Атмасфе?ра  ? паветраная абалонка, якая акружае планету Зямля . Унутраная паверхня атмасферы пакрывае г?драсферу ? л?тасферу, вонкавая мяжуе з калязямной часткай касм?чнай прасторы. Рэзкай верхняй мяжы атмасфера не мае ? паступова пераходз?ць у касм?чную прастору на вышын? больш за 1000 км.

Склад атмасферы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Атмасфера Зямл? складаецца ? асно?ным з газа? ? розных дамешка? (пыл, кропл? вады, крыштал? лёду, марская соль, сажа).

Склад атмасферы паводле аб’ёму: азот  ? 78,08 %, к?сларод  ? 20,95 %, аргон  ? 0,93 %, вугляк?слы газ  ? 0,03 %.

На долю трох асно?ных газа? (азот, к?сларод ? аргон) прыходз?цца 99,96 % паветра, а на долю ?с?х астатн?х газа? (без ул?ку вадзяной пары) ? тольк? 0,04 %. Указаныя газы знаходзяцца ? атмасферы ? пастаянных суаднос?нах прыкладна да вышын? 100 км, пакольк? да гэтых вышынь яна добра перемешена вертыкальным? ? гарызантальным? рухам?. У складзе атмасферы можна выдзел?ць пастаянныя ? зменныя газы. Канцэнтрацыя першых не змяняецца да вышынь 90-100 км, у другой групы газа? канцэнтрацыя змяняецца ? часе ? ? прасторы.

Самы распа?сюджаны ? атмасферы газ ? азот (N ₂ ). Ён паступае ? атмасферу пераважна пры раскладанн? расл?ннасц? ? пры вывяржэнн? вулкана?. Азот мае важную ролю ? абмене рэчыва? у расл?нным ? жывёле свеце. Вял?кая яго частка выдаляецца з паветра за кошт б?ялаг?чных працэса?, звязаных з жыццём у моры ? ростам расл?н. Акрамя таго, азот ператвараецца ? вок?слы азоту пры высокатэмпературных працэсах спальвання пал?ва ? рухав?ках унутранага згарання ? самалётных рухав?ках. Канцэнтрацыя азоту ? атмасферы застаецца прыбл?зна пастаяннай.

Тое ж самае можна сказаць ? аб атмасферным к?слародзе (O ₂ ), як? ?творыцца ? асно?ным пры фотас?нтэзе пад час росту расл?н. Пры фарм?раванн? зялёнай масы л?сце расл?н паглынае вугляк?слы газ ? выдзяляе к?сларод, як? ? сваю чаргу выдаляецца з паветра людзьм? ? жывёлам?, чые лёгк?я пры дыханн? паглынаюць к?сларод ? выдзяляюць вугляк?слы газ. К?сларод утрымо?ваецца таксама ? вадзе ак?яна? ? азёр; ён паглынаецца пры распадзе арган?чнай матэры?, уступаючы ? рэакцыю з ?ншым? элементам?, а таксама пры ?ржа?ленн? жалеза.

Астатн?я газы, як?я змяшчаюцца ? вельм? малых колькасцях, тым не менш адыгрываюць у нашым жыцц? вельм? важную ролю (асабл?ва, напрыклад, вугляк?слы газ ? азон).

Утрыманне вугляк?слага газу (CO ₂ ) ? атмасферы непастаяннае. У ХХ ст. яно значна павял?чылася ? сувяз? са спальваннем вугалю, прыроднага газу, нафтапрадукта?. Гэта прывяло да ?змацнення парн?ковага эфекту ? спрыяла глабальнаму пацяпленню кл?мату.

Азону (O ₃ ) у зямной атмасферы вельм? мала, але з прычыны фотах?м?чных рэакцый на вышын? 20-30 км утворыцца слой падвышанага ?трымання азону ? так званы азонавы экран, як? затрымл?вае г?бельнае для жывых арган?зма? ультраф?ялетавае выпраменьванне Сонца .

Колькасць вадзяной пары ? прыземным сло? моцна змяняецца ? з аддаленнем ад паверхн? хутка падае. На вышын? 2 км яго ?жо ? два разы менш, чым ля паверхн?, а вышэй 70-80 км вадзяная пара ? атмасферы практычна адсутн?чае.

Цвёрдыя ? вадк?я дамешк? (аэразол?) ? пыл , сажа , попел, крыштал?к? лёду ? марской сол?, кропельк? вады, м?краарган?змы, пылок расл?н ? ?нш. Утрыманне ?х моцна змяняецца ? залежнасц? ад умо?. Напрыклад, над пустыням? шмат пылу, над прамысловым? цэнтрам? ? сажы. Аэразол? служаць ядрам?, неабходным? для кандэнсацы? вадзяной пары ? атмасферы.

Склад атмасферы змяняецца з вышынёй пад дзеяннем ультраф?ялетавага сонечнага выпраменьвання, сонечнага ветра (струменя вык?нутых ?м часц?ц) ? памяншэння с?лы зямнога прыцягнення.

