптычныя цельцы ? вез?кулы , акружаныя мембранам?. На ?х паверхн? размешчаны адмысловыя малекулы, як?я падахвочваюць суседн?я клетк? ? макрафага? фагацытаваць ?х так?м чынам, што працэс не суправаджаецца запаленнем . Апаптоз з’я?ляецца энергазалежным працэсам ? патрабуе выкарыстання АТФ . Гэты шлях клетачнай смерц? важны не тольк? для разв?цця арган?зма, нармальнага функцыянавання ?муннай с?стэмы, але таксама ? для абароны асоб?ны ад пашкоджаных клетак, як?я могуць стаць на шлях злаякаснай трансфармацы?, ? ад в?русных ?нфекцый ^[7] .

Ф?з?чнае або х?м?чнае пашкоджанне клетак, а таксама недахоп крын?ц энерг?? ? к?слароду, можа прывесц? да ?ншай смерц? ? некратычнай. Некроз , у адрозненне ад апаптоза, ? пас??ны працэс, ён часта суправаджаецца разрывам плазмалемы ? ?цечкай цытаплазмы . Некроз амаль за?сёды выкл?кае запаленне навакольных тканак. У апошн? час даследуецца механ?зм запраграмаванага некроза як магчымай супрацьв?руснай ? проц?пухл?ннай абароны ^[7] .

Пры ?мове працяглага недахопу АТФ у клетцы яна не адразу г?не шляхам некроза, а ? мног?х выпадках станов?цца на шлях а?тафаг??  ? працэсу, як? дазваляе ёй яшчэ некаторы час заставацца жыццяздольнай. Пры а?тафаг?? (л?таральна ≪самапаяданне≫) абмен рэчыва? пераключаецца ? бок акты?нага катабал?зму , пры гэтым асобныя арганелы акружаюцца двайным? мембранам?, утвараюцца так званыя а?тафагасомы, як?я зл?ваюцца з л?засомам? , дзе адбываецца пераварванне арган?чных рэчыва?. Кал? галадо?ка працягваецца ? пасля таго, як большасць арганел ужо ≪з’едзена≫, клетка г?не шляхам некроза. Некаторыя а?тары л?чаць, што пры пэ?ных умовах а?тафаг?я можа быць асобным тыпам клетачнай смерц? ^[7] .

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Апаптоз
• Антыб?ётык?

Зноск?

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Арц?шэ?ск? А. А. Г?сталог?я з асновам? цыталог?? ? эмбрыялог??: Падручн?к. ? Мн.: Тэхналог?я, 2000. ? 311 с. ?л. ISBN 985-458-026-1
• Б?ялог?я: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устано? з беларус. мовай навучання / пад рэд. В. М. Ц?хам?рава; пер. з рус. мовы Г. ?. Кулеш. ? Мн.: Нар. асвета, 2010. ISBN 978-985-03-1340-9
• Б?ялог?я: вучэб. дапам. для 9-га кл. устано? агульн. сярэдн. адукацы? з бел. мовай навучання / М. В. Машчанка, А. Л. Барыса?; пер. з рус. мовы В. У. Кл?мко. ? 3-е выд. ? Мн.: Нар. асвета, 2011. ISBN 978-985-03-1531-1
• Б?ялог?я: падруч. для 10-га кл. устано? агул. сярэд. адукацы? з беларус. мовай навучання / пад рэд. М. Д. Л?сава; пер. з рус. мовы В. К. Раманцэв?ч. ? 3-е выд. ? Мн.: Нар. асвета, 2014. ISBN 978-985-03-2169-5
• Леанцюк А. Клетка // Беларуская энцыклапедыя : У 18 т. Т. 8: Канто ? Кул? / Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. ? Мн.  : БелЭн , 1999. ? Т. 8. ? 576 с. ? 10 000 экз.  ? ISBN 985-11-0035-8 . ? ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

	Клетка на В?к?схов?шчы