Бу?льба
(
па-лац?нску
:
Solanum tuberosum
) ? шматгадовыя клубняносныя расьл?ны роду
пасьлён
сямейства
пасьлёнавых
. Слова ≪бульба≫ можа ?жывацца як да самой расьл?ны, гэтак ? да клубня?, як?я ? зья?ляюцца гало?най мэтай культывацы?.
Валодае высокакалярыйным? вартасьцям? (100 грама? прыгатаванай бульбы ? каля 80 ккал). Утрымл?вае ? сабе
ваду
(~80%),
вугляводы
(19%), нязначную колькасьць
бялка
(1,7%), м?н?мальную колькасьць
тлушчу
, невял?кую колькасьць
жалеза
?
вапны
, а таксама
в?там?ны
Bl
E3
?
C
. Вядома больш як 170 дз?карослых ? культурных в?да?. З бульбы атрымл?ваюць
крухмал
,
сьп?рт
,
патаку
, гатуюць сотн? в?да? разнастайных страва?, яна ?дзе на корм жывёле.
Валодае высокакалярыйным? вартасьцям? (100 грама? прыгатаванай бульбы ? каля 80 ккал). Утрымл?вае ? сабе
ваду
(каля 80%),
вугляводы
(19%), нязначную колькасьць
бялку
(1,7%), м?н?мальную колькасьць
тлушчу
, невял?кую колькасьць
жалеза
?
вапны
, а таксама
в?там?ны
Bl
E3
?
C
. Вядома больш як 170 дз?карослых ? культурных в?да?. З бульбы атрымл?ваюць
крухмал
,
сьп?рт
,
патаку
, гатуюць сотн? в?да? разнастайных стра?, яна ?дзе на корм жывёле.
Плод ? шматнасенная ягада. Цьв?це ?
чэрвен?
?
жн??н?
. Размнажаецца клубням? ? ?х часткам? (у сэлекцы? ? насеньнем). Добра расьце на ?гноеных супясчаных ? пясчаных м?нэральных глебах, на сярэдняк?слых тарфяных балотных. Сарты, раянаваныя ?
Беларус?
: раньн?я ? сярэдняраньн?я ? Беларуская раньняя, Прыгожая 2, Аксам?т, Аноста, Адрэта, Дзецкасельская, Сантэ, Явар; сярэднясьпелыя ? Агеньчык, Рас?нка; сярэдняпозьн?я ? позьн?я ? Лошыцкая, Ласунак, Прынёманская 3, Тэмп, Арб?та.
Бульба ёсьць
травян?стай расьл?най
, што яднае да 150 дз?к?х ? культурных разнав?днасьця?. У дз?к?м стане зья?ляецца шматгадовай, у культуры ? аднагадовай расьл?най
[1]
. Разнав?днасьц? быльбы ?твараюць
пол?плё?дны
шэраг з асно?най колькасьцю
храмасома?
? 2n-12, 2n-24, 3n-36, 4n-48, 5n-60, 6n-72. Усе
гатунк?
бульбы тэтраплё?дныя (4n-48).
 Н?жняя частка
|
 Сажанец з адным сьцяблом
|
 Л?сьце
|
Карэньне
? бульбы, якую вырошчваюць з насеньня, мае спачатку стрыжнёвую будову ? у выглядзе зародкавага стрыжнёвага кораня з бакавым? карэньчыкам?. Затым у аснове
сьцябла
? вузлах карэньня, як?я знаходзяцца ?
грунце
, утвараецца другаснае карэньне, якое разам з зародкавым утвараюць валасьн?ков?стыя каран?. Пры вырошчваньн? бульбы з клубня? утвараецца тольк? другаснае махрыстае карэньне. Каля 70 % каранё? бульбы разьмяшчаецца на глыб?н? да 30 см, а асобныя каран? дасягаюць глыб?н? 1,5 м.
З
пазуха?
зачаткавага л?сьця ? падземнай частцы сьцябла адрастаюць падземныя парастк? ?
сталёны
, як?я пата?шчаюцца на вяршынях, чым даюць пачатак новым
клубням
(в?дазьмененым парасткам). На канцах сталёна? разьв?ваюцца клубн? ? выглядзе вял?к?х
пупышак
, уся маса як?х складаецца з танкасьценных кантаваных
вуза?
, напо?неных
крухмалам
, а вонкавая частка складаецца з тонкапластовай
коркавай тканк?
. Клубн? сьпеюць у жн??н??верасьн?.
Сьцёбла? некальк?. Яны травян?стыя, прамастаячыя або ?зыходзячыя, вышынёй 30-150 см, у папярочным разрэзе рабрыстыя, 3?4-гранныя, радзей круглявыя, апушаныя. У некаторых гатунка? уздо?ж сьцябловых рэбра? ёсьць прамыя або хвал?стыя, вузк?я або шырок?я крыльцы. У познасьпелых гатунка? сьцёблы разгал?но?ваюцца ? асно?ным у н?жняй частцы, хуткасьпелых ? у сярэдняй. Па афарбо?цы могуць быць зялёным?, чырвона-ф?ялетавым? або чырвона-карычневым?. Пагато?