Будова атмасферы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Атмасфера мае сла?стую будову. У адпаведнасц? са змяненнем тэмпературы з вышынёй звычайна выдзяляюць 5 слаё?: трапасферу, стратасферу, мезасферу, тэрмасферу (?онасферу), экзасферу.

Трапасфера  ? н?жн?, найбольш вывучаны слой атмасферы, вышынёй у палярных абласцях 8-10 км, ва ?мераных шыротах да 10-12 км, на экватары ? 16-18 км. У трапасферы знаходз?цца прыкладна 80-90 % усёй масы атмасферы ? амаль уся вадзяная пара. Пры пад’ёме праз кожныя 100 м тэмпература ? трапасферы пан?жаецца ? сярэдн?м на 0,65 °C ? дасягае 220 К (-53 °C) у верхняй частцы. Гэты верхн? слой трапасферы называецца трапапа?зай .

Стратасфера  ? слой атмасферы, як? размяшчаецца на вышын? ад 11 да 50 км. Характэрна малаважная змена тэмпературы на вышын? 11-25 км (н?жняя частка стратасферы) ? павышэнне яе ? сло? 25-40 км ад ?56,5 да 0,8 °C (верхняя частка стратасферы або вобласць ?нверс??). Дасягну?шы на вышын? каля 40 км значэнн? каля 273 К (каля 0 °C), тэмпература застаецца пастаяннай да вышын? каля 55 км. Гэтая вобласць называецца стратапа?зай ? з’я?ляецца мяжой пам?ж стратасферай ? мезасферай.

У стратасферы на вышын? ад 15-20 да 55-60 км размяшчаецца азонасфера (азонавы слой), як? вызначае верхнюю мяжу б?ясферы. Гэты важны кампанент стратасферы ?твараецца ? вын?ку фотах?м?чных рэакцый найбольш ?нтэнс??на на вышын? прыкладна 30 км. Агульная маса азону склала бы пры нармальным ц?ску слой та?шчынёй 1,7-4,0 мм, але ? гэтага дастаткова для паглынання г?бельнага для жыцця ?льтраф?ялетавага выпраменьвання Сонца .

У стратасферы затрымл?ваецца вял?кая частка караткахвалевай частк? ?льтраф?ялетавага выпраменьвання (180?200 нм) ? адбываецца трансфармацыя энерг?? каротк?х хваль. Пад уплывам гэтых прамянё? змяняюцца магн?тныя пал?, распадаюцца малекулы, адбываецца ?ан?зацыя, нова?тварэнне газа? ? ?ншых х?м?чных злучэння?. Гэтыя працэсы можна наз?раць у выглядзе па?ночных ззяння?, палан?ц ? ?нш. У стратасферы амаль няма вадзяной пары.

Мезасфера пачынаецца на вышын? 50 км ? распасц?раецца да 80-90 км. У мезасферы тэмпература бесперапынна памяншаецца з вышынёй (2-3 °C/км). Тэмпература паветра на вышын? 75-85 км пан?жаецца да ?88 °C. Верхняй мяжой мезасферы з’я?ляецца мезапа?за .

Тэрмасфера  ? слой атмасферы, наступны за мезасферай, ? пачынаецца на вышын? 80-90 км ? распасц?раецца да 800 км. Тэмпература паветра ? тэрмасферы хутка ? ня?х?льна ?зрастае ? дасягае некальк?х сотня? ? нават тысяч градуса?. Рост тэмпературы абумо?лены паглынаннем караткахвалевай ультраф?ялетавай сонечнай радыяцы? малекулярным к?слародам, што суправаджаецца яго дысацыяцыяй.

Экзасфера  ? зона рассейвання, вонкавая частка тэрмасферы, размешчаная вышэй за 800 км. Газ у экзасферы моцна разрэджаны, ? адгэтуль ?дзе ?цечка яго часц?ц у м?жпланетную прастору (дыс?пацыя).

Да вышын? 100 км атмасфера ?я?ляе сабой гамагенную добра перамяшаную сумесь газа?. У больш высок?х слаях размеркаванне газа? па вышын? залежыць ад ?х малекулярных мас, канцэнтрацыя цяжэйшых газа? меншае хутчэй па меры выдалення ад паверхн? Зямл?. З прычыны памяншэння шчыльнасц? газа? тэмпература пан?жаецца ад 0 °C у стратасферы да ?110 °C у мезасферы. Аднак к?нетычная энерг?я асобных часц?ц на вышынях 200?250 км адпавядае тэмпературы каля 1500 °C. Вышэй 200 км наз?раюцца значныя флуктуацы? тэмпературы ? шчыльнасц? газа? у часе ? прасторы.

На вышын? каля 2000-3000 км экзасфера паступова пераходз?ць у так званы касм?чны вакуум, як? запо?нены моцна разрэджаным? часц?цам? м?жпланетнага газу, гало?ным чынам атамам? вадароду . Але гэты газ уя?ляе сабой тольк? частку м?жпланетнага рэчыва. ?ншую частку складаюць пылападобныя часц?цы каметнага ? метэорнага паходжання. Акрамя надзвычай разрэджаных пылавых часц?ц, у гэту прастору пран?кае электрамагн?тная ? карпускулярная радыяцыя сонечнага ? галактычнага паходжання.

