Шагнамэ
???????
Старажытная вокладка да кн?г?
Жанр:	эпас
А?тар:	Ф?рда?с?
Мова арыг?налу:	пэрсыдзкая
Год нап?саньня:	1011

≪ Шагнамэ? ≫ ( па-пэрсыдзку : ??????? ‎ ‎) ? помн?к пэрсыдзка - таджыцкай л?таратуры, нацыянальны эпас ?ранск?х народа?. На беларускую мову перакладаецца як ≪Кн?га аб царах≫. У кн?зе ап?сваецца г?сторыя ?рану ад старажытных валадаро? да пран?кненьня ?сламу ? VII стагодзьдз?. ≪Шагнамэ≫ ? гэта зборн?к праза?чных ? вершаваных твора?, самым значным зь як?х л?чыцца эпапэя Ф?рда?с? , якая была нап?сана прыкладна ? 976?1011 гадох ^[1] . З астатн?х звода? застал?ся тольк? фрагмэнты ? пераказе розных а?тара?. Першапачаткова зборн?к называ?ся ≪Худай-намэ≫, але пазьней назо? бы? зьменены на сучасны.

Ф?рда?с? п?са? ≪Шагнамэ≫ напрацягу 35 гадо? ? сабра? у паэме значны звод пэрсыдзка-таджыцкага фальклёру. Працуючы на творам, ён выкарысто?ва? ня тольк? эп?зоды мусульманскай г?сторы?, але й старажытна?ранск?я м?ты, ? да?сламск? эпас, ? Авэсту , сьвятое п?саньне зараастрыйца? . Ф?рда?с? дада? у паэму таксама тысячу бэйта? , як?я был? нап?саны ягоным папярэдн?кам Дак?к? , як?я заг?ну? у маладосьц?, непасьпе?шы скончыць сваю працу.

≪Шагнамэ≫ кампазыцыйна падзяляецца на 50 гэтак званых царстваваньня? рознага аб’ёму. Асобныя царстваваньн? ?ключаюць у сябе вял?к?я сказаньн? (дастаны), як?я маюць маральна-этычнае прызначэньне. Умо?на прынята падзяляць ≪Шагнамэ≫ на тры частк?: м?таляг?чную, гера?чную й г?старычную. Эпас мае назвычайна важнае мо?нае значэньне. Кн?га аб валадарах, цалкам нап?сана на пэрсыдзкай мове , згуляла выключную ролю ? ейным адраджэньн?, якая трап?ла пад уплы? арабскай мовы . Шагнамэ Ф?рда?с?, згодна з указаньнем а?тара, утрымл?вала 60 тысяча? бэйта? ? парных радко?, як?я прыняты ? пэрсыдзкай паэзы?. Л?чыцца, што частка тэкста страчана.

Склад [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Ф?рда?с? пача? складаньне ≪Шагнамэ≫ ? 977 годзе, а скончы? яго 8 сакав?ка 1010 году. ≪Шагнамэ≫ зья?ляецца помн?кам паэз?? й г?старыяграф?? , гало?ным чынам складзеная Ф?рда?с?, у якую ён дада? фрагмэнты твора? сва?х сучасьн?ка?, а таксама папярэдн?ка?, як?я зраб?л? ?нёсак у захаваньне г?сторы? старажытнага ?рана. Мног?я так?я творы ?жо ?снавал? ? прозе, як то творы Абу-Мансура Дак?к? . Невял?кая частка працы Ф?рда?с?, якая раск?дана па ?сёй кн?зе, цалкам зья?ляецца ягонай уласнай канцэпцыяй.

≪Шагнамэ≫ ёсьць эп?чнай паэмай, якая ?трымл?вае больш за 50 тыс. куплета? на сучаснай пэрсыдзкай мове. Яна заснавана гало?ным чынам на аднайменнай праза?чнай працы, якая была складзена Ф?рда?с? ? тыя часы, кал? ён жы? яшчэ ? Тусе . Гэтая праза?чная праца ? сваю чаргу па большай частцы зья?лялася перакладам з сярэднепэрсыдзкамо?най працы, вядомай як ≪Хватайнамак≫ альюо ≪Кн?га валадаро?≫, позьне сасан?дзкага складн?ка г?сторы? к?ра?н?ко? ? героя? Пэрс?? зь м?тычных часо? да панаваньня Хасрова II . У ≪Хватайнамаке≫ зьмяшчаюцца г?старычныя зьвестк? пра позьн? сасан?дзк? пэрыяд, але ён ня ?трымл?вае зьвестк? пра раньн? пэрыяд III?IV стагодзьдзя ^[2] . Ф?рда?с? дада? матэрыял, як? працягва? г?сторыю зьвяржэньня Сасан?да? арабам? ? сярэдз?не VII стагодзьдзя.