п?гмэнтацыя
? залежнасьц? ад гатунку можа выя?ляцца тольк? каля асновы сьцябла, уздо?ж большай яго частк? або па ?сёй да?жын?. Часам наз?раецца ?нтэнс??ная п?гмэнтацыя, пры якой сьцёблы становяцца амаль чорным?.
Частка сьцябла, пагружаная ? глебу, выпускае до?г?я
парастк?
(да?жынёй 15-20, у некаторых гатунка? 40-50 см). З аднаго клубня вырастае ? сярэдн?м 4-8 сьцёбла?, зь як?х утвараецца
куст
. Па выглядзе ? будове кусты бываюць прамастаячыя ц? раск?дз?стыя, мала- ? многасьцябловыя, з ро?ным? або ярусным? сьцёблам?. Дасягае ? вышыню больш за 1 мэтар.
 Л?сьце
|
 Кветк?
|
 Атрутныя плады (ягады)
|
 Плод з вочкам?
|
У л?ставых пазухах падземнай частк? сьцёбла? утвараюцца бакавыя пабег? ? сталёны да?жынёй 5-20 см, часам да 35-40 см. Растуць яны ? глебе больш-менш гарызантальна, утвараюць у вузлах карэньчык? ? могуць самастойна ?караняцца. На канцах сталёна? зь невял?к?х спачатку пата?шчэньня? разьв?ваюцца клубн?.
Л?сьце
бульбы цёмна-зялёнае, перарыв?ста-няпарнаперыстарасьсечанае. Складаецца з канчатковай дол?, некальк?х пар (3-7) бакавых доля?, разьмешчаных адна супраць другой, ? прамежкавых дзелек м?ж ?м?. Няпарная доля называецца канчатковай, парныя дол? маюць парадкавыя назвы ? першая пара, другая пара ? г. д. (л?к вядзецца ад канчатковай дол?). Дол? ? дзельк? сядзяць на стрыжаньках, прымацаваных да стрыжня (чаранка), н?жняя частка якога можа пераходз?ць у хвосьц?к. Каля парных доля? месьцяцца яшчэ драбнейшыя дзельк?. Па форме яны круглявыя, авальныя, падо?жаныя, яйкападобныя, рамб?чныя, востраканцовыя або авальна-востраканцовыя, апушаныя. Дол?, часьц?цы ? частачк? могуць быць с?мэтрычным? (ро?навял?к?м?) ? нес?мэтрычным?.
У некаторых гатунка? верхняя пара доля? ? верхавая няцотная доля зрастаюцца асновам?,чым утвараюць 3-лопасьцевыя верхав?ны. Завуць такую зьяву плюшчал?стасьцю. Па колькасьц? часьц?ц у л?сьце адрозьн?ваюць 3 ступен? яго расьсечанасьц?: нязначная ? 1 пара доля?, дзельк? адсутн?чаюць; сярэднюю ? да 2 пар доля? ? 1-2 пары дзелек; моцную ? 2-3 пары доля? ? шматл?к?я дзельк?. У залежнасьц? ад шчыльнасьц? разьмяшчэньня доля? л?сты могуць быць густа-, сярэдне- ? рэдкадолькавым?. У густадолькавых л?сьц?к? доля? месьцяцца шчыльна, часта налягаюць сва?м? паверхням? адз?н на аднаго. У сярэднедолькавых яны тольк? дакранаюцца бакам?. У рэдкадольных м?ж часьц?цам? ёсьць прамежк?. Зь н?жняга боку доля? прыкметная сетка жылак, як?я бываюць п?гмэнтаваным?. Л?сьце разьмяшчаецца на сьцёблах сьп?ральна. Ля сваёй асновы мае 2 серпападобныя або л?стападобныя
прыл?стк?
.
Дыяграма кветк?
Кветк? двухполыя, прав?льныя, у верхав?нных шчытках 5-разьдзельныя: чашачка складаецца з 5 востразубчастых, узрослых у аснове чашал?сьц?ка?, венчык ? з 5 зрослых пялёстка?. У кветцы разьмяшчаюцца 5 тычынак, пылав?к? як?х на каротк?х ножках шчыльна складзеныя ? цыл?ндрычную або конусападобную калёнку, ? песьц?к зь верхняй завязьзю з лычыкам, як? праймае цэнтральную ?нутраную частку калёнк? ? выдаецца над пылав?кам? або ро?ны зь ?м?, а часам н?жэйшы за ?х.
