Апэльс??н
(таксама апэльс
ы
н; бел. дыялект. ? г?ст.
памаранча
,
памаранец
;
па-лац?нску
:
Citrus sinensis
) ? вечназялёнае
цытрусавае
дрэва ? яго плод.
Расьце ? трап?чных ? субтрап?чных кра?нах, цепла- ? в?льгацелюб?вая расьл?на. У наш час да найлепшых гатунка? належаць апэльс?ны з рэг?ёну
М?жземнага мора
й
Кал?форн??
. У
Беларус?
вырошчваюць у аранжарэях ? як пакаёвую расьл?ну.
Батан?чнае аздабленьне кн?г?, 1872
Апэльс?ны
Апэльс?ны
Л?сьце суцэльнае, шматгадовае злучаецца са сва?м? крылатым? хвосьц?кам? праз прамежкавае шырокае сучляненьне. Кветк? белыя, сядзяць па 6, пэндзьлям? й складаюцца з 5-паасобнага маларасчыненага калякветн?ка з то?стым? далям?, мноствам тычачак ? адз?нкавай вольнай, ц? ≪верхняй≫, завязьзю. Плод ? шматгняздовая ягада розных памера? ? афарбо?к? скуры (ад сьветла-жо?тай да чырвона-аранжавай; насычанасьць колеру скуры не абавязкова сьведчыць пра сьпеласьць), сака?ны, салодк? ц? к?сла-салодк?, масай 100?500 г.
Утрымл?вае да 12%
цукро?
(пераважна
фруктозу
й
цукрозу
), а таксама
арган?чныя к?слоты
,
в?там?ны
C
,
групы B
,
P
,
каратын
, сол?
вапню
,
калю
,
фосфару
. Важная якасьць апэльс?на ? пад час захо?ваньня колькасьць в?там?на? C не зьмяншаецца.
Паходз?ць з
К?таю
, дзе культывава?ся больш за 4 тысячы гадо?; з
11
?
12 стагодзьдзя?
вырошчваецца ? кра?нах
Леванту
. Да
Э?ропы
апэльс?н трап?? дзякуючы
?тальянск?м
купцам, як?я гандлявал? зь Левантам, а таксама патрап?? з
Арабскай Г?шпан??
?
Сыцыл??
. Але першапачаткова ? Э?ропе бы? вядомы к?слы гатунак апэльс?на. Салодк? апэльс?н завезены з К?таю
партугальск?м?
купцам? ? пачатку
16 стагодзьдзя
.
На тэрыторы? Беларус? й
ВКЛ
апэльс?н мог стаць вядомым з
15 стагодзьдзя
, але мода на цытрусавыя была ?ведзена ? карале?ск?м двары
Бонай Сфорцай
, пасьля чаго апэльс?ны стал? заваз?ць ?
Польшчу
й ВКЛ у за?важанай колькасьц?, што адпавядала тэндэнцы? ?тальян?зацы? кул?нарных густа? заможнай шляхты. Усё ж першапачаткова гэта бы? рэдк? плод ? па пары штук А. падавал? на стол
Жыг?монта I Старога
, ? тое з нагоды ?рачыстасьця?. Апроч дарагав?зны (у тры разы даражэй за
л?моны
), распа?сюджаньне стрымл?вала тое, што апэльс?н у нязначнай ступен? мог служыць дадаткам да ?ншых стра?. Пашырэньню апэльс?на ?
Рэчы Паспал?тай
паспрыял? таксама
езу?ты
, ? гэтым знаходз?л? сабе новых прых?льн?ка?. Адпаведна названы факт выкарысто?ва?ся ? антыезу?цкай прапагандзе, бо ≪г?шпанск?я яблык?≫ шкодз?л? ≪моцы ? прастаце звычая?≫. Тым ня менш, ужо ? ваенным лягеры
Стэфана Баторыя
гатавал?
жэле
з апэльс?на?. У
панэг?рыку
Геран?му Хадкев?чу
(
В?льня
,
1606
) п?шацца, што герою паднос?цца ня
золата
, але, апроч ?ншага, цудо?ны апэльс?н. Як годны падарунак апэльс?н прыгадваецца ?
