Альбанская мова

	Альбанская мова
	shqip, gjuha shqipe
	[[Файл:Albanian dialects.svg\|]] Дыялектныя групы (колер) ? ?х дыялекты (адценьням? колеру) альбанскай мовы
Ужываецца ?	Альбан?? , Косава , Па?ночнай Македон?? , Грэцы? , Чарнагоры? , ?тал??
Рэг?ён	Балканы
Колькасьць карыстальн?ка?	6 200 000 чал. ;
Клясыф?кацыя	?ндаэ?рапейская сям'я Альбанская мова ;
Аф?цыйны статус
Аф?цыйная мова ?	Альбан?? , ; Косава (часткова прызн.)
Дапаможная мова ?	?тал?? , Па?ночнай Македон?? , Чарнагоры? , Ба?гары? , Румын?? , Сэрб?? , Харваты?
Рэгулюецца	аддзяленьням? альбаналёг?? й сацыяльных навук Альбанскай Акадэм?? навук
П?сьмо	лац?нскае п?сьмо ? Albanian alphabet [d]
Коды мовы
ISO 639 -1	sq
ISO 639-2(Б)	alb
ISO 639-2(Т)	sqi
ISO 639-3	sqi

Альба?нская мо?ва (саманазва: gjuha shqipe , выма?л. [??uha ??cip?] ; shqip , [?cip] ) ? ?ндаэ?рапейская мова , на якой разма?ляюць альбанцы ? Альбан?? , Косаве ? некаторых ?ншых рэг?ёнах ? кра?нах па?днёвай Э?ропы . Непасрэдна ?ваходз?ць у склад ?ндаэ?рапейскай мо?най сям’? (у адрозьненьне ад ?ншых ?ндаэ?рапейск?х мова?, як?я падзеленыя м?ж гал?нам? ?ндаэ?рапейскай сям’?), аднак некаторым? л?нгв?стам? высо?ваюцца г?потэзы пра роднасьць альбанскай мовы зь некаторым? мёртвым? ?ндаэ?рапейск?м? мовам? (напрыклад, ?л?рыйск?м? ).

Колькасьць носьб?та? на сёньня ? каля 7,4 м?льёна? ^[2]. Аф?цыйная мова Альбан?? й часткова прызнанага Косава, мае аф?цыйны статус у Па?ночнай Македон?? (у рэг?ёнах, дзе альбанцы складаюць больш за 20% насельн?цтва) ? Чарнагоры?.

Г?сторыя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Першыя вядомыя рукап?сы датуюцца XV ст. Першая вядомая друкаваная кн?га на альбанскай мове ? ≪Мэшары≫ ( Mesh a ri , што азначае па-альбанску кн?га мал?тва? ) ? была нап?саная Джонам Бузуку , катал?цк?м сьвятаром у 1555 годзе. Першай школай з выкладаньнем на альбанскай мове, пра?дападобна, была вучэльня францысканца? , якая была адкрытая ? 1638 годзе.

Назва [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Слова shqip па-альбанску азначае ≪арол≫, але дакладная г?сторыя паходжаньня гэтай саманазвы нявядомая. Па-лац?нску з да?н?х часо? (яшчэ за Пталямэем ) ужывалася слова Albania , ? яно паступова пашырылася ? ?ншыя мовы. Альбанцы ? ?тал?? называюць сябе ? сваю мову ≪арбэрэш≫ ( Arberesh ), альбанцы ? па?днёва-?сходняй Грэцы? называюць сябе ? сваю мову ≪арван?тыка≫ ( Arvanitika ).

Клясыф?кацыя ? дыялекты [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Мовазна?цы даказал?, што альбанская мова зья?ляецца ?ндаэ?рапейскай, у 1850-х гадох. Яна зья?ляецца адз?най мовай на сваёй гал?нцы: гэта адз?ны жывы нашчадак дыялекта?, на як?х разма?лял? ? ?л?ры?.

Падзяляецца на дзьве асно?ныя групы дыялекта?: геск? ( Gege ) ды тоск? ( Toske ). Геская дыялектная група пашыраная ? па?ночнай палове Альбан?? й Косава, тоская ? у па?днёвай палове кра?ны, л?таратурны стандарт заснаваны на тоск?х дыялектах. Мяжа пам?ж двума дыялектам? праходз?ць у асно?ным ракою Шкумб?н?, што падзяляе Альбан?ю на дзьве частк?. ?снуюць таксама арван?цк? (распа?сюджаны ? Грэцы? ? навакольл? Атэна? ) ? арбэрэск? (по?дзень ?тал??) дыялекты. Гэтыя дыялекты распа?сюджаныя ? асяродзьдз? альбанск?х перасяленца? у Грэцыю й ?тал?ю. Узровень падабенства дыялекта? давол? вял?к?, таму праблема? узаемнага разуменьня звычайна не ?зьн?кае, хаця пам?ж ?м? ёсьць выразныя фаналяг?чныя ? лексыляг?чныя адрозьненьн?.

Значна большым? адрозьненьням? характарызуюцца арбэрэск?я й арван?цк?я дыялекты.