Венчык зрослапялёсткавы, белы, с?н?, с?не-ф?ялетавы, ружовы, чырвона-ф?ялетавы. Пылав?к? аранжавыя, жо?тыя, жо?та-зялёныя. Кал? ? кветках утвараюцца аранжавыя або жо?тыя пылав?к?,
пылок
як?х здольны да нармальнага апладненьня, то пры багатым цьв?ценьн? на расьл?нах разьв?ваецца шмат пладо?. У гатунка?, як?я маюць кветк? са стэрыльным? жо?та-зялёным? пылав?кам?, плод не ?твараецца.
Кветк?
на расьл?нах сабраныя ?
суквецьц?
-шчытк?, як?х на адным кветканосе бывае ад 2 да 4. Кв?тнее ?
чэрвен?
?жн??н?.
Плод
? шматнасенная, жо?та- або цёмна-зялёная, круглявая або круглява-авальная, атрутная
ягада
дыямэтрам 2 см.
Насеньне
дробнае, яйкападобнасплюснутае, бледна-жо?тае або крэмавае. Маса 1000 семак ? 0,5-0,6 грама. У зялёных
вэгетаты?ных частках
расьл?ны зьмяшчаецца алькалё?д салян?н, як? служыць для абароны расьл?ны ад паражэньня
бактэрыям?
? некаторым? в?дам?
вусяко?
. У сувяз? з гэтым пазелянелыя клубн? бульбы неядомыя.
Насеньне з парасткам?
Клубн? адначасова зья?ляюцца ? ём?шчам запасных пажы?ных рэчыва? ? вэгетаты?ным органам. Досьледна пацьверджана, што
клубень
? вэгетаты?ны орган, як? ?твараецца на канцы падземнага сьцябла ? сталёна. Як тольк? сьцябло бульбы вырасьце над зямлёй на 15-20 см, яго н?жнюю палову закрываюць кавалкам цёмнага
тэкстылю
або шчыльнай сьвятлонепран?кальнай
паперы
, асьцярожна прывяза?шы паперу або тэкстыль пад л?сьцем, закры?шы н?жнюю палову сьцябла. Частка ?залятара ?весь час мае ляжаць на зямл? ? па меры росту сьцябла ?весь час закрываць яго ад сьвятла. Да восен? на
зацененай
частцы сьцябла ?творацца надземныя клубн?. Кал? верхав?ну маладога сьцябла бульбы зьмясьц?ць у чорную скрыню ? у цемры на ёй пачнецца ?тварэньне клубня?. У н?жн?х частках расьл?ны, схаваных у глебу, бульба?тварэньне затрымаецца.
Пра вэгетаты?нае паходжаньне клубня сьведчыць ная?насьць на маладых клубнях недаразьв?тага л?сьця ? выглядзе лускав?нак. Пасьля ?х адм?раньня на паверхн? клубня застаюцца дугападобныя рубцы ? бро?к?, у пазухах як?х разьмяшчаюцца 3 пупышк?. Бро?к? разам з пупышкам? называюць
вочкам?
. Яны бываюць: глыбок?м? ? пры заляганьн? пупышак у паглыбленьнях клубня; неглыбок?м? ? з разьмяшчэньнем пупышак амаль на ?зро?н? з паверхняй клубня; паверхневым?, кал? пупышк? выступаюць над паверхняй клубня, чым утвараюць грудок. Вочк? месьцяцца на клубнях сьп?ральна. Колькасьць ?х на клубнях сярэдняга памеру ? 6-12, на вял?к?х ? да 15-20. Менш вочак у н?жняй частцы клубня, больш за ?сё ? у верхняй. Жыцьцяздольнасьць пупышак у вочку неаднолькавая, найбольш высокая ? у сярэдняй пупышк?. Пры пасадцы клубня? або, кал? ?х прарошчваць перад пасадкай, прарастае 1/3 або 1/4 пупышак. У асно?ным тыя, як?я разьмяшчаюцца на верхав?не клубня.
Парастк?, як?я ?твараюцца з пупышак клубня?, у залежнасьц? ад колькасьц? сьвятла пры прарастаньн? могуць мець колер ад белага з жо?тым, ц? зялёным адценьнем, да чырвона-, с?не- ц? цёмнаф?ялетавага. На паверхн? клубня ёсьць шмат невял?к?х сьветлых адтул?н, празь як?я ажыцьця?ляюцца
дыханьне
?
трансьп?рацыя
вады. Сваёй н?жняй часткай, якая яшчэ называецца пупав?най, асновай, сталонным паглыбленьнем, або ?падз?най, клубень злучаецца са сталёнам. Проц?леглая ад яе ? верхняя частка, або вярхушка клубня зь верхняй пупышкаю.
Клубень з вочкам?
