Горад Дэл? ?????? , Delhi Злева направа зверху ?н?з: Храм Лотаса, Брама ?нды?, Склеп Хумаюна, Конахт плэйс, Храм Акшардхам Кра?на   ?ндыя Каардынаты 28°36′36″ пн. ш. 77°12′48″ у. д. H G Я O К?ра?н?к Shelly Oberoi [d] Заснаваны 500-я да н.э. Плошча 1483  км² Вышыня цэнтра 239 м Насельн?цтва ▲ 26 495 000 чал. ( 2016 ) [1] Шчыльнасць 11,4 тыс. чал./км² Часавы пояс UTC+05:30 [2] Тэлефонны код +91-11- XXXX XXXX Паштовы ?ндэкс 110 xxx А?тамаб?льны код DL-xx Аф?цыйны сайт delhigovt.nic.in Дэл? на карце ?нды?

Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

Дэл? ( англ. : Delhi , х?ндз? : ?????? , панджаб. : ????? , урду : ????? ) ? горад у ?нды? , самы вял?к? мегапол?с кра?ны паводле плошчы ? друг? (пасля Мумба? ) паводле колькасц? насельн?цтва. Дэл? мае статус саюзнай тэрыторы? (Нацыянальная стал?чная тэрыторыя Дэл?).

Горад размяшчаецца на по?начы ?нды? на беразе рак? Джамны . Дэл? вядомы як пастаянна заселенае месца як м?н?мум з 6 ст. да н.э., а першыя пасяленн? тут з’яв?л?ся ? 2-м тысячагоддз? да н.э. Выключна выгаднае геаграф?чнае станов?шча Дэл? на ?радл?вай ра?н?не ? м?жрэччы Джамны ? Ганга ? перакрыжаванн? гандлёвых шляхо? з Афган?стана , Перс?? ? Сярэдняй Аз?? на ?сход ? по?дзень ?нды? стымулявала эканам?чнае разв?ццё горада.

Сучасны Дэл? з’я?ляецца пал?тычным, эканам?чным, гандлёвым ? культурным цэнтрам ?нды?. Прыток людзей з розных рэг?ёна? ?нды? зраб?? яго многакультурным, касмапал?тычным мегапол?сам.

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пасяленн? чалавека на месцы Дэл? ?снуюць верагодна з 2 тысячагоддзя да н.э. Першым горадам, паводле ≪ Махабхараты ≫, бы? ?ндрапрастха , легендарная стал?ца дынасты? Пандава? . Вёска з назвай ?ндарпат ?снавала ? Дэл? да пачатку 19 стагоддзя ? была знесена брытанцам? пры буда?н?цтве Нью-Дэл? .

З 3 стагоддзя да н.э. вобласць пам?ж Джамнай ? гарам? Аравал? знаходз?лася пад уладай царо? з дынасты? Маур’я. Захавал?ся археалаг?чныя помн?к? таго часу, у прыватнасц? надп?сы ?мператара Ашок? (262?232 да н.э.). У 340, пасля некальк?х стагоддзя? заняпаду, горад бы? адбудаваны царом Канауджа Дэхлу. Паводле адной з верс?й, горад атрыма? ?мя ? яго гонар.

У 736 раджпуты з дынасты? Томар засно?ваюць непадалёку горад-крэпасць Лал-Кот. У 1180 ?ншыя раджпуты, з клана Ча?хан, заваё?ваюць Лал-Кот ? пераймяно?ваюць яго ? К?ла-Ра?-П?тхора. У хутк?м часе пачынаецца наступленне афганск?х плямёна? на гэты рэг?ён. У 1192 ча?ханск? цар Прытхв?радж III церп?ць паражэнне ад афганскага султана Мухамада Горы, а ? наступным годзе военачальн?к апошняга Кутб-уд-дз?н Айбек (цюркск? гулям з Цэнтральнай Аз??) захопл?вае горад.

