Усхо?днефры?ская мова
(саманазва:
Seeltersk
) ? адна з трох
фрыск?х мова?
, як?я ?ваходзяць у склад англа-фрыскае падгрупы заходнегерманскае групы
германскае гал?ны
?ндаэ?рапейскае
мо?нае сям’?. Нярэдка мову пазначаюць вузейшым тэрм?нам ?
Затэрля?ндзкая мова
, разглядаючы яе як апошн? жывы дыялект уласна ?сходнефрыскае мовы. Распа?сюджаная ? горадзе
Затэрлянд
, што на захадзе
нямецкае
фэдэральнае зямл?
Н?жняя Саксон?я
. Цесна зьвязаная з
па?ночнафрыскай
, распа?сюджанай на крайняй заходняй по?начы Нямеччыны, ?
заходнефрыскай
(распа?сюджаная на па?ночным захадзе
Н?дэрлянда?
) мовам?, зь як?м? ?тварае групу фрыск?х мова?.
Г?сторыя разьв?цьця ?сходнефрыскае мовы пачынаецца з пэрыяду ?снаваньня стара?сходнефрыскае мовы, на якой разма?лял? ва ?сходняй Фрысьлянды? ? г?старычным рэг?ёне, што месьц?цца пам?ж н?дэрляндзкай рэкам?
Ла?эрс
(Н?дэрлянды) ?
Вэзэр
(Нямеччына); таксама ? гэты рэг?ён уваходз?л? дзьве невял?к?я мясьц?ны на ?сходн?м беразе Вэзэру.
Стара?сходнефрыскую мову можна падзял?ць на дзьве дыялектныя групы: вэзэрскую, распа?сюджаную на ?сходзе, ? эмскую (захад арэалу мовы). З
XVI ст.
стара?сходнефрыская трап?ла пад уплы?
н?жненямецк?х
дыялекта?, з прычыны чаго стара?сходнефрыская зазнала значны заняпад.
Вым?раньне эмскага дыялекту датуецца пэрыядам прыкладна першае паловы
XVII
ст. Пэрыяд вым?раньня ?сходняга (вэзэрскага) дыялекту прыпадае на больш позьн? час ? да пачатку
XVIII
ст. (нягледзячы на гэта, ?снуюць сьведчаньн? пра сьмерць апошняга носьб?та дыялекту нават у 1953 годзе, як? жы? на востраве Вангероге). На цяперашн? час стара?сходнефрыская больш не распа?сюджаная ? г?старычным рэг?ёне ?сходняя Фрыз?я, аднак вял?кая частка яго жыхаро? дагэтуль л?чыць сябе
фрызам?
, а свой дыялект н?жненямецкае мовы называюць словам
Freesk
. Гэты дыялект, у прыватнасьц?, характарызуецца моцным фрыск?м
субстратам
.
Апошн?м жывым дыялектам стара?сходнефрыскае мовы зья?ляецца адз?н з дыялекта? эмскае дыялектнае групы ? затэрляндзк? дыялект, пад як?м часьцей за ?сё ? маюць на ?вазе тэрм?н
усходнефрыская мова
. Дыялект распа?сюджаны ? Затэрляндзе, як? знаходз?цца на по?дзень ад уласна ?сходняй Фрыз??. Як мяркуюць дасьледчык?, тэрыторыя сучаснага Затэрлянду была калян?заваная фрызам? ?сходняй Фрыз?? ?
Х?
ст. Дзякуючы знаходжаньн? Затэрлянду серад непраходных балота? ? высокаму статусу дыялекту ? пара?наньн? зь н?жненямецкай серад жыхаро? рэг?ёну затэрляндзк? дыялект здоле? добра захавацца цягам стагодзьдзя?. Серад ?ншых фактара?, што паспрыял? захаваньн? мовы, адзначаецца таксама й той факт, што па заканчэньн?
Трыццац?гадовай вайны
Затэрлянд ста?ся часткаю
мюнстэрскага б?скупства
, якое прытрымл?валася катал?цкае царквы, у адрозьненьне ад астатняй Усходняй Фрыз??, якая на той час ужо стала пратэстанцкай. Гэта спрычын?лася да абмежаваньня кантакта? Затэрлянду з па?ночным? пратэстанцк?м? тэрыторыям?, што таксама магло па?плываць на большае захаваньне мовы ? Затэрляндзе.
На цяперашн? час ацэнк? ? колькасьц? носьб?та? усходнефрыскае мовы адрозьн?ваюцца слаба. Агульнае насельн?цтва Затэрлянду складае прыкладна 10 000 чал., зь ?х на ?сходнефрыскай разма?ляе каля 2250 чал.