На падо?жным разрэзе сасьпелага клубня пад
м?краскопам
выразна в?даць наступныя элемэнты: скурку (у маладога клубня эп?дэрм?с), кару,
камб?й
, сасудз?стыя пучк? ? сэрцав?ну. Луп?на ? вонкавы ахо?ны пласт клубня, складаецца зь некальк?х шэрага? коркавых вуза? другаснай покры?най тканк? ? пэрыдэрмы. Пад луп?най знаходз?цца кара, якая складаецца з парэнх?мных вуза?, запо?неных крухмальным? зёрнам?, ? праводных элемэнта?
лубу
? рэшатападобных трубак фляэмы. Пад карою знаходз?цца пласт вуза? камб?ю, зь якога ? цэнтры клубня ?твараюцца элемэнты
кс?лемы
. Цэнтральная частка клубня запо?неная парэнх?мным? вузам? сэрцав?ны, як?я разыходз?цца радыяльным? прамяням? да вочак у месцах ?х разьмяшчэньня. У парэнх?мных вузах клубня? утрымл?ваюцца крухмальныя зёрны. Найбольшая колькасьць ?х знаходз?цца ва ?нутраных вузах кары ? зьнешн?х ? сэрцав?ны, найменшая ? у складзе вадзян?стых вуза? цэнтральнай сэрцав?ны.
Ф?ялетавыя клубн?
Па форме клубн? бываюць круглявым?, авальным? або падо?жаным?. У круглявых клубня? ва ?с?х напрамках памеры амаль аднолькавыя, у авальных ? адз?н з к?рунка? перавышае ?ншыя ? 1,5 разу, у падо?жаных ? 2-кратна ? больш. Ёсьць гатунк? з прамежкавай формай клубня? ? яйкападобнай, плоскаавальнай, бочкападобнай ? ?нш. Клубн? пакрытыя гладкай, лускаватай або сеткаватай луп?най. Афарбо?ка мякац? клубня? розная ? белая, жо?тая, сьветла-ружовая, часам чырвоная, с?няя. Паверхня клубня? мае таксама розную афарбо?ку ? белая, ружовая, чырвоная, с?не-ф?ялетавая ? г. д. Вел?чыню клубня? можна павял?чыць працягам фазы ?х росту
[2]
, але ? ? гэтым выпадку спадчыннасьць гатунку адыгрывае важную ролю. Да таварных клубня? адносяць тыя, сярэдняя маса як?х перавышае 40 грама?.
Клубн? бульбы ?трымл?ваюць каля 25 % сухога рэчыва, асно?ным складн?кам якога ёсьць
крухмал
? 80-85 % (у залежнасьц? ад месца вырошчваньня ? гатунку), яшчэ каля 2 % складае
бялок
(ад 1,5 % да 3 %), звыш 0,3 % ?
тлушч
(да 0,6 %). Бялок бульбы (
тубэрын
) зьмяшчае 14 з 20 незаменных
ам?нак?сьля?
? мае каэф?цыент 0,85 пажы?най кашто?насьц? ? пара?наньн? зь бялком курынага мяса, як? л?чыцца па?навартасным для харчаваньня чалавека
[1]
. У клубнях бульбы зьмяшчаецца большасьць в?да?
в?там?на?
:
аскарб?навая к?сьля
(10-54 мг%),
тыям?н
,
рыбафляв?н
,
п?рыдакс?н
, фал?йная ?
н?катынавая
к?сьл?. Таксама ? бульбе ёсьць рэтынол, эргакальцыфэрол, б?яфлявано?ды, каратыно?ды,
такафэрол
,
н?катынам?д
, б?ятын ? супрацьязвавы фактар ? в?там?н U. Асабл?ва багатыя на в?там?н C сьвежасабраныя клубн?, бо пасьля 2-месячнага захо?ваньня колькасьць в?там?на C памяншаецца амаль удвая
[3]
.
Каля 1 % сухога рэчыва прыпадае на долю м?нэральных рэчыва?:
каль
(568 мг на 100 г сырой масы) ?
фосфар
(50 мг). У ёй утрымл?ваюцца
сол?
кальцу
(12-15 мг%),
магну
,
жалеза
(1 мг%) серы, марганцу,
ёду
, н?келю, кобальту, медз? ? ?нш. Таксама ? клубнях бульбы ёсьць
стэрыны
([стыгмастэрын, кампэстэрын ? с?тастэрын),
л?п?ды
? арган?чныя к?сьл? (кававая, хлёрагенавая, л?монная, шча?евая ? яблычная). Уся надземная частка расьл?ны ? скурка клубня? утрымл?ваюць глюкаалькалё?ды, гало?ным? зь як?х ёсьць салян?н ? чакан?н. У клубнях (мякац?) зьмяшчаецца ад 3 да 7-10 мг %
салян?ну
, таму ?х не выкарысто?ваюць у сырым выглядзе ? гэта можа выкл?каць
атручаньне
. На сонцы ?трыманьне салян?ну можа дасягнуць 20-40 мг% ? клубн? набываюць горк? прысмак. Пры ?трыманьн? салян?ну вышэй за 20 мг%, а таксама выкарыстаньн? пазелянелых клубня? без чыстк? ? у
ежу
?жываць нельга. У луп?нах утрыманьне салан?ну складае 30-60 мг%, у праростках бульбы зьмяшчаецца 400?800 мг% салан?ну. У вял?кай колькасьц? салан?н зьн?жае акты?насьць
фэрмэнту
хал?нестэразы
, важнага для
нэрвовай сыстэмы
. Прыкмета гэтага ?