Пасля смерц? Мухамада Горы ? 1206 Кутб-уд-дз?н Айбек засно?вае Дэл?йск? султанат ? станов?цца яго першым султанам ? заснавальн?кам рабскай (гулямскай, мамлюкскай) дынасты?. Стал?ца султаната Дэл? багацее ? ?прыгожваецца. Забудо?ваецца па?днёвая частка сучаснага горада, узводзяцца Кутб-М?нар (вышэйшы ? свеце цагляны м?нарэт) ? Куват-аль-?слам (старэйшая з ?сных на сёняшн? дзень мячэць у ?нды?). Пасля 1288 рабскую дынастыю змяняюць цюркск?я ? афганск?я дынасты? Х?льджы , Туглак , Сай?д ? Лодз? . ?м? был? пабудаваны шматл?к?я форты ? гарады, што складаюць большасць з так званых Сям? гарадо? Дэл?.

У 1398 горад захоплены, разрабаваны ? спалены Ц?мурам , н?быта за тое, што мусульманск?я ?ладары Дэл? был? надта паблажл?выя да ?нду?сцкага насельн?цтва. Горад перажы? перыяд смут, бы? давол? хутка адно?лены, з 1450 у ?м умацавалася дынастыя Лодз?. У перыяд султанату Дэл? станов?цца надзвычай важным цэнтрам суф?зму .

У 1526, у б?тве пры Пан?паце, прав?цель Ферганы Зах?рэдз?н Бабур разб?? апошняга султана Лодз? ? заснава? дзяржаву Вял?к?х Магола? , стал?цай якой у розныя часы был? Дэл?, Агра ? Лахор . У 1533 друг? магольск? ?мператар Хумаюн зраб?? Дэл? стал?цай ?мперы?. Маголы к?равал? па?ночнай ?ндыяй больш як тры стагоддз?, з невял?к?м? перарывам?: у 1540?1556 большая частка кра?ны была захоплена афганск?м султанам Шэр Шахам Суры . У 1553 ?ндуск? цар Хему В?крамадз?т’я разб?? як афганца?, так ? Вял?к?х Магола? ? заня? трон Дэл?. Але ?жо ? 1556 маголы пад камандаваннем Акбара нанесл? паражэнне Хему ? другой Пан?пацкай б?тве ? вярнул? сабе ?ладу над рэг?ёнам. Магольск? ?мператар Шах Джахан ?стотна перабудава? горад, ствары?шы сёмы горад Дэл?, як? назва? у свой гонар Шахджаханабадам. Цяпер гэта месца вядомае як Стары горад ц? Стары Дэл? (Олд-Дэл?). Ён служы? з 1638 стал?цай ?мперы? Вял?к?х Магола?.

Пасля 1680 Магольская ?мперыя пачала хутка слабець пад ударам? ?мперы? Маратха . Пасля Карнальскай б?твы 1739 Дэл? бы? захоплены войскам? перс?дскага ?ладара Надэр Шаха , якому ?далося вывезц? з горада значную колькасць скарба?, у тым л?ку славуты Па?л?навы трон . У 1752 было падп?сана пагадненне, паводле якога маголы страц?л? незалежнасць, прызна?шы вярхо?ную ?ладу маратха?. У 1761, кал? маратх? прайграл? Трэцюю пан?пацкую б?тву, Дэл? бы? часова захоплены с?лам? Ахмед Шаха Абдал? . У 1803 маратх? был? канчаткова разгромленыя ? Дэл?йскай б?тве с?лам? Брытанскай Ост-?ндскай кампан?? , якая з таго часу атрымала кантроль над горадам.

З пачатку 19 стагоддзя Вял?кабрытан?я паступова змяншала ?ладу Кампан??, ? ? 1858 Дэл? разам з усёй ?ндыяй увайшо? у склад Брытанскай ?нды? ? ста? акругай у складзе прав?нцы? Пенджаб. У 1911 у Дэл? з Калькуты была перанесена стал?ца Брытанскай ?нды?. На працягу наступных дваццац? год паводле праекта брытанск?х арх?тэктара? пад к?ра?н?цтвам Эдв?на Лачанса бы? пабудаваны новы адм?н?страцыйны раён горада ? Нью-Дэл? , як? ста? абвешчаны стал?цай Брытанскай ?нды?, а з атрыманнем ?ндыяй незалежнасц? 15 жн??ня 1947 ? стал?цай ?ндыйскага Саюза.

