Танская ?мпэрыя 唐朝
← 618?907 →   →
Танская ?мпэрыя каля 663 году
Аф?цыйная мова	к?тайская
Стал?ца	Чанань (618?904), Лоянь (904?907)

Дынастыя Тан ( па-к?тайску : 唐朝 ) ? к?тайская ?мпэратарская дынастыя, якая к?равала тэрыторыяй К?таю з 618 па 907 гады. Заснавальн?кам дынасты? л?чыцца Л? Юань . Ягоны сын, Л? Шым?нь , пасьля канчатковага пада?леньня сялянск?х па?станьня? ? сэпаратызму фэадала? пача? праводз?ць прагрэс??ную пал?тыку. Менав?та эпоха панавьня дынасты? Тан л?чыцца ? К?та? пэрыядам найвышэйшай магутнасьц? кра?ны, кал? яна апярэджвала ?се кра?ны сьвету па сва?м разьв?цьц?.

Дынастыя Тан была ? значнай ступен? пэрыядам прагрэсу й стаб?льнасьц?, за выключэньнем па?станьня Шы й заняпаду цэнтральнай улады ? другой палове часо? панаваньня дынасты?. Як ? папярэдняя дынастыя Суй , Тан падтрымл?вала сыстэму дзяржа?най службы шляхам прызначэньня службовых асоба? з выкарыстаньнем стандартызаваных экзамэна? ? рэкамэндацыя? на пасаду. Гэты грамадзк? парадак бы? падарваны ростам рэг?янальных ваенных губэрнатара? у IX стагодзьдз?. К?тайская культура кв?тнела ? эпоху Тан, гэты час л?чыцца ?зростам к?тайскай паэз?? ^[1] . Два з самых вядомых паэта? К?таю, Л? Бо й Ду Фу , жыл? ? часы панаваньня дынасты? Тан, як ? мног?я вядомыя мастак?, Хан Ган , Чжан Сюань ? Чжо? Фан . Бы? складзены багаты збор г?старычнай л?таратуры навуко?цам?, а таксама энцыкляпэды? й геаграф?чныя працы.

Было шмат ? прыкметных нова?вядзеньня? падчас панаваньня дынасты? Тан, у тым л?ку разьв?цьцё гравюрнага друку. Будызм аказа? значны ?плы? на к?тайскую культуру, але пазьней ён перасьледва?ся з боку дзяржавы й пазна? зьн?жэньне ?плыву. Нягледзячы на тое, што дынастыя й цэнтральны ?рад был? ? заняпадзе ? IX стагодзьдз?, мастацтва й культура працягвал? кв?тнець.

Г?сторыя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

М?р ? парадак у кра?не дазвол?? засяродз?ць усе с?лы народа на карысьць К?таю . Кв?тнел? сельская гаспадарка , |саматужныя рамёствы й гандаль . Новых посьпеха? дасягнул? тэхналёг?? ткацк?х рамёства? , фарбавальнай справы , ганчарнай вытворчасьц? , мэталюрг?я , караблебудаваньне . Уся кра?на пакрылася сеткай сухапутных ? водных шляхо? знос?на?. К?тай устанав?? шырок?я эканам?чныя й культурныя сувяз? зь Япон?яй , Карэяй , ?ндыяй , Пэрс?яй , Араб?яй ? мног?м? ?ншым? дзяржавам? пры Тайцзуне. Па ?сёй кра?не распа?сюдз?лася традыцыя ?жываньня гарбаты. Сфармавалася асабл?вае ста?леньне да гарбаты: гарбатавае мастацтва (Ча ?, 茶?), дзякуючы якому былыя лек? й кул?нарны прадукт ператвары?ся ? ключавы элемэнт к?тайскай культуры ? самым шырок?м сэнсе гэтага слова.