гала?ны боль
,
млоснасьць
, а таксама запавольваньне рэакцыя? на зьнешн?я раздражняльн?к?
[4]
.
Сярэдняе ?трыманьне важных пажы?ных рэчыва? у 100 г ядомай масы клубня? сталовай бульбы пры зборы
[5]
| Асно?ны склад, г
|
М?нэральныя рэчывы, мг
|
В?там?ны, мг
|
Арган?чныя к?сьля, мг
|
| Вада
|
77,8
|
Каль
|
445,0
|
Водарастваральныя в?там?ны:
|
Л?монная
|
510
|
| Вугляводы
, у тым л?ку
|
14,8
|
Кальц
|
10,0
|
С (
аскарб?навая к-ля
)
|
17,0
|
|
| крухмал
|
14,1
|
Фосфар
|
50,0
|
В
1
(
тыям?н
)
|
0,11
|
Шча?евая
|
?
|
| глюкоза
|
0,24
|
Магн
|
25,0
|
В
2
(
рыбафлав?н
)
|
0,045
|
|
| фруктоза
|
0,17
|
Натр
|
10,0
|
В
3/5
(
пантатэнавая
)
|
0,4
|
Яблычная
|
90
|
| цукроза
|
0,30
|
Жалеза
|
0,8
|
В
6
(
п?рыдакс?н
)
|
0,4
|
|
| С?ры пратэ?н
|
2,1
|
Марганец
|
0,15
|
В
9
(
фол?евая к-та
)
|
0,007
|
Сал?цылавая
|
0,12
|
| С?ры тлушч
|
0,1
|
Медзь
|
0,15
|
РР (
н?яцын
)
|
1,22
|
|
| Балястныя рэчывы
|
2,5
|
Цынк
|
0,27
|
Тлушчарастваральныя в?там?ны:
|
|
Фтор
|
0,01
|
Е (
токафэрол
)
|
0,06
|
| Ёд
|
0,004
|
К
|
0,05
|
| Сэлен
|
0,004…0,02
|
Прав?там?н
(
каратын
)
|
0,01
|
Радз?ма ?
Па?днёвая Амэрыка
, дзе яе вырошчвал?
ацтэк?
?
?нк?
, а таксама па?ночнаамэрыканск?я плямёны
?ракеза?
.
[6]
У XVI стагодзьдз? завезена ?
Э?ропу
(
Г?шпан?я
,
Ангельшчына
), у прыватнасьц?, л?чыцца, што ? Ангельшчыну бульбу завёз
Томас Гэрыят
.
[7]
[8]
У
Рэчы Паспал?тай
стала вядомая ? XVII стагодзьдз?.
[9]
Л?чыцца, што ?першыню бульбу ? кра?ну завез кароль
Ян Сабеск?
пасьля перамог? над
туркам?
?
б?тве пад Венай
(12 верасьня 1683 году).
Першапачаткова бульбу выкарысто?вал? як лекавую ? дэкараты?ную расьл?ну,
[10]
у якасьц? ядомай палявой культуры пачала масава спажывацца па ?сёй Э?ропе з другой паловы XVIII стагодзьдзя.
У якасьц? экзатычнай стравы бульба стала вядомая на магнацк?м стале ? Рэчы Паспал?тай напрыканцы XVII стагодзьдзя. У кн?зе, нап?санай кухм?страм крака?скага ваяводы Стан?славам Чарнецк?м, слынным ≪Compendium ferculorum albo zebranie potraw≫ (≪Усё пра стравы, альбо збор страва?≫), згадваецца першая бульбяная прысмака для эл?ты кра?ны. Пад назваю ≪tertofelle≫ хаваецца бульба, якую пякл? ? попеле ? пакроеную на скрыл?к? смажыл?. Кн?га пабачыла сьвет у 1682 годзе ? на працягу XVIII стагодзьдзя неаднаразова перавыдавалася.
Упершыню бульбу пачал? вырошчваць у
Беларус?
падчас панаваньня караля польскага ? вял?кага князя л?то?скага
А?густа III
(1736?1763), на тэрыторы? сучаснай Гарадзеншчыны ? другой трэц? XVIII стагодзьдзя. Але ? гэты час яна вырошчвалася тольк? ? карале?ск?х эканом?ях нямецк?м? калян?стам?. Найбольш значным бульбаводчым цэнтрам напрыканцы 1780-х гадо? стала тэрыторыя Полацкага намесьн?цтва. У 1788 годзе тут у ≪пасеве≫ бульба займала ?сяго 7
чвэрця?
