?лья Фёдарав?ч Кап?ев?ч
Асаб?стыя звестк?
Дата нараджэння	каля 1651 ц? 1651 [1]
Месца нараджэння	Капыль
Дата смерц?	23 верасня 1714 ( 1714-09-23 ) ц? 4 кастрычн?ка 1714 ( 1714-10-04 ) [1]
Месца смерц?	Масква , Маско?ская губерня , Маско?ская дзяржава
Альма-матар	Слуцкая г?мназ?я
Прафес?йная дзейнасць
Род дзейнасц?	п?сьменн?к , друкар , перакладчык , паэт

?лья Кап?ев?ч ( 1651 ? 1714 ) ? кн?гадрукар, перакладчык ? п?сьменн?к. У арх?вах кальв?нск?х абшчын яго ?мя падаецца як ≪ Eliasz Kopiiewicz ≫, у рас?йскай традыцы? ?мя перадаецца як ≪ Илья Федорович Копиевский≫ . У беларускамо?ных публ?кацыях можна сустрэць ? варыянт перадачы яго ?мя ≪ Гальяш ≫ ^[2] .

У л?таратуры замацавалася меркаванне аб некальк?х магчымых месцах нараджэння ?ль? Кап?ев?ча. Падставай для вызначэння месца нараджэння паслужыла ?нтэрпрэтацыя яго сло? у прадмове да кн?г? ≪ Краткое собрание Льва Миротворца… ≫, адрасаванай рас?йскаму цару Пятру ? , з як?м Кап?ев?ч напрыканцы XVII стагоддзя ? Амстэрдаме наладз?? шчыльную супрацу:

Егда Хованский, великий гетман, ходи под Ляховиче город с войскими силами, тогда боярский сын з Бежецкие пятины противу наказа великого государя меня малого, в девятом году, украл и завёз с собою… умилосердился великий государь и повелеле… пустити в свою землю с Цехановецким, воеводою мсциславским ^[2] .

Адпаведна, месца нараджэння яго альбо шукал? ? Ляхав?чах Брэсцкай вобласц? альбо Ляхав?чах пад Мсц?славам.

З гэтай жа прадмовы звычайна ? б?яграф?ях Кап?ев?ча пазычаецца сцверджанне пра канф?скацыю яго бацько?скага маёнтка езу?там? (≪ Езуиты, попы римския веры, перед королём Казимером возпослушествоваша на мя свидетельство ложное: сказоваша, што я еретик, изменник, предался великому государю. Сею же лестию упросиша себе деревню мою с мужиками у короля ≫), што быццам паслужыла прычынай яго ад’езду ? Амстэрдам, але гэта не пацвярджаецца ?ншым? крын?цам?.

Лектар Слуцкай кальв?н?сцкай г?мназ?? (ВКЛ) [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Беларуск?я г?сторык? Дзян?с Л?сейчыка? ? Людм?ла ?ванова на аснове вывучэння захаваных арх?ва? кальв?н?сцк?х абшчын ВКЛ здолел? рэканстру?раваць ранн? этап яго б?яграф??.

Паводле ?х, ?лья Кап?ев?ч нарадз??ся ? 1651?1652 гг. у мястэчку Капыль Навагрудскага павета ВКЛ (сёння горад Капыль М?нскай вобласц?). Менав?та ? Капыль, казнадзеем кальв?нскага збору якога з сярэдз?ны1660-х гг. служы? яго брат П?л?п, у 1668 вярну?ся з маско?скага палону ?лья. З 1670 ён вучы?ся ? Слуцкай кальв?н?сцкай г?мназ??, у 1673 пры гэтай установе атрыма? пасаду лектара, а ? 1676 тут жа бы? высвечаны ? святарск? сан ^[3] .

Са Слуцка ён некальк? разо? на год вярта?ся ? родныя мясц?ны. 15 кастрычн?ка 1676 года ? Койдана?ск?м зборы ён узя? шлюб з маладой шляхцянкай Аленай Бальтазара?най Жыдов?ч, якой на той момант было 11 гадо? ^[4] .

Сямейнае жыццё ? сужэнца? не заладз?лася. Цьмяным ёсць час ?х вянчання ? нараджэння дачк?. Намаганням? брата П?л?па ?лья разам з жонкай бы? нак?раваны на пасаду казнадзея пры зборы ? вёсцы Асташына Навагрудскага павета, а пасля ? у мястэчка Копысь Аршанскага павета. Матэрыяльнае станов?шча сям’? было вельм? цяжк?м. Падчас адной з сямейных сварак ?лья Кап?ев?ч у канцы 1686 годзе нена?мысна заб?? сваю жонку ^[3] .

