Да?рдск?я мовы  ? група роднасных мо?, якая звычайна клас?ф?куецца як група ? складзе ?нда?ранскае гал?ны ?ндае?рапейскае сям’? мо? або падгрупа ? складзе ?ндаарыйскае групы мо? ?нда?ранскае гал?ны; распа?сюджаныя на тэрыторыях па?ночнага Пак?стана , па?ночнай ?нды? ? па?ночна-?сходняга Афган?стана ^{[1] [2]} .

Колькасць носьб?та? ? звыш 5 млн чал. (ацэнка, 1990-я гг.).

Унутраная клас?ф?кацыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Станов?шча дардск?х мо? сярод ?нда?ранск?х мо? дагэтуль з’я?ляецца дастаткова дыскус?йным. Таксама спрэчным? з’я?ляюцца варыянты ?нутранай клас?ф?кацы? дардск?х мо?.

Па найбольш распа?сюджаных варыянтах клас?ф?кацый дардск?я мовы ?ключаюць у сябе наступныя падгрупы ^[3] :

• Кашм?рская . Прадста?лена адз?най мовай, кашм?рскай ;
• Ках?станская . Уключае мовы батэры, катаркала?, го?ра, ках?стан?, калам?, тарвал?, тырах? ? чыл?со, распа?сюджаныя ? асно?ным на по?начы Пак?стана ? Кашм?ра ? якасц? мо? пара?нальна дробных мясцовых этн?чных груп;
• Кунарская . Гавар-бац?, глангал?, дамел? ? шумашц?, як?я, як ? ках?станская падгрупа, прадста?ляюць сабою мовы дробных этн?чных груп по?начы Пак?стана ? Кашм?ра;
• Паша? . Уключае адз?ную мову паша?, якая падзяляецца на дыялекты, часам вядомыя як асобныя мовы; распа?сюджаныя на па?ночным усходзе Афган?стана сярод аднайменнага этнаса;
• Чытральская . Калашская мова ? мова кхавар, распа?сюджаныя ? па?ночных рэг?ёнах на пагран?ччы Афган?стана ? Пак?стана;
• Шына . З’я?ляецца найбольш шматл?кай з падгруп дардск?х мо? па колькасц? мо?, як?я ?ваходзяць у яе склад, уключае мовы бракскат, думак?, калкоц?, кундал-шаг?, пхалура, сав?, ушоджы ? шына. Распа?сюджаныя поруч з ?ншым? дардск?м? мовам? на по?начы Пак?стана ? часткова на по?начы Кашм?ра сярод аднайменных дробных этн?чных груп.

Адна з няда?н?х клас?ф?кацый вызначае дардск?я мовы як мовы, што дзеляцца на пяць груп ^[4] :

• Кунарская ( пэчская ). Мовы гавар, глангал?, н?нгалам?, шумашц?;
• Паша? . Адз?ная мова паша? або чатыры асобныя (па?ночна-?сходняя, па?ночна-заходняя, па?днёва-?сходняя, па?днёва-заходняя);
• Тырах? . Утрымл?вае тольк? мову тырах?, па адных прыкметах можа збл?жацца з кунарск?м?, па ?ншых ? з усходнедардск?м?;
• Усходнедардская , падзяляецца на тры падгрупы, як?я могуць змяшчаць м?крагрупы:
  • Ках?станская (цэнтральная, ках?стан?) падгрупа:
    • Свацкая (заходняя) м?крагрупа:
      • Тарвал?, башкарык (гарв?, дыры, га?ры, калам-ках?стан?), катаркала? (ватапуры, катаркала?-ватапуры), калкоц?;
    • Маянская (усходняя, ?ндская) м?крагрупа:
      • Маян, батэры, чыл?со, габара (го?ра);
  • Шына-пхалурская падгрупа:
    • Шына:
      • Бракскат;
    • Пхалура (палола, дангарык):
      • Сав?;
  • Кашм?рская падгрупа:
    • Кашм?рская мова:
      • Каштавары, пагул? (часта разглядаюцца як дыялекты кашм?рскай).

?ншыя варыянты клас?ф?кацы? падраздзяляюць дардск?я мовы на ?сходнюю ? цэнтральную падгрупы. Пры гэтым падыходзе да клас?ф?кацы? дардск?х мо? першыя ?ключаюць кашм?рскую мову, шына, пхалура, гарв? , тарвал?, маян , апошн?я падзяляюцца на па?ночныя (кхавар, калашская) ? па?днёвыя (гавар, шумашц?, катаркала?, глангал?, тырах?, дамел? ? дыялекты або мовы паша?) ^[5] . Паша? могуць уключацца ? кунарскую падгрупу, кашм?рская мова можа л?чыцца як адна з мо? шына. Акрамя таго, паняцце ках?станск? можа абазначаць не тольк? ?ласна ках?станскую мову, але ? рад разнастайных мо? на по?начы Пак?стана, а ?менна ма?я, калам? ? тарвал?. Генетычная паз?цыя мовы дамел? таксама дыскус?йная: мова спалучае ? сабе не тольк? дардск?я (вужэй, кунарск?я) рысы, так ? нурыстанск?я рысы. Мову думак? цяпер адносяць да ?ндаарыйск?х, раней аднос?лася да шына-пхалурскае падгрупы дардск?х.