Заняпад [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Прычыны заняпаду дынасты? Тан пэ?на не ?сталяваны, аднак сэрыя па?станьня? ? вайсковых параза? у VIII стагодзьдз? пазначыла распачатае паслабленьне цэнтральнай улады. Да 40-х гадо? арабы з Харасана ? на той час прав?нцы? хал?фата Абасыда? ? замацавал?ся ? Фэрганскай дал?не й Сагдыяне . У ходзе Таласкай б?твы 751 году наёмныя атрады к?тайскага войска пак?нул? поле бою, што прымус?ла камандуючага Гао Сяньчжы даць сыгнал да адступленьня. Не?забаве пасьля гэтага вял?кае па?станьне Ань Шы 756?761 гадох зруйнавала роскв?т, як? стварал? мног?я гады. Дынастыя была паслаблена, ? пасьля ?жо н?кол? не дасягала ранейшай славы й вел?чы. ?мпэрыя Тан страц?ла кантроль над Сярэдняй Аз?яй , ? к?тайск? ?плы? у гэтым рэг?ёне спын??ся да аб’яднаньня абедзьвюх кра?на? манголам? пры дынасты? Юань .

Адным са сьледзтва? па?станьня Ань Шы ста? паступовы рост уплыву прав?нцыйных вайсковых губэрнатара?- цзэдушы , як?я з часам стал? саперн?кам? цэнтральнай улады. Танск? ?рад спадзява?ся на гэтых губэрнатара? ? ?хныя войск? ? справе пада?леньня ?зброеных па?станьня? на месцах. Узамен урад прызнава? правы гэтых губэрнатара? на ?трыманьне войска, збор падатка?, ? нават перадачы свайго тытула па спадчыне. Падзеньне прэстыжу цэнтральнага ?рада ? прав?нцыях адб?лася й у зья?леньн? вял?кай колькасьц? бандыта? ? рачных п?рата?, як?я, аб’ядно?ваючыся ? групы па сто й больш чалавек, беспакарана рабавал? пасел?шчы па берагах Янцзы , не сустракаючы адпору з боку ?лада?.

У 858 годзе жахл?вая паводка ? раёне Вял?кага Канала затап?ла шырок?я ра?н?ны Па?ночнага К?таю й прывяла да г?бел? дзясятка? тысяча? людзей. Вера к?тайца? у богаабранасьць дынасты? пах?снулася ? вын?ку гэтых стых?йных бедзтва?, распа?сюдз?лася перакананьне ? тым, што дынастыя Тан ?гневала нябёсы й страц?ла правы на трон. Затым, у 873 годзе, кра?ну спасьц?гну? катастраф?чны не?раджай, у некаторых раёнах атрымалася сабраць ледзьве палову звычайнага ?раджаю; дзясятк? тысяча? людзей заг?нул? ? вын?ку голаду. У раньн? пэрыяд дынасты? Тан урад бы? здольны прадух?ляць катастраф?чныя наступствы не?раджаю дзякуючы назапашваньню значных запаса? збожжа па ?сёй кра?не, але ? IX стагодзьдз? ён апыну?ся бездапаможным у барацьбе з падобным? бедзтвам?.

Канец дынасты? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У апошн? пэрыяд валадараньня дынасты? Тан наз?ралася паслабленьне цэнтральнай улады й узмацненьне прав?нцыйных вайсковых губэрнатара?, як?я стал? паводз?ць сябе амаль як незалежныя к?ра?н?к?. Некампэтэнтнасьць ?мпэратара? ? карупцыя сярод чыно?н?ка? у спалучэньн? зь неспрыяльным? прыродным? ?мовам? ? засухам? й голадам ? ??паслужыл? чыньн?кам? шэрагу па?станьня?. Канчаткова панаваньне дынасты? было падарвана па?станьнем ачоленым Хуан Чао й ягоных пасьлядо?н?ка? ? барацьбой пам?ж розным? групо?кам? пануючай клясы. Па?станцы захап?л? й разрабавал? абедзьве стал?цы, Чанань ? Лоянь . Пада?леньне па?станьня заняло больш за 10 гадо?, але дынастыя ?жо не змагла акрыяць ад такога ?дару. Апошняга ?мпэратара дынасты? Л? Чжу зрыну? у 907 годзе вайсковы дзяяч Чжу Вэнь , у м?нулым адз?н з к?ра?н?ко? сялянск?х па?станца?, як? зьмян?? Хуан Чао й як? перайшо? потым на бок дынасты? Тан. Чжу Вэнь заснава? новую дынастыю й прыня? храмавае ?мя Тайцзы. Пераварот Чжу Вэня азнаменава? пачатак пэрыяду Пяц? дынастыя? ? дзесяц? царства? 907?960 гадох.