На долю трапасферы прыходз?цца каля 80 % масы атмасферы, на долю стратасферы ? каля 20 %; маса мезасферы ? не больш 0,3 %, тэрмасферы ? меней 0,05 % ад агульнай масы атмасферы. На падставе электрычных уласц?васцей у атмасферы вылучаюць нейтрасферу ? ?анасферу . У цяперашн? час л?чаць, што атмасфера распасц?раецца да вышын? 2000-3000 км.

Надвор’е ? кл?мат [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Зямная атмасфера не мае вызначаных меж, яна паступова станов?цца ?сё больш разрэджанаю ? пла?на пераходз?ць у касм?чную прастору . Тры чвэрц? масы атмасферы змяшчаецца ? першых 11 к?ламетрах ад паверхн? планеты ( трапасфера ). Сонечная энерг?я награвае гэты слой ля паверхн?, выкл?каючы пашырэнне паветра ? памяншаючы яго шчыльнасць. Затым нагрэтае паветра падымаецца, а яго месца займае больш халоднае ? шчыльнае паветра. Так узн?кае цыркуляцыя атмасферы ? с?стэма замкнёных плыней паветраных мас шляхам пераразмеркавання цеплавой энерг??.

Асновай цыркуляцы? атмасферы з’я?ляюцца пасаты ? экватарыяльным поясе (н?жэй за 30° шыраты) ? заходн?я вятры ?меранага пояса ^be _en (у шыротах пам?ж 30° ? 60°). Марск?я цячэнн? таксама з’я?ляюцца важным? фактарам? ? фарм?раванн? кл?мату, таксама як ? тэрмахал?нная цыркуляцыя , якая размярко?вае цеплавую энерг?ю з экватарыяльных рэг?ёна? у палярныя.

Вадзяная пара, якая ?здымаецца з паверхн?, утварае воблак? ? атмасферы. Кал? атмасферныя ?мовы дазволяць падняцца цёпламу в?льготнаму паветру, гэтая вада кандэнсуецца ? выпадае на паверхню ? выглядзе дажджу , снегу або граду . Большая частка атмасферных ападка? , што выпадаюць на сушу, трапляе ? рэк?, ? ? канчатковым вын?ку вяртаецца ? ак?яны ц? застаецца ? азёрах , а затым зно? выпараецца, па?тараючы цыкл. Гэты кругаварот вады ? прыродзе з’я?ляецца жыццёва важным фактарам для ?снавання жыцця на сушы. Колькасць ападка?, выпадаючых за год, розная, пачынаючы ад некальк?х метра? да некальк?х м?л?метра? у залежнасц? ад геаграф?чнага станов?шча рэг?ёна. Атмасферная цыркуляцыя, тапалаг?чныя асабл?васц? мясцовасц? ? перапады тэмператур вызначаюць сярэднюю колькасць ападка?, якая выпадае ? кожным рэг?ёне.

Колькасць сонечнай энерг??, якая дасягнула паверхн? Зямл?, памяншаецца з павел?чэннем шыраты. У больш высок?х шыротах сонечнае святло падае на паверхню пад больш вострым вуглом, чым у н?зк?х; ? яно пав?нна прайсц? больш до?г? шлях у зямной атмасферы. У вын?ку гэтага сярэднегадавая тэмпература паветра (на ?зро?н? мора) памяншаецца прыкладна на 0,4 °C пры руху на 1 градус па абодва бак? ад экватара Зямля падзелена на кл?матычныя паясы ? прыродныя зоны , як?я маюць прыбл?зна аднастайны кл?мат. Тыпы кл?мату можна клас?ф?каваць па рэжыму тэмпературы, колькасц? з?мн?х ? летн?х ападка?. Найбольш распа?сюджаная с?стэма клас?ф?кацы? кл?мату ? клас?ф?кацыя Кёпена , у адпаведнасц? з якой найлепшым крытэрыем вызначэння тыпу кл?мату з’я?ляецца тое, як?я расл?ны растуць на дадзенай мясцовасц? ? натуральных умовах ^[1] . У с?стэму ?ваходзяць пяць асно?ных кл?матычных зон ( в?льготныя трап?чныя лясы , пустын? , умераны пояс , кантынентальны кл?мат ? палярны тып ), як?я ? сваю чаргу падзяляюцца на больш канкрэтныя падтыпы.

Зноск? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Для паляпшэння артыкула пажадана : Прастав??шы зноск? , занесц? больш дакладныя ?казанн? на крын?цы.

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Геаграф?я ? тэрм?нах? паняццях: Энцыклапедычны даведн?к / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. ? Мн.: БелЭн, 2003. ? 352 с.: ?л. ISBN 985-11-0262-8 .