Паводле прысуду грамады ён бы? высланы ? далёк? Венгра? на Падляшшы, дзе ?жо служы? яго брат П?л?п. Праз год, пасля стано?чага разгляду скарг? цесця, ?лью пазбав?л? сану ? адлучыл? ад царквы. Ён до?га вага?ся наконт далейшых дзеяння?, некальк? разо? вярта?ся ? родныя мясц?ны, пад Капыль. Урэшце з’еха? у Данцыг , а пасля ? у Амстэрдам .

Кн?гадрукар рас?йскага цара (Амстэрдам ? Данцыг) [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

З’я?ля?ся кандыдатам-пастарам пры Амстэрдамск?м саборы (≪ духовнаго чина, веры реформатския собору Амстеродамскаго ≫). У 1697 сустрэ?ся ? Галанды? з рас?йск?м царом Пятром I, як? высока ацан?? веды ?ль? Кап?ев?ча. У Амстэрдаме па ?казе Пятра ён ста? навучаць руск?х замежным мовам, шк?перскай справе ? ?ншым ≪навукам ? мастацтвам≫ па вучэбных дапаможн?ках, як?я сам для ?х ? склада?.

Рас?йск? цар нада? галандскаму купцу Яну Тэс?нгу манапольнае права друкаваць руск?я кн?г? ? распа?сюджваць ?х у Рас??. ?лля Кап?ев?ч фактычна выступ?? як стваральн?к ? арган?затар працы друкарн? Тэс?нга, у рол? а?тара, складальн?ка ? перакладчыка. Больш таго, менав?та ён амаль цалкам вызнача? рэпертуар яе прадукцы?. З сакав?ка 1699 па сярэдз?ну 1700 Кап?ев?чам был? падрыхтаваны да друку ? выдадзены шэсць падручн?ка?, як?я змяшчал? звестк? аб чатырох навуках (сусветнай г?сторы?, арыфметыцы, астраном??, вайсковай справе), трох замежных мовах (галандскай, нямецкай, лац?нскай) ? аб антычнай л?таратуры (Байк? Эзопа). Ужо да канца 1699 года ? супрацо?н?цтве Кап?ев?ча з Тэс?нгам па?стал? сур’ёзныя рознагалосс?, як?я да другой палове наступнага года скончылася канчатковым разрывам ?х аднос?н. Хутчэй за ?сё гэта адбылося з-за Кап?ев?ча, незадаволенага не тольк? памерам ?знагароджання, як? выплачва?ся яму купцом, але ? сва?м статусам наёмнага работн?ка ^[5] .

Пакольк? ён не ме? сродка? для стварэння ?ласнай друкарн?, то заключы? здзелку з ?ншым галандск?м купцом, Янам дэ Ёнгам, ? выдае за яго кошт у 1700?1701 гадах тры кн?г?: лац?нскую граматыку для руск?х вучня? (≪ Latina grammatica in usum scholarum celeberrimae gentis sclavonico-rosseanae adornata ≫), панег?рык на ?зяцце Азова (≪ Gloria triumphorum & trophaeorum ≫) ? пераклад падручн?ка па мараплаванню А?раама Дэграфа (≪ Книга учащая Морского Плавания ≫). Аднак аднос?ны Кап?ев?ча з Дэ Ёнгам працягвал?ся гэтак жа нядо?га ? гэтак жа скончыл?ся канфл?ктам, за як?м адбылося судовае разб?ральн?цтва. Па яго вын?ках суд пастанав??, што створаная на сродк? дэ Ёнга друкарня ? Кап?ев?ча была канф?скаваная, а выдадзеныя ? ёй кн?г? пераходз?л? ? яго ?ласнасць ^[6] .

Апыну?шыся зно? у цяжк?м ф?нансавым станов?шчы, Кап?ев?ч пачынае шукаць сродк? для выкупу сваёй друкарн?. Для гэтага ён уступае ? перамовы з Карале?ск?м пруск?м навуковым таварыствам у Берл?не, са шведск?м дыпламатам ? навуко?цам М?калаем Берг?усам, з к?ра?н?ком нямецк?х п?етыста? А?густам Франке, аднак вял?кага поспеху гэтыя перамовы не прыносяць.