Знешняя клас?ф?кацыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Знешняя клас?ф?кацыя дардск?х мо? таксама зазнае спрэчк? з прычыны таго, што дардск?я мовы могуць л?чыцца як самастойным таксонам у складзе ?нда?ранск?х мо?, так ? ?ключацца ? склад ?ндаарыйскае групы гэтых мо? праз ?снаванне шматл?к?х структурных паралеля? м?ж гэтым? мовам? ^[1] . Да дардск?х мо? могуць таксама зал?чвацца нурыстанск?я мовы ^[5] , ?ншая група мо? у складзе ?нда?ранскае гал?ны, аднак у большай частцы сучаснае л?нгв?стычнае л?таратуры нурыстанск?я мовы прадста?ляюцца як асобны таксон, пры гэтым давол? аддалены ад астатн?х ?нда?ранск?х. Бл?зкасць нурыстанск?х да дардск?х, верагодней за ?сё, з’я?ляецца выключна тыпалаг?чнай ? ёсць сведчаннем бл?зкага суседства.

Адз?н з першых даследчыка? у гал?не клас?ф?кацы? ?нда?ранск?х мо?, Г. Грырсан, засно?ваючыся, аднак, на адносна вузк?х звестках, размясц?? нурыстанск?я мовы ? склад дардск?х, нада?шы апошн?м статус асобнага таксону ? складзе ?нда?ранск?х мо?. Пазнейшыя л?нгв?сты ? асно?ным прытрымл?вал?ся гэтае клас?ф?кацы?, аднак пазней Г. Маргенст’ернэ вызначы? нурыстанск?я мовы як асобную групу ?нда?ранскае мовы ? нада? аргументы на карысць уключэння дардск?х мо? у склад ?ндаарыйскае групы ?нда?ранск?х мо?. Падобны варыянт знешняе клас?ф?кацы? дардск?х мо? пераважае сярод сучасных л?нгв?ста?, асабл?ва ? заходняй л?таратуры ^[6] . У супрацлегласць гэтаму, уключэнне дардск?х мо? у склад ?ндаарыйск?х часта л?чыцца памылковым.

Некаторыя даследчык? аспрэчваюць ?снаванне дардск?х мо? як генэтычнага мо?нага аб’яднання, л?чачы ?х арэальнай сукупнасцю мо? ^[2] . Высо?ваюцца г?потэзы, паводле як?х дардск?я мовы не з’я?ляюцца генэтычным аб’яднаннем, уваходзячы ? склад цэнтральнае зоны ?ндаарыйск?х мо? (разам з так?м? мовам?, як, напрыклад, х?ндустан? ) ^[7] . Прапано?ваюцца ?ншыя варыянты клас?ф?кацы? дардск?х мо? адносна ?ншых ?нда?ранск?х мо? ^[8] .

Урэшце, ?нда?ранск? характар дардск?х мо? у сучаснай л?нгв?стыцы не аспрэчваецца. Агульнапрынята, што дардск?я мовы ?ваходзяць у склад ?нда?ранскае гал?ны ?ндае?рапейскае мо?нае сям’?.

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

На думку ф?нскага ?ндолага А. Парпала дардск?я мовы паходзяць ад рыгведыйскай формы ведыйскае мовы ^[9] .

За выключэннем кашм?рскае мовы, усе дардск?я мовы малал?к?я па колькасц? носьб?та? ? з’я?ляюцца нацыянальным? мовам? дробных этнаса?, як?я пражываюць пераважна ? цяжкадаступных горных рэг?ёнах па?ночнай ?нды?, па?ночнага Пак?стана ? па?ночна-?сходняга Афган?стана. Амаль усе дардск?я мовы ? той ц? ?ншай ступен? маладаследаваныя.

Усе дардск?я мовы, у тым л?ку адносна значная г?старычна кашм?рская мова, зазнал? ?плы? ?ншых геаграф?чна бл?зк?х мо?, разам з тым аказа?шы ?ласны ?плы? на суседн?я мовы.