У вын?ку раздзела Брытанскай ?нды? ? горад прыбыл? тысячы бежанца? ( ?ндуса? ? с?кха? ) з Заходняга Пенджаба ? С?нда , у той час як тысячы мусульман выехал? з горада ? Пак?стан . М?грацыя ? Дэл? працягваецца ? ? цяперашн? час, забяспечваючы хутк? прырост насельн?цтва.

У адпаведнасц? з папра?кам? да Канстытуцы? ?нды? 1991, Саюзная тэрыторыя Дэл? атрымала назву Нацыянальная стал?чная тэрыторыя Дэл?, а таксама ?ласны заканада?чы сход.

У снежн? 2001, кастрычн?ку 2005 ? верасн? 2008 у Дэл? адбыл?ся тэрарыстычныя акты са шматл?к?м? ахвярам? сярод м?рнага насельн?цтва. ?ндыя абвясц?ла аб падазрэннях ва ?чыненн? гэтых акта? радыкальным? групам?, што баз?руюцца ? Пак?стане.

Адм?н?страцыйны падзел [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Нацыянальная стал?чная тэрыторыя Дэл?, агульнай плошчай у 1484 км², падзяляецца на тры ≪нарматы?ныя гарады≫ або ≪гарадск?я карпарацы?≫, што к?руюцца адмысловым? органам?: Мун?цыпальнай карпарацыяй Дэл? (1397,3 км²), Мун?цыпальным кам?тэтам Нью-Дэл? (42,7 км²) ? Ваеннай радай Дэл? (43 км²). Для статыстычных мэт тэрыторыя падзяляецца на 59 гарадо? ? 300 сельск?х пасялення?, аб’яднаных у 27 тэхс?л.

Акруг? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

З 1997 Нацыянальная стал?чная тэрыторыя Дэл? падзяляецца на 9 акруг (districts), кожная з як?х у сваю чаргу падзяляецца на тры раёны (subdistricts). Кожнай акругай к?руе адпаведны выкана?чы кам?сар (deputy commissioner), а кожным раёнам ? маг?страт раёна (subdivision magistrate). Н?жэй прыведзены сп?с акруг.

• Заходн? Дэл?
• Нью-Дэл?
• Па?днёвы Дэл?
• Па?днёва-Заходн? Дэл?
• Па?ночны Дэл?
• Па?ночна-Заходн? Дэл?
• Па?ночна-Усходн? Дэл?
• Усходн? Дэл?
• Цэнтральны Дэл?

Нацыянальны стал?чны рэг?ён [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

З мэтай к?равання агламерацыяй Дэл? ? цэнтрал?заванага вырашэння яе праблем у 1985 бы? створаны Нацыянальны стал?чны рэг?ён ( National Capital Region ). Акрамя Нацыянальнай стал?чнай тэрыторы? Дэл?, рэг?ён уключае прылеглыя акруг? штата? Раджастхан , Утар-Прадэш ? Хар’яна з гарадам?-спадарожн?кам? Гургаон, Фарыдабад , Но?да ? Гхаз?абад.

Пал?тыка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Дэл? л?чыцца аплотам ?ндыйскага нацыянальнага кангрэса (?НК), як? найчасцей перамагае на выбарах. На ?сеагульных выбарах 1999 у Лок Сабху перамогу атрымала Бхаратыя джаната парты , атрыма?шы ?се сем месца? ад Дэл?. Але ?жо ? 2004 ?НК вярну? сабе с?мпаты? выбаршчыка?, дзякуючы спра?наму к?ра?н?цтву Шэйлы Дыкшыт, гало?нага м?н?стра Дэл? з 1998, атрыма?шы шэсць з сям? дэл?йск?х месца? у нацыянальным парламенце.

Насельн?цтва [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Дэл? ? касмапал?тычны горад, у як?м прадста?лена мноства розных этн?чных груп ? культур. Дзякуючы свайму значэнню пал?тычнага ? эканам?чнага цэнтра па?ночнай ?нды?, горад прывабл?вае рабочых прамысловых прадпрыемства? ? оф?сных работн?ка? з усёй ?нды?, падтрымл?ваючы сваю культурную разнастайнасць. Па прычыне выканання горадам стал?чных функцый ? прысутнасц? шматл?к?х замежных кампан?й, у Дэл? пражывае ?стотная колькасць грамадзян ?ншых кра?н.