[3]
Паводле некаторых ?ншых ацэнак на мове можа добра разма?ляць бл?зу 2000 чал., зь ?х крыху менш за палову зья?ляюцца носьб?там? ?сходнефрыскай. Падаюцца таксама й ?ншыя зьвестк?, згодна зь як?м? колькасьць носьб?та? можа складаць значна большую л?чбу, амаль у шэсьць з паловай тыс чал.
[4]
Л?нгв?стычны партал Ethnologue, спасылаючыся на зьвестк? Салм?нэна на 2007 год, указвае колькасьць носьб?та? у 1000 чал.
[5]
Пераважная колькасьць носьб?та? зья?ляецца прадста?н?кам? старэйшага пакаленьня, з-за чаго мова аднос?цца да мова? з сур'ёзнай пагрозай зьн?кненьня. М?ж тым, расьце колькасьць маладых носьб?та? усходнефрыскае мовы, як?я выхо?ваюць сва?х дзяцей на гэтай мове.
Дзьвюхмо?ны знак на нямецкай ? ?сходнефрыскай (друг? радок)
Намаганьн? па падтрымцы мовы прыкладае арган?зацыя
Seelter Buund
(
па-беларуску
:
≪Затэрляндзк? альянс≫
).
Побач з па?ночнафрыскай ? пяцю ?ншым? мовам? ?сходнефрыская трап?ла ? сьп?с рэг?янальных мова?, як?я падтрымо?ваюцца Нямеччынай паводле Э?рапейскае харты? рэг?янальных мова?, ратыф?каванай у
1998
годзе. Цягам апошняга стагодзьдзя разьв?ваецца л?таратура на мове.
Усходнефрыская
фанэтыка
л?чыцца вельм? арха?чнай, асабл?ва ? дачыненьн? да старафрыскае мовы
[6]
. Н?жэй прыведзеная фанэтыка паводле дасьледаваньня? Марана Форта
[7]
[8]
.
Зычны
/r/ у складзе часта рэал?зуецца як
галосны
[?].
Каротк?я галосныя:
| Л?тара
|
Гук
(паводле
IPA
)
|
Прыклад
|
| a
|
[
a
]
|
f
a
t (
тлусты
)
|
| a
|
[
?
]
|
S
a
t (
тады
)
|
| e
|
[
?
]
|
z
e
(
яны
)
|
| i
|
[
?
]
|
L
i
d (
канечнасьць
)
|
| o
|
[
?
]
|
D
o
t (
нема?ля
)
|
| o
|
[
œ
]
|
b
o
lkje (
крычаць
)
|
| u
|
[
?
]
|
B
u
k (
кн?га
)
|
| u
|
[
?
]
|
J
u
pte (
глыб?ня
)
|
Па?до?г?я:
| Л?тара
|
Гук
|
Прыклад
|
| ie
|
[
i?
]
|
P
ie
ne (
боль
)
|
| uu
|
[
u?
]
|
k
uu
t (
каротк?
)
|
До?г?я:
| Л?тара
|
Гук
|
Прыклад
|
| aa
|
[
aː
]
|
P
aa
d (
шлях
)
|
| aa
|
[
?ː
]
|
t
aa
n (
тонк?
)
|
| ee
|
[
eː
]
|
D
ee
(
цеста
)
|
| ie
|
[
iː
]
|
W
ie
k (
тыдзень
)
|
| oa
|
[
?ː
]
|
d
oa
lje (
супакойваць
)
|
| oo
|
[
oː
]
|
R
oo
p (
вяро?ка
)
|
| oa
|
[
œː
]
|
G
oa
te (
жолаб
)
|
| uu
|
[
yː
]
|
D
u
wel (
д'ябал
)
|
| uu
|
[
uː
]
|
M
uu
s (
мыш
)
|
| Л?тара
|
Гук
|
Прыклад
|
| ai
|
[
aːi
]
|
B
ai
l (
заклад
)
|
| au
|
[
aːu
]
|
D
au
(
раса
)
|
| aau
|
[
?ːu
]
|
s
aau
wen (
сябе
)
|
| ai
|
[
??
]
|
w
ai
t (
в?льготны
)
|
| au
|
[
?u
]
|
h
au
w (
штуршок, удар
)
|
| eeu
|
[
eːu
]
|
sk
eeu
w (
касы?
)
|
| ieu
|
[
i.u
]
|
Gr
ieu
w (
перавага
)
|
| ieu
|
[
iːu
]
|
ieu
wen (
ра?н?на
)
|
| iu
|
[
?u
]
|
K
iu
we (
падбародак
)
|
| oai
|
[
?ː?