Першае вершаскладаньне на аснове сярэднепэрсыдзкай крон?к? зраб?? Абу-Мансур Дак?к?, як? бы? сучасьн?кам Ф?рда?с? й паэтам пры двары Саман?да? , як? ? хутк?м часе гвалто?на памёр, нап?са?шы тольк? 1000 строфа?. Гэтыя строфы, як?я ап?свал? час дзейнасьц? прарока Зараастра , был? пазьней аб’яднаныя Ф?рда?с? зь ягоным уласным вершам. Стыль ≪Шагнамэ≫ паказвае, што твор мае характарыстык? як вуснай, так ? п?сьмовай л?таратуры, што натхнае некаторых вучоных на меркаваньне, што Ф?рда?с? таксама выкарысто?ва? зараастрыйск?я на?ск? й зараз страчаны твор ≪ Чыгрдад ≫ у якасьц? крын?ца?. Шматл?к?я ?ншыя крын?цы на сярэднепэрсыдзкай мове был? выкарыстаны пры складаньн? эпасу, як то выб?тная ≪ Карнамаг-? Ардакшыр-? Пабаган ≫, якая была нап?сана ? канцы сасан?дзкай эпох?, ? распавядала пра тое, як Ардашыр Папакан прыйшо? да ?лады, якая з-за сваёй г?старычнай бл?зкасьц? да рэальнасьц?, л?чыцца давол? дакладнай крын?цай г?сторы?.

Каротк? аповяд [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

≪Шагнамэ≫ распавядае пра г?сторыю ?рана, пачынаючы са стварэньня сьвету й увядзеньня ? побыт дасягненьня? цыв?л?зацы? , як то выкарыстаньне агню, прыгатаваньне ежы, вынаходзтва мэталюрг?? й выкарыстаньне закона?, арыйца? (у сэнсе ?ранца?) й сканчаючы арабскай заваёвай Пэрс?? . Праца мае не храналяг?чны парадак, але наз?раецца агульны рух у часе. Некаторыя пэрсанажы жывуць на працягу сотня? гадо?, але большасьць зь ?х маюць звычайную працягласьць жыцьця . Ёсьць шмат шага? , як?я прыходзяць ? сыходзяць, а таксама героя? ? злыдня?, як?я часта зьмяняюцца. Тольк? стала ?снуюць сама Вял?кая Пэрс?я й шэраг сьв?танка? ? захода?, як?я н?кол? не бываюць аднолькавым?, што адлюстро?вае ход часу.

Праца падзелена на тры пасьлядо?ныя частк?: м?тычную, гера?чную й г?старычную эпох?. Бацька Час зья?ляецца напам?нам пра трагедыю сьмерц? й страты, аднак усё ж так? прыходз?ць наступны ?зыход сонца, як? прынос?ць з сабою надзею на новы дзень.

У першым цыкле твора, зло ёсьць зьнешняй зьявай, д’ябалам . У друг?м цыкле, мы бачым пачатак сямейнай нянав?сьц?, дрэнныя паводз?ны й зло прымае чалавечую прыроду. Два старэйшыя сына шага Фэрэйдуна адчуваць прагнасьць ? зайздрасьць у аднос?нах да свайго няв?ннага малодшага брата й, мяркуючы, што ?хны бацька спрыяе яму, яны яго заб?ваюць. Сын заб?тага князя потым помсьц?ць за забойства свайго бацьк? й усе яны пагружаюцца ? цыкль забойства? ? помсты. У трэц?м цыкле, мы сутыкаемся з шэрагам загана? шага?. У гэтай частцы распавядаецца пра г?сторыю шага Кай Кавуса й ягоной жонк? Судабэ , якая адчувае прагнасьць ? непрыманьне да свайго пасерба, Сыявуша .

У наступным цыкле, усе гульцы эга?стычны й напо?нены злом. Гэтая частка ? цэлым зья?ляецца найболей цёмнай за ?ншыя. Гэты тон здаецца, адлюстро?ваючы ?сламскую заваёву сасан?дзкага ?рана й апошн?я дн? пэрсыдзкага зараастрызму .