Пал?тычнае й адм?н?страты?нае ?ладкаваньне [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Першапачатковыя рэформы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Прыйшо?шы да ?лады, Тай-цзун вырашы? правесьц? рэформы, як?я дапамагл? бы дынасты? справ?цца з унутраным? праблемам?. Абап?раючыся на Суйск? кодэкс, ён выда? крым?нальны кодэкс як?, у рэфармаваным выглядзе выкарысто?ва?ся ? К?та?, а таксама В?етнаме , Карэ? й Япон?? . У 653 годзе крым?нальны кодэкс набы? сваю вядомую форму: 500 артыкула?, падзеленыя па злачынствам ? пакараньням, пакараньн? вар’явал?ся ад 10 удара? лёгкай палачкай да 100 удара? цяжкай, высылк?, катарг? й пакараньн? ^[2] . Кодэкс ?сталё?ва? сацыяльнае нера?напра?е: цяжар пакараньня залежа? ад сацыяльнага й пал?тычнага станов?шча злачынца ^[3] . Напрыклад, кал? слуга заб?ва? гаспадара, то пакараньне было цяжк?м, а кал? спадар слугу, то лягчэйшым, тое ж датычалася й да старэйшых ? малодшых сваяко?. Танск? кодэкс рэфармава?ся й выкарысто?ва?ся, як аснова для крым?нальных кодэкса? наступных дынастыя?, як то раньн? м?нск? кодэкс 1397 году. Ц?кавы й навацы? дынасты? Сун у гал?не пашырэньня маёмасных право? жанчына?.

К?раваньнем займал?ся тры з шасьц? м?н?стэрства-≪Шэна≫ (省, sheng ), як?я распрацо?вал? праекты, займал?ся ?згадненьнем рашэньня?, выданьнем прававых акта? ? наглядам за ?хным выкананьнем. Таксама ?снавала шэсьць упра?леньня?-≪бу≫ (部, bu ), як?я вырашал? больш канкрэтныя задачы. Танская сыстэма шэна? ? бу была давол? зручнай ?, хоць ? перажываючы значныя зьмены, пра?снавала да падзеньня Цын у 1912 годзе ^[4] . Нягледзячы на тое, што заснавальн?к? Тан арыентавал?ся на сла?ную дынастыю Хань , танская к?ра?н?чая сыстэма была заснавана на распрацо?ках эпох? Па?днёвых ? Па?ночных дынастыя? . Бэй Чжо? стварыла сыстэму тэрытарыяльных дружына? ( фуб?н ) ? Тан акты?на выкарыстала гэтую сыстэму, што дазваляла трымаць вял?кую арм?ю зь м?н?мальным? выдаткам?, пакольк? жа?неры служыл? пазьменна, а ? астатн? час працавал? на сва?х фэрмах. Ра?напольная сыстэма Бэй Вэй таксама была прынятая, але са зьменам?.

У танскую эпоху стала больш грамадзянск?х пагадненьня?, як?я афармлял? падп?саньнем кантракту , бо цэнтральныя й мясцовыя органы ?лады ?мкнул?ся кантраляваць усе пагадненьн? зь зямлёй, баючыся зьн?жэньня паступленьня падатка?. Кантракт, як? бы? падп?саны бакам?, сьведкам? й п?сцом, бы? доказам ? пры судовых спрэчках. Наогул зачаткавая дагаворная культура па?стала яшчэ пры Хань, але пры Тан дагаворы стал? звычайнай працай, што адб?лася ? л?таратуры.