]
|
t
oai
(
жорстк?
)
|
| oi
|
[
?y
]
|
fl
oi
tje (
сьв?стаць
)
|
| ooi
|
[
oː?
]
|
sw
ooi
je (
качаць
)
|
| ou
|
[
oːu
]
|
Bl
ou
d (
кро?
)
|
| oi
|
[
œːi
]
|
B
oi
je (
пары? ветру
)
|
| uui
|
[
uː?
]
|
tr
uui
je (
пагражаць
)
|
| uui
|
[
yːi
]
|
Sk
uui
(
со?с
)
|
На цяперашн? час выбухныя ?сходнефрыскай мовы аглушыл?ся. М?ж тым, звонкае выма?леньне захо?ваецца ? пажылых носьб?та?.
| Л?тара
|
Гук
|
Прыклад
|
| p
|
[
p
]
|
P
ik (
крок
)
|
| t
|
[
t
]
|
T
oom (
аброць
)
|
| k
|
[
k
]
|
k
oold (
халодны
)
|
| b
|
[
b
]
|
B
abe (
бацька
)
|
| d
|
[
d
]
|
D
ai (
дзень
)
|
| g
|
[
?
]
|
G
aize (
гусь
)
|
| Л?тара
|
Гук
|
Прыклад
|
| g
|
[
?,x
]
|
G
aize (
гусь
), Plou
g
(
плуг
)
|
| f
|
[
f,v
]
|
F
juur (
агонь
)
|
| w
|
[
v
]
|
W
oater (
вада
)
|
| v
|
[
v,f
]
|
iek skrai
v
e (
я крычу
)
|
| s
|
[
s,z
]
|
s
aike (
шукаць
),
z
uuzje (
шаргацець
)
|
| ch
|
[
x
]
|
tru
ch
(
праз
,
цераз
)
|
| h
|
[
h
]
|
h
oopje (
спадзявацца
)
|
| Л?тара
|
Гук
|
Прыклад
|
| m
|
[
m
]
|
M
oud (
мужнасьць
)
|
| n
|
[
n
]
|
n
ai (
новы
)
|
| ng
|
[
ŋ
]
|
sju
ng
e (
сьпяваць
)
|
| j
|
[
j
]
|
J
ader (
вымя
)
|
| l
|
[
l
]
|
L
ound (
зямля [тэрыторыя]
)
|
| r
|
[
r,?
]
|
R
oage (
жыта
)
|
| w
|
[
w
]
|
Kiu
w
e (
падбародак
)
|
Затэрляндзк? дыялект падзяляецца на тры гаворк?, як?я адпавядаюць тром асно?ным сёлам мун?цыпал?тэту Затэрлянд: рамсласкую, шарэльскую ? струкл?нгенскую. Статус
л?таратурнае мовы
замацаваны на рамсласкай гаворцы. Усе тры гаворк? зья?ляюцца ?заемназразумелым?.
Прыклад тэксту на ?сходнефрыскай ? пара?наньне ?сходнефрыскае мовы зь некаторым? ?ншым? германск?м? мовам? на прыкладзе гэтага тэксту.
Усходнефрыская:
- Die Want strookede dat Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken
.
Па?ночнафрыская (бэк?нгардзк? або моорынск? дыялект):
- Di dreng aide dat foomen am dat kan an maket har aw da siike
.
Заходнефрыская:
- De jonge streake it famke om it kin en tute har op 'e wangen
.
Усходнефрыск? дыялект н?жненямецкае мовы:
- De Jung straktde dat Wicht um't Kinn to un tuutjede hor up de Wangen
.
Нямецкая:
- Der Junge streichelte das Madchen ums Kinn und kusste sie auf die Wangen
.
Н?дэрляндзкая:
- De jongen aaide/streelde het meisje over haar kin en kuste haar op haar wangen
.
Афрыкаанс:
- Die seun streel die meisie oor haar ken en soen haar op haar wange
.
Ангельская:
- The boy stroked the girl on the chin and kissed her on the cheeks
.
Пераклад:
- Хлопчык пагладз?? дзя?чынку на падбародку ? пацалава? яе ? шчок?
.
- Fort, Marron C. (1980):
Saterfriesisches Worterbuch
. Hamburg: Helmut Buske.
- Kramer, Pyt (1982):
Kute Seelter Sproakleere ? Kurze Grammatik des Saterfriesischen
. Rhauderfehn: Ostendorp.
- Stellmacher, Dieter (1998):
Das Saterland und das Saterlandische
. Oldenburg.