эп?сталярыях
? плод дасылае
Ян Караль Хадкев?ч
сваёй жонцы, ксёндз
Каз?м?р Сарнецк?
шле яго з
Варшавы
Каралю Стан?славу Радз?в?лу
,
Зьб?гне? Морштын
з
Карале?ца
дасылае яго ?
Слуцак
да
Каз?м?ра Клакоцкага
. ?мпарт апэльс?на? знайшо? адлюстраваньне ? ≪Мытных ?нструкцыях ВКЛ≫
17 стагодзьдзя
. У баракальнай культуры Рэчы Паспал?тай апэльс?н ста? сымбалем эратычнай гульн?. У 17?
18 стагодзьдзях
атрымал? распа?сюджаньне апэльс?навыя
гарэлка
?
л?кёр
, у 18 стагодзьдз? ? заможных дамах пачал? раб?ць
аранжад
. Настойк? з апэльс?на ? ?ншых цытрусавых стал? неад’емнай часткаю хатн?х аптэчак. Таму як асобны тавар стал? завоз?ць ня тольк? сьвежыя плады апэльс?на, але апэльс?навы сок ? абсмажаныя скурк?. У 18 стагодзьдз? ?жываньне апэльс?на пашырылася ? сярод багацейшага мяшчанства. ?мкненьне вырошчваць апэльс?ны прывяло да ?зьн?кненьня ? 17 стагодзьдз?
аранжарэя?
? асобага тыпу выцягнутых зашклёных памяшканьня? з штучным кл?матам (у Беларус? ?
палаца-паркавы комплекс у Альбе
,
Ружанск? палац
,
Дукорск? палац
, ды ?ншыя). Л?таратура
19 стагодзьдзя
(найперш ≪
Л?то?ская гаспадыня
≫) дае цэлы шэраг рэцэпта? па выкарыстаньню апэльс?на, што сьведчыць пра ?стойл?вую ?жо да гэтага часу традыцыю. Был? вядомыя рэцэпты гатаваньня сочыва, апэльс?навых луп?н, сушаных у цукру, апэльс?навых луп?н у
мёдзе
,
карамелек
апэльс?навых,
мармэляду
з апэльс?навых луп?н, ≪цэдра≫ (зацукараны с?роп) з апэльс?навых луп?н;
мельшпайса?
(салодк?х п?раго?) з апэльс?навым? луп?нам?; халоднага
рысу
з апэльс?нам?; апэльс?на?к? (гарэлк?) ? апэльс?навага л?кёру. У савецк?я часы апэльс?н бы? адным з нешматл?к?х даступных для шырокага спажы?ца субтрап?чных пладо?. Дз??ным чынам апэльс?н ста? сымбалем пал?тычных руха? у
1980-х
у Польшчы (≪памяранцавая альтэрнатыва≫) ? ?
2004
ва
Укра?не
(≪памяранцавая рэвалюцыя≫).
Сок апэльс?на ? добры супрацьцынготны сродак. У скурцы (цэдры) апэльс?на да 2%
этэрнага алею
, як? выкарысто?ваецца ?
парфумэры?
й
кандытэры?
. З кветак апэльс?на вырабляецца г. зв. апэльс?навая вада, характарыстык якой не можа дасягнуць н?водная сынтэтычная эсэнцыя. Апэльс?ны ужываюцца сьвежым? ды перапрацаваным? (
сок?
,
джэмы
,
сочыва
,
цукаты
).
- Ангельск? к?наф?льм ≪Завадны апэльс?н≫ (
па-ангельску
:
Clockwork Orange
) Вял?кабрытан?я, 1971
- Штогадовы фэст ≪Музычны апэльс?н≫ у Менску
- ≪С?н? апэльсын≫ ? песьня з альбому ≪Harackija≫ гурту
Garadzkija
2003 году
- Артыкул створаны з дапамогай матэрыяла? з:
Алег Дзярнов?ч, праект ≪Наша ежа≫