Дардск? ?плы? наз?раецца ? мове панджаб? (захад ?нды?, усход Пак?стана) ^[6] . Некаторыя даследчык? адшукваюць дардск?я сляды далей на ?сходзе ?ндастана, у прыватнасц?, у мове конкан? (по?дзень ?нды?), с?ндх? (по?дзень Пак?стана) ? мовах пахары, распа?сюджаных на захад ад Непала ^{[10] [11] [12]} . Некаторыя л?нгв?сты выказваюць г?потэзы, згодна з як?м? ? м?нулым дардск?я мовы был? пашыраныя ад вусця рак? ?нд далей на по?нач ? ?сход ^{[13] [14]} .

На аснове культуралаг?чных звестак ? мо?ных запазычання? л?чыцца, што на дардск?я мовы аказала прыкметны ?плы? не?ндае?рапейская ?заляваная мова бурушаск? , распа?сюджаная, м?ж ?ншага, на по?начы Пак?стана ? геаграф?чна бл?зкая дардск?м. Тым не менш, дардск?я запазычанн? прасочваюцца ? ва ?ласна бурушаск?.

Нягледзячы на ?ры?кавыя старажытныя сведчанн? дардск?х мо?, да?нюю л?таратурную традыцыю мае тольк? кашм?рская мова. У кашм?рскай мове выкарысто?ваецца араба-перс?дская п?сьменнасць ?, радзей, розныя варыянты ?ндыйскага п?сьма. Дардск?я мовы на по?начы Пак?стана зап?сваюцца тольк? араба-перс?дск?м п?сьмом, набытым значна пазней (кхавар, маян, шына, паша?), астатн?я мовы бясп?сьменныя. На кашм?ры, кхавар, паша? ? шына вядзецца радыётрансляцыя ^[5] , кашм?рская мова ? адна з аф?цыйных мо? ?ндыйскага штата Джаму ? Кашм?р ? адна з федэральна прызнаных мо? кра?ны.

Л?нгв?стычная характарыстыка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Дардск?я мовы вылучаюцца сярод ?ншых ?нда?ранск?х дзякуючы шэрагу агульных характарыстык ? ?навацый. З падобных рыс адзначаюцца страта прыдыхальных ? разбурэнне тыпова ?нда?ранскага парадку сло?.

Фанетыка, фаналог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Практычна ва ?с?х дардск?х мовах адбылася частковая або по?ная страта прыдыхальных зычных фанем , як?я ?снуюць, напрыклад, у ?ндаарыйск?х мовах, але амаль адсутн?чаюць у ?ншых ?ндае?рапейск?х (кховар buum , але санскрыт : bhumi ≪зямля≫; паша? duum , але х?ндз? dhuan , санскр. dhum ≪дым≫; кашм. dod , але х?ндз? doodh , санскр. dugdha ≪малако≫) ^[15] . У мовах кховар ? паша? на месцы страчанага /h/ разв??ся тон (пара?н. паша? buum , але санскр. bhumi ). У некаторых з дардск?х мо? прысутн?чае трохчленная карэляцыя прыдыхальных тыпу t ? t? ? d, у тарвал?, маян, каштавары ? t ? t? ? d ? d?. Карэляцыя цэрэбральнасц? ахопл?вае чыстыя змычныя, афрыкаты (амаль усе мовы) ? шчыл?нныя ? ? ??, ? ? ?? (у частцы цэнтральных ? ?сходн?х). У кашм?рскай ? шына прасочваюцца карэляцы? палатал?зацы? ? лаб?ял?зацы?. У гавар, катаркала?, дамэл?, башкарык ? шына супрацьпаста?ляецца тон (гл. далей) ^[5] .

Працэсы, падобныя дардскай страце прыдыхання, уласц?выя таксама панджаб? ? мовам пахары (пандж. kar , але х?ндз? ghar ≪дом≫) ^[3] .

Сучасныя дардск?я мовы, а таксама нешматл?к?я сляды дардск?х мо? у старажытную эпоху, дэманструюць устойл?вую тэндэнцыю да метатэзы зычных, пры якой дакансанантнае або посткансанантнае r зрушваецца да папярэдняга склада ^{[6] [16]} . Гэта пацвярджаецца памылкам? ? санскрыце ? эдыктах Ашок? , высечаных у ??? ст. да н.э. у Гандхары, дзе мел? ? маюць дагэтуль хаджэнне дардск?я мовы (напрыклад, priyadrashi замест priyadarshi або dhrama замест dharma ). Падобныя рысы адлюстро?ваюцца пры пара?нанн? дардск?х лексем з кагнатам? (словам?, як?я маюць аднолькавы корань ? паходжанне) ?ндаарыйск?х мо?: калашск. driga , але санскр. dirgha ≪до?г?≫; пхалура drubalu , але санскр. durbala ≪слабы≫; brhuj , але санскр. bhurja ≪бяроза≫ ^[16] . Але падобныя характарыстык? падзяляюць мовы пахары, с?ндх? ? заходнепанджабск?я дыялекты ^[6] .