Стал?цай ?мпэры? бы? горад Чанань (сучасны С?янь ), дзе месьц??ся ?мпэратарск? палац, у як?м ?ладко?вал?ся пышныя прыёмы пасло? з музыкай, спартовым? змаганьням?, акрабатычным? выступам?, паэз?ей, жывап?сам, ? тэатральным? прадста?леньням? . Вел?зарная колькасьць багацьця? ? рэсурса? захо?валася ? скарбн?цах ? складах. Кал? к?тайск?я мясцовыя чыно?н?к? прыехал?, у 643 годзе, на штогадовы ?мпэратарск? прыём, Тай-цзун даведа?ся, што мног?я не змагл? знайсьц? кватэру ? горадзе й здымал? пако? ? гандляро?. Тады ?мпэратар загада? м?н?стэрствам стварыць у стал?цы дзяржа?ныя асабняк? для разьмяшчэньня чыно?н?ка?-дэлегата?, каб кожны атрымл?ва? жыльлё па свайму ведамству.

?мпэратарск?я экзамэны [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Паводле прыкладу дынасты? Суй ?мпэратары Тан ?зял?ся за пашырэньне экзамэнацыйнай сыстэмы, замест дзевяц?рангавай ^[5] . Студэнты-канфуцыянцы рыхтавал?ся да здачы дзяржа?ных экзамэна?, ? пасьля магл? прэтэндаваць на пасады мясцовых, рэг?янальных ? стал?чных чыно?н?ка?. ?спыты став?л?ся да тыпа? м?нцзын ( к?т . 明 ? ) ≪разуменьне канону≫ й цзыньшы ( к?т . ?士 ) ≪экзамэны ?ступленьня ? навуко?цы≫ ^[6] . На м?нцзыне правяралася здольнасьць разьб?рацца ? канфуцыянскай клясыцы, дзе для праверк? прапано?валася цытаваць шырок? набор тэкста?. На цзыньшы правяралася здольнасьць экзамэнуемага нап?саць адказ- эсэ па дзяржа?наму к?раваньню й пал?тыцы , а таксама здольнасьц? ? паэз?? ^[7] . Таксама важна было мець прыгожую выправу, зьнешнасьць, гаворку, почырк, гэта ацэньвалася суб’екты?на й часта больш дагледжаныя ? тыя, хто займа?ся рыторыкай , арыстакраты атрымл?вал? перавагу. Так?м чынам, экзамэны не давал? рэальнай ро?насьц?: нашчадк? арыстакрата? займал? большасьць важных пасто?. У экзамэнах мог прыняць удзел любы мужчына, чый бацька ня бы? рамесьн?кам ц? гандляром ^[8] , багацьце або высакароднае паходжаньне не был? абавязковым?. Урад заахвочва? адукацыю, будава?шы школы й выдава?шы ≪ У Цзын ≫ з камэнтарам?.

Дзяржава была зац?ка?лена ? прыцягненьн? да к?раваньня самых таленав?тых, але ?мпэратары моцна залежал? ад арыстакрата?, а потым ? генэрал-губэрнатара?, як?я не жадал? падпарадко?вацца бязродным чыно?н?кам, як?я ня маюць зямель ? арм?я?. Спадчыннае права ?сталё?вала ро?ную спадчыну для ?с?х дзяцей, што давала некаторую сацыяльную маб?льнасьць, перашкаджаючы назапашваньню ? руках чыно?н?ка? занадта шматл?к?х маёнтка?. Чыно?н?к? мел? кантакты ? мясцовых супольнасьцях, празь як?я ажыцьця?лялася сувязь простых людзей у прав?нцы? зь ?мпэрск?м цэнтрам. З танск?х часо? да 1912 году навуко?цы-бюракраты был? пасярэдн?кам? пам?ж простым? людзьм? й урадам . Зрэшты, пашырэньне экзамэнацыйнай сыстэмы пры Тан яшчэ не дасягнула мяжы, тольк? пры Сун чыно?н?к? канчаткова зрасьл?ся з экзамэнацыйнай сыстэмай ? стал? сапра?ды к?руючым клясам ^{[9] [10]} .

Усё ж, пры Суй ? Тан склалася тая сыстэма дзяржа?най службы, ? па?стала абраная кляса навуко?ца?-чыно?н?ка?.