Па стану на 2007, насельн?цтва агламерацы? Дэл? дасягнула, паводле ацэнак, 21,5 млн чалавек, што роб?ць яе другой па колькасц? насельн?цтва агламерацыяй ?нды? пасля Мумба? . Штогод колькасць насельн?цтва Дэл? ?зрастае прыкладна на 0,5 млн чалавек. Напрыклад, у 2001 дабав?лася 285 тыс. жыхаро? у вын?ку м?грацы? ? 215 тыс. ? у вын?ку натуральнага прыросту. Чакаецца, што з так?м? тэмпам? прыросту насельн?цтва да 2015 Дэл? стане трэцяй па колькасц? жыхаро? агламерацыяй свету пасля Ток?а ? Мумба?. На тэрыторы? Дэл? размяшчаецца жылы раён Дварка , найбуйнейшы жылы раён у свеце, пабудаваны паводле адз?нага плана.

Эканом?ка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Выключна выгаднае геаграф?чнае станов?шча на гандлёвых шляхах, як?я вядуць з Афган?стана, Перс?? ? Сярэдняй Аз?? на ?сход да ра?н?нах Ганга ? на по?дзень у Па?астра?ную ?ндыю, стымулявала эканам?чны рост горада.

Дэл? з’я?ляецца найважнейшым дзелавым цэнтрам Па?ночнай ?нды? ^[3] з нам?нальным валавым унутраным прадуктам стане на 2007 год у 1182 млрд руп?й (24,5 млрд долара?) або ? 3364 млрд руп?й па ППС (69,8 млрд долара?) ^{[4] [5]} . Даход на душу насельн?цтва ? 2007 годзе скла? 66728 руп?й (1450 долара?) па цэнах таго часу, што роб?ць Дэл? трэц?м у ?нды? па гэтым паказчыку пасля Чандыгарха ? Гоа ^[6] . Сфера паслуг забяспечвае 70,95 % валавога ?нутранага прадукту Дэл?, за ёй ?дзе прамысловасць ? буда?н?цтва (25,2 %) ? здабы?ная прамысловасць ? сельская гаспадарка (3,85 %) ^[4] . Рабочая с?ла Дэл? складае 32,82 % насельн?цтва ? з 1991 па 2001 год павял?чылася ? абсалютным памеры на 52,52 % ^[7] . З рабочай с?лы 620 тыс. занятыя ? дзяржа?ным сектары ^[7] . Узровень беспрацо?я ? Дэл? стане на 2003 год склада? 4,63 % ? зн?з??ся з 1999?2000 гадо?, кал? ён дасяга? 12,57 % ^[7] . Па стане на снежань 2004 года, на розных праграмах дапамог? было зарэг?стравана 636 тыс. беспрацо?ных ^[7] .

Гало?ным? гал?нам? эканом?к? горада з’я?ляюцца ?нфармацыйныя тэхналог??, тэлекамун?кацы?, ф?нансы, турызм, сродк? масавай ?нфармацы? ^[8] . Вытворчая прамысловасць Дэл? таксама значная ? працягвае хутка разв?вацца, яна ?ключае перш за ?сё вытворчасць тавара? народнага спажывання. Вял?к? ?нутраны рынак Дэл? ? ная?насць квал?ф?каванай рабочай с?лы акты?на прыцягваюць замежныя ?нвестыцы? ? гэты сектар. У 2001 годзе ? сектары вытворчасц? было занята 1440000 работн?ка?, а л?к вытворчых адз?нак дасяга? 129 тыс. ^[9] .