, а ? ≪ураджа?≫ ? 21 чвэрць, але праз два гады ? ≪пасеве≫ было 4617 чвэрця?, а ? ≪ураджа?≫ ? 18 759 чвэрця?. На Суражчыне ? гэты час вырошчвал? бульбу ня тольк? на агародах, але ? на панск?х палетках.
Першапачаткова беларускае сялянства пастав?лася надзвычай недаверл?ва да гэтай агрыкультурнай навацы?, зьдзяйсьняла акты сабатажу, адма?ляючыся яе садз?ць.
XIX стагодзьдзе стала часам шырокага распа?сюджаньня новай агрыкультуры на беларуск?х палетках. Кал? ?
Гарадзенскай губэрн?
? 1822 годзе было сабрана 7,1 тысячы чвэрця? бульбы, то ? 1827 годзе ?жо ? 100 разо? болей. У справаздачах
Менскай
ды
В?цебскай
губэрня? за 1828 год адзначалася, што бульба зья?ляецца ≪
пособием к продовольствию… родится в изобилии… с успехом повсеместно здесь разводится
≫. У справаздачы Гарадзенскай губэрн? за 1840 год адзначалася: ≪
картофель занимает первое место в числе возделываемых …овощей, способствует продовольствию народа, прокормлению скота и удобрению полей
≫. Стравы з бульбы ? гэты ж час становяцца надзвычай важным элемэнтам харчаваньня беларускага народу. Бульба насамрэч у гэты час станов?цца пануючай палявой культурай, ≪друг?м хлебам≫, хаця ня будзе перабольшаньнем сказаць, што для бяднейшых сяляна? яна была ?вогуле ц? не адз?ным ? першым хлебам. Услухаемся ? радк? аднаго з сучасьн?ка?: ≪
…горох, часть ячменя, овес крестьяне сбывают, а картофелем питаются почти круглый год
≫.
Бульба
Посьпех? бульбаводзтва, ≪бульбяны бум≫, дал? свае стано?чыя вын?к? ? гал?не сэлекцы?. Ужо ? 1860-х гадах узьн?каюць мясцовыя, беларуск?я гатунк? бульбы. У жн??н? 1853 году ?
Горы-Горацк?м земляробчым ?нстытуце
была адкрытая выстава, на якой экспанавалася 28 гатунка? бульбы з батан?чнага саду ?нстытуту, а таксама прадукты з бульбы ? выглядзе
мук?
?
крупк?
. У 1868 годзе ≪Земледельческая газета≫ п?сала пра тое, што ?
Горацк?м павеце
мел?ся гатунк?, ≪
на кои почти не имеют влияния неблагоприятствующие обстоятельства, вредящие всем прочим. Так, например, в нашем уезде, в с. Слижах, у одного хозяина картофель ежегодно дает более десяти зерен и величиной превосходит гусиные яйца… Обилием крахмала и вкусом слижевский картофель превосходит все возможные сорта
≫. Вельм? высок?м? якасьцям? валодала мсьц?сла?ская ды быха?ская бульба. Вядомы зна?ца гэтае справы, А. Палтарацк? п?са?: ≪
Мне прыходз?лася бачыць розныя гатунк? бульбы, але н?дзе ня бачы? я такой буйнай ? сапкай, як у
Амсьц?сла?ск?м павеце
…
Быха?ская
бульба таксама добрая
≫.
Паводле зьвестак, зьмешчаных у ≪Живописной России≫ (1882), на тэрыторы? Беларускай вобласьц? (пад гэтым тэрм?нам у выданьн? разумел?ся Менская,
Маг?лё?ская
, В?цебская ? этнаграф?чна беларуск?я частк?
Смаленскай губэрня?
) зьб?ралася да 5 м?льёна? чвэрця? бульбы. На той жа тэрыторы? ? 1905 годзе пася?ная плошча пад бульбу займала 202 580 дзесяц?н ворнай зямл? (5,8 працэнта? усёй пася?ной плошчы).
У 1890-я гады на тэрыторы? Беларус? ?жо вылучал?ся 4 зоны бульбаводзтва. Да першай аднос??ся
Рэчыцк? павет
. Тут пад бульбу был? заняты 18,1% пася?ных плошча?. Да другой зоны належал? тэрыторы?
Барыса?скага
,
Гомельскага
,
Рагачо?скага
,
Чэрыка?скага
павета? (12,1 ? 15% плошча?). Да трэцяй зоны аднос?л?ся
Менск?
,
Бабруйск?
,
Кл?мав?цк?
,
Чавуск?
, Быха?ск?,
Маг?лё?ск?
,
Аршанск?
,
Сеньненск?