Рэл?г?я й пал?тыка [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

З самага пачатку рэл?г?я гуляла важную ролю ? танскай пал?тыцы. У сва?м ман?фэсьце Л? Юань сьцьвярджа?, што зья?ляецца нашчадкам сьвятога Даосы Ляо-Цзы ^[11] . Грамадзк?м установам дазвалялася ?трымл?ваць будыйск?х манаха?, як?я ?замен мал?л?ся аб дабрабыце сва?х дарыльн?ка?. Да пачатку перасьледу будызму ? IX стагодзьдз?, будызм ? даас?зм был? ро?ныя ? правах, а ?мпэратар Тан Сюань-цзун запрас?? манаха? абодвух рэл?г?я? да свайго двара. У той жа час, Сюань-цзун пасьмяротна ?знагародз?? Ляо-цзы мног?м? тытулам?, нап?са? камэнтар на даоск? тэкст Ляо-Цзы, ствары? школы для падрыхто?к? да даоскага ?спыту на веданьне канона? ? запрас?? ?ндыйскага манаха Ваджрабадг? для выкананьня тантрычных рытуала?, з мэтай спын?ць засуху 726 году. У 742 годзе Сюань-цзун асаб?ста трыма? курыльню падчас рытуалу ланк?йскага манаха Амагхаваджра , кал? ён чыта? ≪м?стычныя загаворы, каб забясьпечыць перамогу войска? Тан≫. Тады як рэл?г?я гуляла важную ролю ? пал?тыцы, пал?тыка таксама гуляла важную ролю ? рэл?г??. У 714 годзе Сюань-цзун забаран?? гандлярам ? ?ладальн?кам крама? у Чанане прадаваць коп?? будыйск?х сутра? , каб тольк? будыйскае духавенства магло распа?сюджваць сутры сярод верн?ка? ^[12] . У папярэдн?м, 713 годзе, ?мпэратар Сюань-цзун л?кв?дава? прыбытковую Бясконцую Скарбн?цу , якой к?рава? важны будыйск? манастыр Чананя. Гэты манастыр сабра? вел?зарныя сумы грошай, шо?ку, ? скарба? у якасьц? дарунка? ад анан?мных дарыльн?ка?, як?я аддавал? кашто?насьц? ≪на ?трыманьне манастыра≫ у знак пакаяньня ^[13] . Хоць манастыр ? сам акты?на раздава? ахвяраваньн?, ?мпэратар Сюань-цзун выключы? скарбы ? казну як атрыманыя на падставе незаконных банка?ск?х апэрацыя?, махлярства , ? забра?шы скарбы ? казну, разьмеркава? ?х пам?ж ?ншым? будыйск?м? й даоск?м? кляштарам?, выдаткава? на рамонт статуя?, заля?, масто? ? дарог ^[13] .

Войска [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У ?мпэры? Тан была створана досыць арган?заваная для свайго часу вайсковая сыстэма , якая атрымала назву ≪фу б?н≫ (≪сыстэма ваенных акруга?≫) ? была запазычаная ? ?мпэры? табгачо? . Не парушаючы звычайнага адм?н?страцыйнага дзяленьня, у кра?не ?стана?л?вал?ся своеасабл?выя ваенныя акруг?. Яны магл? быць трох разрада?: вышэйшыя, як?я паста?лял? да 1200 жа?нера?, сярэдн?я ? 1000 ? н?жэйшыя ? 800 жа?нера?. Колькасьць вайсковых акруга? у ?мпэры? Тан вагалася ад 600 да 800, што азначала практычна сталую гато?насьць войска ? 400?800 тысяча? чалавек.

Перавага такой арган?зацы? заключал?ся ? тым, што яна не патрабавала ад дзяржавы прыкметных расхода? на ?трыманьне войска, пакольк? ? м?рны час рэкруты займал?ся земляробствам , а падчас пахода? пав?нны был? забясьпечваць сябе сва?м? сродкам?, не дазваляла ?змацн?цца вышэйшаму вайсковаму камандваньню, якое ? м?рны час ня мела войска?, гэта жа раб?ла войска таксама й зручным сродкам пада?леньня беспарадка? на месцах, нарэшце, гэтая вайсковая арган?зацыя добра ?п?свалася ? надзельную сыстэму землекарыстаньня ^[14] . Сярод прыв?лея? ?снавала палажэньне аб сельскагаспадарчых земля? ? жыльля для сем’я?, як?я суправаджал? жа?нера? на мяжы. У выпадку неабходнасьц? ?лада зьвярталася да паслуга? коньн?цы качэ?н?ка?.