Дэл? ? адз?н з самых эканам?чна разв?тых гарадо? ?нды? з самым высок?м узро?нем спажывання. Колькасць а?тамаб?ля? у Дэл? большая, чым у чатырох мегапол?сах Бангалоры, Калькуце, Ченнае ? Мумба? разам узятых. У Дэл? ? лепшы транспарт ? лепшая ?нфраструктура. Па гэтай прычыне ? Дэл? ? прадмесцях На?да ? Гургаон у апошн?я гады стал? акты?на разв?вацца м?жнародныя карпарацы?, камерцыйныя ? гандлёвыя цэнтры, а?тамаб?льная прамысловасць, СМ?, вытворчасць тавара? народнага спажывання.

Буда?н?цтва, энергетыка, камунальныя паслуг?, ахова здаро?я, продаж жылля ? ?ншыя паслуг?, нак?раваныя на мясцовае насельн?цтва, таксама складаюць значную частку эканом?к? горада. Акрамя таго, сектар розн?чнага гандлю Дэл? дэманструе адны з найбольшых тэмпа? росту ? кра?не ^[10] . У вын?ку кошты на зямлю ? зручных месцах хутка растуць, а цэны на оф?сныя ? гандлёвыя памяшкання дасягнул? больш за 1500 долара? за м², што став?ць Дэл? на 7 месца ? свеце ^[11] . Як ? ? астатняй ?нды?, хуткае разв?ццё арган?заванага розн?чнага гандлю выцясняе традыцыйныя неарган?заваныя гандлёвыя ?частк? ^[12] .

Сродк? масавай ?нфармацы? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пакольк? Нью-Дэл? з’я?ляецца стал?цай ?нды?, горад пастаянна застаецца ? цэнтры ?ваг? пал?тычных нав?н, у прыватнасц? пастаянна ажыцця?ляюцца тэлетрансляцы? сес?й парламента. У горадзе размешчаны штаб-кватэры мног?х агульна?ндыйск?х ?нфармацыйных агенцтва?, у тым л?ку найбуйнейшых у кра?не Press Trust of India ? Asian News International. Тэлеканалы, даступныя ? горадзе, ?ключаюць два бясплатных тэлеканала дзяржа?най кампан?? Doordarshan ? некальк? кабельных канала? на англ?йскай, х?ндз? ? рэг?янальных мовах ?нды?. Спадарожн?кавае тэлебачанне не вельм? распа?сюджана ^[13] .

Друкаваныя газеты ?сё яшчэ застаюцца папулярным? ? Дэл?. Па стане на 2004?2005 гады ? горадзе друкавалася 1029 газет на 13 мовах. 492 газет выходз?л? на х?ндз?, з ?х найбольш папулярныя Navbharat Times, Hindustan Dainik, Punjab Kesari, Dainik Jagran, Dainik Bhaskar ? Dainik Desbandhu. Сярод англамо?ных газет найбольш папулярныя ? горадзе Hindustan Times, The Times of India, The Hindu, The Indian Express, Business Standard, The Pioneer ? Asian Age. Самай папулярнай газетай на ?ншых мовах Дэл? з’я?ляецца Malayala Manorama.

Радыё адносна непапулярна ? Дэл?, хоць станцы? FM-дыяпазону з 2006 года маюць стаб?льную а?дыторыю ^{[14] [15]} . У Дэл? працуюць некальк? прыватных ? дзяржа?ных радыёстанцый, сярод як?х All India Radio (AIR), адна з найбуйнейшых радыёкампан?й свету, перадае 6 радыёканала? на 10 мовах. ?ншыя папулярныя станцы? ? горадзе: ≪Aaj Tak≫, ≪Radio City≫ (91,1 Мгц), ≪Big FM≫ (92,7 Мгц), ≪Red FM≫ (93,5 Мгц), ≪Radio One≫ (94, 3 Мгц), ≪Hit FM≫ (95 Мгц), ≪Apna Radio≫, ≪Radio Mirchi≫ (98,3 Мгц), ≪FM Rainbow≫ (102,4 МГц), ≪Fever FM≫ (104 Мгц), ≪Meow FM≫ (104,8 МГц), ≪FM Gold≫ (106,4 МГц).