паветы (9,1 ? 12% плошча?), а да чацьвертай зоны аднос?лася тэрыторыя Горацкага павету ды ?сёй В?цебскай губэрн? (6,1 ? 9% плошча?). На пачатку XX стагодзьдзя беларускае бульбаводзтва было найлепшым ? адным з наймацнейшых у
Расейскай ?мпэры?
. На 1913 год прыпадае п?к дарэвалюцыйнай беларускай бульбяной вытворчасьц? ? пася?ная плошча склала 583,3 тыс. га, ураджайнасьць 6,4 т/га, валавы збор 4 м?льёны тон, ц? 12,6% валавога збору ? Расе?.
Бульба
Паводле наз?раньня? Часлава Пяткев?ча, ва ?сходнебеларуск?м
Палесьс?
? другой палове XIX стагодзьдзя бульбу садз?л? ≪
пад соху, у кожную баразну або чэраз баразну ? другой палав?не
красав?ка
(кал? зямля пацяплее, бо ? халоднай папухне, пакуль зыйдзе). За сахой ?дзе жанчына з каробкай напо?ненай клубням? ? к?дае ?х у баразну на адлегласьц? 30 см адз?н ад аднаго па адным ц? больш у залежнасьц? ад вел?чын?; напаступны заход сах? гэту баразну закрывае. У кожную баразну к?даюць тады, кал? садзяць невял?кую колькасць ? на лепшай глебе (пагной), а праз баразну садзяць тады, кал? займаюць большую плошчу на ня?гноенай н?ве (простапольле)
≫.
Палешук?
бульбу садз?л? ? на агародах, з дапамогай лапаты ≪
дзьвюма асобам?: першы ?б?вае ? зямлю лапату амаль па дрэ?ца ? вык?двае зямлю на паверхню, друг? бярэ з каробк? клубн? ? к?дае ? тую ямку па адным ц? па некальк? ? залежнасьц? ад ?х вел?чын?. Зямлёй, выкапанай з наступнай ямк?, прыкрываецца папярэдняя, у якую ?жо ?к?нул? бульбу, ? г. д.
≫
Так?м чынам, по?ная ? незваротная ≪беларус?зацыя≫ бульбы адбылася ? XIX стагодзьдз?. У сярэдз?не таго ж стагодзьдзя бяз бульбы немагчыма было ?жо ?яв?ць жыцьцё беларускага паспал?тага люду. Бульба ?ваходз?ць у
фальклёр
, пра яе складаюць песьн?, танчаць пад ?х. Адна з папулярнейшых беларуск?х
полек
увогуле можа л?чыцца за своеасабл?вы бульбяны г?мн:
Гарн?, гарн? бульбу з печы
У торбачку ? ды на плечы
Бульбу пякуць, бульбу вараць
Бульбу ядуць, бульбу хваляць
З бульбы мука, з бульбы
каша
Прападз? ты, доля наша
Адз?н лапаць, друг? бот,
А я шляхц?ц, дал?бог!
Сёньня бульба ? Беларус? л?чыцца нацыянальнай культурай, ≪друг?м хлебам≫, пася?ныя плошчы займаюць 749,3 тыс. га (1993).
Пасьля варк? бульбы ? луп?не ? яе клубнях заставалася каля 60 % спачатнага
в?там?ну Ц
. Для дзённай патрэбы ? гэтым в?там?не дастаткова спажыць 300 грама? бульбы. Для вытворчасьц?
чыпса?
выкарысто?вал? гатунк?, што зьмяшчал? да 0,2 % рэдукавальных цукро? у кругла-авальных клубнях да 6 см у
прамеры
, для фрыцюрнай бульбы ? да 0,4 % так?х цукро? у падо?жаных клубнях па 9?11 см да?жынёй
[11]
.
З адмысловых гатунка? бульбы вырабляюць
крухмал
, як? выкарысто?ваюць у папяровай,
тэкстыльнай
?
харчовай
прамысловасьц?, а таксама ?
мэдыцыне
?
фармацэ?тыцы
. Цалкам было магчыма атрымаць крухмал з клубня? пры крухмал?стасьц? да 22 %
[11]
.
У 2002 г. сабрал? 7,4 млн тона? бульбы, зь ?х 587 тыс. тона? (8%) сельскагаспадарчыя прадпрыемствы. Асно?ную частку сабрал? ва ?ласных падсобных гаспадарках. На душу насельн?цтва прыпала звыш 700 кг бульбы, зь ?х людз? спажыл? ? сярэдн?м па 170 кг (24%). Асно?ная частка пайшла на перапрацо?ку ? корм жывёлам
[12]
. У 2011 г. валавы збор бульбы ? Беларус? скла? 1,2 млн тона? пры ?раджайнасьц? 218
цэнтнэра?