Кожны танск? во?н валода? мастацтвам бою, бы? здольны да фэхтаваньня й верхавой язды. Да 742 году войска Тан павял?чылася да 500 тысяча? чалавек. Вайсковыя падразьдзяленьн? несьл? службу як ля стал?цы, гэтак ? ? прав?нцы?. ?мпэратарск? палац ? стал?цу ахо?вал? гвардзейцы. Войска забясьпечвала ?мпэры? посьпех у буйных заваявальных паходах ^[15] .

Эканом?ка [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Сельская гаспадарка [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Дзяржа?ная надзельная сыстэма, плянавасьць гаспадарк? забясьпечыл? эканам?чны ?здым. Цэнтар дзяржавы з басэйна Хуанхэ паступова перамясьц??ся ? басэйн рак? Янцзы , дзе насельн?цтва хутка расло дзякуючы посьпехам у вырошчваньн? рысу й градавай сыстэме земляробства . Паляпшал?ся мэтады апрацо?к? й угнаеньн? зямл?. Сяляне пасьпяхова ?жывал? ?дасканаленую сельскагаспадарчую тэхн?ку: карыстал?ся адз?наццацьцю тыпам? плуго? , а таксама пал??ным колам, як? прыводз??ся ? рух працо?ным быдлам. Гэта был? своеасабл?выя тэхн?чныя прыстасаваньн? пры арашэньн? зямл?. Усё гэта давала магчымасьць вырошчваць да 900 кг збожжа на чалавека ? год. Рысаводзтва, разьв?тае на по?дн?, прасо?валася й на по?нач. Пача?ся выраб трысьняговага цукру , пачал? разводз?ць ша?капрада?. З VIII стагодзьдзя вырошчваецца гарбата . Па?сюдна працавал? вадзяныя млыны ^[16] .

Рамесьн?цтва [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Вял?кая мастацкай кашто?насьцю зья?ляюцца вырабы к?тайск?х рамесьн?ка?, як?я сваю прафэс?ю перадавал? з пакаленьня ? пакаленьне. Рамесьн?к? асво?л? вытворчасьць паперы , вынайдзенай яшчэ ? старажытнасьц?, але якая не атрымала шырокага распа?сюджваньня. Выраблял?ся кашто?ныя гатунк? ша?ковых ткан?на?, колькасьць колера? у адной ткан?не даходз?ла да 20. Ша?каводзтва са старажытных часо? л?чылася асабл?вым рытуалам, прыдворныя дамы был? адказныя за правядзеньне штогадовай цырымон?? збору тутавага л?сьця й вырабу шо?ку. Разьв?валася вытворчасьць мэтал?чных выраба?, з вынаходзтвам кн?гадрукаваньня пачала разьв?вацца пол?граф?чная вытворчасьць. К?тайскае суднабудаваньне дасягнула высокай ступен? разьв?цьця. Бы? вынайдзены порах . Адбывал?ся зьмены й у ваеннай тэхн?цы, выкл?каныя паляпшэньнем тэхналёг?? вытворчасьц?. Павыс?лася якасьць брон?, ня тольк? для во?на?, але й для коней. Бурна разьв?валася вежавая арх?тэктура, зьяв?л?ся першыя вырабы з фарфору .

Крын?цы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Вонкавыя спасылк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

• The Tang Dynasty , Minnesota State University Emuseum   (анг.)
• The Tang Dynasty at the Metropolitan Museum of Art   (анг.)
• Home of 300 Tang Poems , University of Virginia   (анг.)
• Tang art with video commentary , from the Minneapolis Institute of Arts   (анг.)
• Paintings of Sui and Tang dynasties   (анг.)