У дардск?х мовах таксама наз?раецца з’ява эпентэзы (уста?к?) ? змены зычных у пэ?ных паз?цыях (напрыклад, адпаведнасць ?ндаарыйск?х k , j зычным ch , z адпаведна ? кашм?рскай). Падобныя працэсы ?снуюць таксама ? панджаб? ? заходн?х пахары мовах ^[6] .

Марфалог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Для марфалог?? дардск?х мо? характэрнае змяненне па 2-4 склонах, якое дапа?няецца паслялогам? або, радзей, прыназо?н?кам?. Выражэнне л?ку звязана са склонавым? маркерам?, але ёсць таксама пазасклонавыя аглюц?наты?ныя фарманты множнага л?ку. Род (як прав?ла, мужчынск? ? жаночы) звычайна выражаны суаднесенасцю назо?н?ка з прыметн?кам, займенн?кам або дзеясловам адпаведнага роду. ?снуюць артыкл?, як?я могуць выражаць катэгоры? пэ?насц??няпэ?насц?, якая таксама можа выражацца адрозненнем у склонавым афармленн? ?мен? аб’екта. Асоба ? адуша?лёнасць адлюстро?ваюцца пры дапамозе адрознення? у склонавай парадыгме ?мён ? суаднесенасцю з розным? займенн?кам? ^[5] .

Л?к в?гез?мальны (заснаваны на л?чбе дваццаць), акрамя кашм?рскай, якой уласц?вая дзесятковая с?стэма зл?чэння ^[5] . Першая часта можа прып?свацца ?плыву бурушаск?.

Асабовыя займенн?к? найперш абазначаюць першую ? другую асобу, для трэцяй ужываюцца ?казальныя займенн?к?. ?снуюць энкл?тычныя займенн?к?, як?я прымяняюцца постпаз?цыйна пры дзеяслове для ?казання на дзейн?к або дапа?ненне або як паказчык? прыналежнасц? ^[5] .

Дзеясло? адрозн?ваецца ? залежнасц? ад падгрупы (напрыклад, можа быць уласц?вай флекты?ная будова) ^[5] .

С?нтакс?с [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Парадак сло? у сказе можа будавацца па схеме V2, кал? станов?шча ф?н?тнага дзеяслова ?мкнецца к канцу сказа, што адрозн?вае дардск?я ад астатн?х ?нда?ранск?х. Акрамя гэтага, аднак, ?снуе парадак сло? SOV (дзейн?к-дапа?ненне-выказн?к), характэрны для ?ндаарыйск?х мо? ^[17] .

Лекс?ка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Лекс?чны фонд дардск?х мо? у асно?ным прадста?лены спрадвечнай дардскай лекс?кай, аднак г?старычна запазычваюцца лексемы з урду , пушту ? фарс? ? залежнасц? ад рэг?ёна, а таксама санскрыта ? англ?йскай мовы . Лекс?ка арабскага паходжання засвойваецца найперш дзякуючы п?сьмовым крын?цам або мовам-пасрэдн?кам ^[5] . Ная?насць лексем таго ц? ?ншага паходжання абумо?лена г?старычным? фактарам? (англ?йскае панаванне ? Брытанскай ?нды?, арабская мова як мова богаслужэння ? ?сламе, культурная перавага носьб?та? суседн?х мо?).

Крын?цы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Morgenstierne, G. Irano-Dardica. ? Wiesbaden, 1973.
• Morgenstierne, G. Die Stellung der Kafirsprachen. ? Irano-Dardica. ? Wiesbaden: Reichert, 1975. ? С. 327-343.
• Decker, Kendall D. Volume 5. Languages of Chitral // Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan.
• The Comparative study of Urdu and Khowar. Badshah Munir Bukhari National Language Authority Pakistan 2003.
• Эдельман Д. И. Дардские языки. ? М .: Наука (ГРВЛ), 1965. ? 203 с. ? (Языки народов Азии и Африки).

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Rensch, Calvin R., Sandra J. Decker, and Daniel G. Hallberg. xxi // Languages of Kohistan. Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan, 1 . ? Islamabad: National Institute of Pakistan Studies, Quaid-i-Azam University and Summer Institute of Linguistics, 1992. ? 263 с.
• Дэтал?заваная карта па?ночнага Пак?стана, на якой вылучаныя арэалы некаторых асобных дардск?х мо? ? дыялекта? (англ.) , Ethnologue