У 1703?1706 жы? у Данцыгу ? Хэлме , сябрава? з прафесарам матэматык? данцыгскай г?мназ?? Па?лам Пятрэем, заснавальн?кам мясцовай друкарскай школы. Да гэтага ж часу адносяцца яго ня?далыя спробы арган?заваць уласную друкарню ? Капенгагене або ? Гале , пра што сведчыць перап?ска Генрыха Лудольфа (1704). У сакав?ку 1706 года ? прадмесц? Данцыга Штольцэнбергу ? друкарн? Х.-Ф. Гольца Кап?ев?чу атрымалася надрукаваць ≪ Руковедение в грамматику славянороссийскую или московскую ≫ (≪ Manuductio in grammaticam in sclavonico Rosseanam seu Moscoviticam ≫).

У жн??н? 1707 годзе бы? прыняты як перакладчык на службу ? Пасольск? прыказ. Некаторы час Кап?ев?ч знаходз??ся ? Варшаве пры гало?накамандуючым рас?йскай арм?яй фельдмаршале Якаве Брусе . Не?забаве Брус адасла? яго ? Маскву да баярына Гало?к?на, начальн?ка Пасольскай канцыляры? ^[7] .

Маско?ск? перыяд [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пра яго далейшае жыццё вядома мала. Ён працава? над некальк?м? перакладам?, аднак па нейк?х прычынах н? адз?н з ?х не бы? апубл?каваны. Рукап?с ≪Г?сторы?≫ Пуфендорфа , над якой яму было загадана працаваць у самым пачатку, заста?ся нявыдадзеным. Акрамя яе да нас дайшо? яшчэ рукап?с яго перакладу ≪Г?сторы? Аляксандра Македонскага≫ Кв?нта Курцыя Руфа. Па паведамленн? ?давы Кап?ев?ча, сярод завершаных ?м пераклада? был? таксама тры катэх?з?сы.

Адсутнасць прыкметных слядо? яго дзейнасц? ? дзяржа?ных дакументах ? асабл?ва той факт, што за сем гадо? ?м не было апубл?кавана н? адной кн?г?, даюць г?сторыкам падставу казаць пра частковую страту ?м працаздольнасц?. Цалкам магчыма, што адбылося гэта праз душэ?ны крыз?с з прычыны незапатрабаванасц? яго папярэдняга досведу выдання кн?г. ^[8] .

Таксама сустракаецца меркаванне, што Кап?ев?ч бы? стваральн?кам грамадзянскага шрыфту, але дакументальнага пацвярджэння гэтаму не знойдзена.

Ацэнка дзейнасц? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Рас?йск?я даследчык? ХХ стагоддзя л?чыл?, што амстэрдамск?я падручн?к? не атрымал? шырокага распа?сюджвання ? Рас?? ? не сыграл? прыкметнай рол? ? пятро?ск?х рэформах культуры. Л?чылася, што Пётр не бы? задаволены ?х тэматыкай ? зместам, што ?х навуковы складн?к не вытрымл?ва? крытык? ? што яны был? нап?саныя далёкай ад дасканаласц? рускай мовай. Абап?раючыся на так?я ацэнк?, некаторыя навуко?цы сцвярджал?, што выданне руск?х кн?г за мяжой ? не магло завершыцца поспехам.

Аднак, паводле сучасных ацэнак Юрыя Зарэцкага, гэта был? першыя свецк?я друкаваныя падручн?к?, дзякуючы як?м рас?яне магл? атрымаць новыя для ?х практычна карысныя веды. Г?сторык? кн?г? кажуць яшчэ ? пра навацы?, як?я гэтыя выданн? пры?несл? ? рас?йскае кн?гадрукаванне. У ?х выкарысто?ва?ся новы славянск? шрыфт, як? ста? правобразам ≪грамадзянк?≫, упершыню ?жывал?ся арабск?я л?чбы ? тытульны л?ст е?рапейскага тыпу з падкрэслена вылучаным? загало?кам ? выходным? звесткам? ^[9] .

Кап?ев?чу належыць ? заслуга стварэння першай друкаванай б?бл?яграф?? рас?йск?х кн?г ^[10] .

Уплы? Кап?ев?ча на беларускую культуру невядомы, але ? яго лекс?коне выразна адчуваюцца беларуск?я мо?ныя ?плывы ^[11] .

Зноск?