Усе геро? працы Ф?рда?с? зья?ляюцца складаным?. Н?хто зь ?х ня ёсьць архетыпам, а лепшыя пэрсанажы маюць дрэнныя недахопы, як?я адлюстро?ваюць горшыя моманты чалавецтва. Ф?рда?с? бы? засмучаны падзеньнем Пэрсыдзкай ?мпэры? й наступным панаваньнем араба? ? турка? . ≪Шагнамэ≫ ? значнай ступен? зья?лялася ягоным? намаганьням? па захаваньню памяц? пра залатыя дн? Пэрс??, каб перадаць ?х новаму пакаленьню, каб яны магл? вучыцца й спрабаваць пабудаваць лепшы сьвет ^[3] . Нягледзячы на тое, што твор фармальна зья?ляецца мусульманск?м, ≪Шагнамэ≫ тым ня менш мае пэ?ныя антыарабск?я й антытурэцк?я настро? ^[4] .

М?тычная эпоха [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Пасьля першапачатковага ?сла?леньня Бога й Мудрасьц? ≪Шагнамэ≫ распавядае пра стварэньне сьвету й чалавека паводле меркаваньня?, як?я ?снавал? ? Сасан?дзкай ?мпэры?. Пасьля гэтага ?дзе расповяд пра г?сторыю першага чалавека, Гаёмарта , як? таксама ста? першым царом пасьля пэрыяду горнага жыцьця. Ягоны ?нук Гушанг , сын Сыямака , выпадкова вына?ша? агонь ? ?сталява? сьвята ? яго гонар. Г?сторы? Тагмураса , Джамшыда , Загака , Кавэ , Фэрэйдуна й ягоных трох сыно? ? ?нука месьцяцца ? гэтым разьдзеле. Гэтая частка ≪Шагнамэ≫ адносна кароткая й мае ? агульнай колькасьц? каля 2100 верша ц? чатыры адсотка ?сёй кн?г?. Яна апавядае пра падзе? з прастатой, прадказальнасьцю й г?старычнай шпаркасьцю.

Гера?чная эпоха [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Амаль дзьве трац?ны ≪Шагнамэ≫ прысьвечаны эпохе героя?, якая прасьц?раецца ад пачатку панаваньня Манучэгра да заваёвы Пэрс?? Аляксандрам Македонск?м , вядомым у Пэрс?? пад ?мём Сэкандар. Гало?най асабл?васьцю гэтага пэрыяду зья?ляецца вял?кай рол? сак?йск?х героя?, як?я зья?ляюцца ? якасьц? асно?най с?лы пэрсыдзкай ?мпэры?. Гаршасп коратка згадваецца разам са сва?м сынам Нарыманам , чый уласны сын Саам выступа? у якасьц? вядучага паладына Манучэгра, як? панава? у Сыстане . Ягоным? пераемн?кам? был? ягоны сын Зала й унук Рустам , найадважны з адважных, а затым Фарамарз .

Сярод г?сторыя?, ап?саных у дадзеным разьдзеле выдзяляюцца баляды пра Зале й Рудабу , сем подзьв?га? Рустама, г?сторыя пра Рустама й Саграб , Сыяваша й Судабы , Рустама й Акван Дыв, баляда пра Б?джан ? Ман?жэ , г?сторыя пра войны з Афрасыябам , Рустама й Эсфандыяра , а таксама г?сторыя, нап?саная Дак?к? пра Гаштаспа й Арыспа.

Варта адзначыць, што легенда пра Рустама й Саграб сустракаецца тольк? ? ≪Шагнамэ≫, ? якая, як звычайна, пачынаецца зь л?рычнай ? падрабязнай прэлюды?. Тут Ф?рда?с? знаходз?цца ? зэн?це сваёй паэтычнай с?лы, ста?шы сапра?дным майстрам апавяданьня. Тысяча альбо каля таго верша? гэтай трагеды? ?я?ляе сабой адз?н з самых кранальных расповяда? у сусьветнай л?таратуры.

Г?старычная эпоха [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Кароткае згадваньне аршак?дзкай дынасты? й наступнай г?сторыяй пра Аляксандра папярэдн?чае Ардашыру I , заснавальн?ку ?мпэры? Сасан?да?. Пасьля гэтага сасан?дзкая г?сторыя распавядаецца з асабл?вай дакладнасьцю. Падзеньне Сасан?да? ? арабская заваёва Пэрс?? распавядаецца з асобай рамантычнасьцю.

Крын?цы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Вонкавыя спасылк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• А. Стариков Шахнаме: об эпосе / ≪Шахнаме≫, 1957 г, ≪Литературные памятники≫, Москва.   (рас.)