Спорт [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Самым папулярным в?дам спорту ? Дэл? з’я?ляецца крыкет ^[16] . У горадзе ?снуе некальк? крыкетных стадыёна?, сярод як?х ? найстарэйшы крыкетны стадыён у ?нды? Фероз-Шах-Катла. Вядомым? камандам? горада з’я?ляюцца ≪Дэл? Футбол Ц?м≫, якая гуляе ? ?ндыйск?м чэмп?янаце па крыкеце першага класа Ранджи Троф? ^[17] , каманда ?ндыйскай прэм’ер-л?г? ≪Дэл? Дэрдэвилз≫ ? каманда ?ндыйскай крыкетнай л?г? ≪Дэл? Джайнтс≫ (раней ≪Дэл? Джэтс≫).

Сярод ?ншых папулярных у горадзе в?да? спорту хакей на траве, футбол, баскетбол, тэн?с, гольф, бадм?нтон, плаванне, картынг, цяжкая атлетыка ? настольны тэн?с.

?ншыя вядомыя стадыёны ? Дэл? ? Стадыён Джавахарлала Неру ? Крыты стадыён ?ндз?ры Гандз?, на як?х адбываецца шмат спарты?ных ? культурных падзей. У м?нулым у Дэл? праводз??ся цэлы шэраг унутраных ? м?жнародных спарты?ных мерапрыемства?, так?х, як першыя ? дзявятыя Аз?яцк?я гульн? ^[18] . Дэл? таксама прыма? у сябе Гульн? Садружнасц? 2010 года. Дэл? прайгра? права на правядзенне Аз?яцк?х гульня? 2014 года ^[19] , але ?сё яшчэ разглядаецца ? якасц? кандыдата на правядзенне Летн?х Ал?мп?йск?х гульня? 2020 года ^[20] .

Экалаг?чны стан [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Як ? мног?х ?ншых буйных гарадах, паветра Дэл? пакутуе ад забруджвання. Найбольшы ?клад у забруджванне, 67 % ад агульнай колькасц? вык?да? або 3 тыс. т. у дзень, унос?ць транспарт. Паводле ацэнак, да 2011 года колькасць транспартных сродка? у Дэл? дасягне 6 млн ^[21] . Яшчэ 25 % уносяць 125 тыс. прамысловых прадпрыемства? ? тры вугальных цеплаэлектрастанцы? горада ^[21] . Вял?к? ?клад не па колькасц?, але па такс?чнасц?, уносяць жыхары трушчоб, як?я часта спальваюць смецце, уключаючы пластмасы ? падобныя матэрыялы ^[21] . Дэл?, аднак, можа пахвал?цца некаторым? поспехам? ? барацьбе з забруджваннем паветра. За перыяд з 1998 па 2000 год забруджванне ? горадзе скарац?лася прыкладна на трац?ну ^{[22] [23]} , перш за ?сё дзякуючы ?вядзенн? больш жорстк?х стандарта? на пал?ва ? пераводу грамадскага транспарту ? а?тарыкш на сц?снуты прыродны газ. Пачынаючы з 2004?2006 гадо?, аднак, забруджванне зно? пачало расц?, што прып?сваюць як павел?чэнн? агульнай колькасц? транспартных сродка?, так ? павел?чэнню дол? дызельных а?тамаб?ля? ^{[22] [24]} .

Сан?тарны стан горада ? цэлым цяжк? ? пара?нанн? з заходн?м? гарадам? ? прызнаецца як праблемны. У прыватнасц?, паводле дадзеных кам?с?? Высокага суда Дэл?, каля 50 % насельн?цтва жывуць у нездавальняючых г?г?ен?чных умовах ^[25] . Аднак сан?тарны стан не з’я?ляецца аднолькавым па ?с?м горадзе. Асабл?ва вял?к?я праблемы ? гарадск?х трушчобах, але яны таксама значныя ва ?с?х старых раёнах горада. У адрозненне ад ?х Нью-Дэл? можа пахвал?цца адноснай чысц?нёй ^[26] . Паспяхова змагаецца з смеццем таксама с?стэма Дэл?йскага метро, дзе ?даецца падтрымл?ваць чысц?ню ^[27] .

Славутасц? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Жамчужная мячэць  ? аб’ект сусветнай спадчыны ЮНЕСКА
• Жалезная калона ? Дэл?
• Вароты ?нды?

Вядомыя асобы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Первез Мушараф

Крын?цы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]