з
гектара
[13]
. У 2019 годзе Беларусь знаходз?лася на 11-м месцы ? сьвеце паводле збору бульбы
[14]
.
У 2022 годзе земляробчыя прадпрыемствы Беларус? сабрал? 789 900 тона? бульбы з 260 кв.км угодзьдзя?. За 2022 год з бульбы выраб?л? звыш 16 000 тона?
крухмалу
. Самаакупным? был? гатунк? з крухмал?стасьцю звыш 15 %. У 2023 годзе сярэдняя ?раджайнасьць дасягала 358
цэнтнэра?
з
гектару
, што было пара?нальна з паказчыкам? ? ?ншых кра?нах Э?ропы. На гатунк? беларускай сэлекцы? прыпадала каля 70 % плошчы пасева?. Найбольш пашыраным? гатункам? был?: ≪брыз≫ ? сярод сярэдняраньн?х, ≪скарб≫ ? сярод гатунка? сярэдняга тэрм?ну пасьпяваньня ? ≪вэктар≫ ? сярод сярэдняпозьн?х. Беларуск?я гатунк? бульбы магл? даваць ураджайнасьць звыш 50 тона? з гектару, а ? большасьц? ? 60 т/га
[11]
. У 2023 годзе на прысядз?бных
дзялянках
у Беларус?, на як?х вял? на
натуральную гаспадарку
, вырасьц?л? 75 % бульбы
[15]
.
- ^
а
б
Картопля //
Лекарск?я расьл?ны: энцыкляпэдычны даведн?к
= Л?карськ? рослини: Енциклопедичний дов?дник / адказн.рэд.
Андрэй Градз?нск?
. ? К?е?: Укра?нская энцыкляпэдыя ?мя М?колы Бажана, 1992. ? С. 195-196. ? 544 с. ? 100 000 ас. ?
ISBN 5-88500-055-7
- ^
Van der Zaag D.?E., Burton W.?G. Potential yield of the potato crop and its limitations // 7th Triennial conf. eur. Ass. pot. res.? Warsaw, 1978.? Р. 7-22.
- ^
Вячасла? Кравец.
Прадмова //
Стравы з бульбы
= Страви з картопл? / заг.рэд. В.С. Радзько. ? К?е?: Час, 1991. ? С. 5-6. ? 304 с. ? 160 000 ас. ?
ISBN 5-88520-069-6
- ^
В?ктар Цыганенка, З?на?да Салавых.
Стравы з бульбы //
Стравы з фрукта? ? гародн?ны
= Страви ?з фрукт?в та овоч?в / заг.рэд. Я.В. Сьцяпанава. ? К?е?: Тэхн?ка, 1990. ? С. 35. ? 224 с. ? 205 000 ас. ?
ISBN 5-335-00561-0
- ^
Бэрнд Пуц.
Бульба: разьвядзеньне, вырошчваньне выкарыстаньне = Kartoffeln : Zuchtung, Anbau, Verwertung. ? Гамбург: Бэхр, 1989. ? 263 с. ?
ISBN 3925673458
- ^
History and Origin of the Potato
(анг.)
- ^
Irish Potato Famine and Trade
(анг.)
- ^
Sir Walter Raleigh's American colonies
(анг.)
- ^
Харчаванне ? Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м
(недаступная спасылка)
,
Алесь Белы
- ^
The Cambridge World History of Food - Potatoes
(анг.)
- ^
а
б
в
Аляксандра Анцалев?ч.
Навуковец расказа?, як?я якасьц? ? трэц?м тысячагодзьдз? пав?нна мець бульба
// Газэта ≪
Зьвязда
≫, 24 верасьня 2023 г.
Праверана 8 кастрычн?ка 2023 г.
- ^
Алена А?чыньн?кава.
≪Друг? хлеб≫ пакуль таньнейшы за першы //
Зьвязда
: газэта. ? 8 лютага 2003. ? № 33 (24717). ? С. 2. ?
ISSN
1990-763x
.
- ^
Сяргей Куркач.
Сёлета бульбы ? 1,2 млн тон
//
Зьвязда
. ? 17 л?стапада 2011. ? №
219 (27083)
. ? С.
1
.
- ^
Беларусь знаходз?цца сярод сусьветных л?дэра? па вырошчваньн? льновалакна, жыта ? журав?на?
//
Беларускае тэлеграфнае агенцтва
, 15 л?стапада 2019 г.
Праверана 23 сьнежня 2019 г.
- ^
Барташ: да 75 працэнта? агародн?ны, бульбы, садав?ны ? ягад у Беларус? вырошчваюцца на прысядз?бных участках насельн?цтва
//
БелТА
, 20 верасьня 2023 г.
Праверана 1 кастрычн?ка 2023 г.
- Артыкул створаны з дапамогай матэрыяла? з:
?гар Марзалюк, праект ≪Наша ежа≫
Бульба
?
схов?шча мультымэдыйных матэрыяла?