Геск?я дыялекты
Тоск?я дыялекты
- Арбэрэск?я дыялекты
- Арван?цк?я дыялекты

Альбаназна?ства [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Дасьледаваньням? альбанскай мовы займал?ся нямецк?я л?нгв?сты Ф. Боп, Н. Ёкль, Г. Маер, паляк В. Ц?махо?ск?, альбанец Дж. Шкуртай ? мног?я ?ншыя. У Беларус? на сёньняшн? дзень няма н?воднага спэцыял?ста ? гал?не альбаназна?ства.

Фанэтыка [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Гукавы лад альбанскай мовы мае 7 галосных ? 29 зычных гука?.

Галосныя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

*Альбанск?я галосныя*
Фанэма IPA	Л?тара	Выма?леньне
/i/	i	Як ≪?≫ ? слове ≪к?т≫
/?/	e	Як ≪э≫ ? слове ≪мэта≫
/a/	a	Як ≪а≫ слове ≪тата≫
/?/	e	У беларускай мове няма адпаведн?ка. Нешта сярэдняе пам?ж ≪а≫ ? ≪ы≫. Падобна да ба?гарскага гуку ≪ъ≫. На канцы слова? не выма?ляецца, але пада?жае галосны ? папярэдн?м складзе.
/?/	o	Як ≪о≫ ? слове ≪кот≫
/y/	y	У беларускай мове няма адпаведн?ка. Як нямецк? ≪u≫ або француск? ≪u≫ у слове ≪du≫
/u/	u	Як ≪у≫ ? слове ≪шум≫.

Зычныя [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

*Альбанск?я зычныя*
Фанэма IPA	Л?тара	Выма?леньне
/p/	p	Як ≪п≫ у слове ≪пан≫
/b/	b	Як ≪б≫ у слове ≪бурак≫
/t/	t	Як ≪т≫ у слове ≪тата≫
/d/	d	Як ≪д≫ у слове ≪дошка≫
/c?c/	q	У беларускай мове няма. Нешта сярэдняе пам?ж македонск?м ≪кь≫ (?) ? мякк?м расейск?м ≪чь≫
/???/	gj	У беларускай мове няма. Пал?тал?заваны варыянт ≪дж≫: ≪джь≫ (альбо ?накш кажучы, звонк? варыянт мяккага ≪чь≫)
/k/	k	Як ≪к≫ у слове ≪кал?≫
/g/	g	Як расейск? ≪г≫, альбо як беларуск? ≪?≫ у словах ≪?анак≫, ≪?уз?к≫
/ts/	c	Як ≪ц≫ у слове ≪цаля≫
/d?z/	x	Як ≪дз≫ у слове ≪дзынкаць≫
/t?? /	c	Як ≪ч≫ у слове ≪чаму≫
/d??/	xh	Як ≪дж≫ у слове ≪ураджай≫
/θ/	th	У беларускай мове няма. Як ангельск? гук th у слове thin
/ð/	dh	У беларускай мове няма. Як ангельск? гук th у слове this
/f/	f	Як ≪ф≫ у слове ≪ф?зыка≫
/v/	v	Як ≪в≫ у слове ≪вока≫
/s/	s	Як ≪с≫ у слове ≪сын≫
/z/	z	Як ≪з≫ у слове ≪замак≫
/?/	sh	Як ≪ш≫ у слове ≪шаля≫
/?/	zh	Як ≪ж≫ у слове ≪жывы≫. Перад ≪?≫ палятал?зуецца ? ≪ж?≫ (ня ≪жы≫)
/h/	h	Нешта сярэдняе пам?ж беларуск?м ≪х≫ (ch) ? ≪г≫ (h). Бл?жэй да ≪х≫
/m/	m	Як ≪м≫ у слове ≪мама≫
/n/	n	Як ≪н≫ у слове ≪нос≫
/?/	nj	Як ≪ni≫ у ангельск?м ≪onion≫
/l/	l	Як ≪л≫ у слове ≪лыжка≫
/j/	j	Як ≪й≫ у слове ≪мой≫
/?/	ll	Няма адпаведн?ку
/r/	rr	Як ≪р≫ у слове ≪рука≫
/?/	r	У беларускай мове няма. Як ≪р≫ у г?шпанск?м слове ≪aro≫

Лексыка [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Альбанская мова выдзел?лася з пра?ндаэ?рапейскай пра?дападобна каля 4000 гадо? таму, ? бальшыня слова? базавага лексыкону маюць пра?ндаэ?рапейск?я каран?. Некаторыя зь ?х зья?ляюцца кагнатам? (то бок, словам? з адз?ным выма?леньнем ? коранем) з румынск?м? адпаведн?кам?. Мова мае шмат лац?нск?х ? грэцк?х запазычаных слова?, у тым л?ку ? базавай лексыцы:

qytet < civitas (горад)
qiell < caelum (неба)
mik < amicus (сябар)

Пасьля прыходу славяна? на Балканы альбанская мова ?вабрала ? сябе ? славянскую лексыку, перадус?м ба?гарскую. Апрача таго, як ? ?се ?ншыя мовы на Балканск?м па?востраве, альбанская мова мае за?важны пляст турэцкай лексык?, як? ?вайшо? у мову за часам панаваньня Асманскай ?мпэры? .

Альфабэт [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Альбанская мова зап?сваецца лац?нск?м альфабэтам , як? бы? стандартызаваны ? 1908 годзе. Апрача стандартных сымбаля? ASCII Latin-1 ISO ужываюцца два сымбал? e ? c . Да 1908 году з-за адсутнасьц? стандарту для зап?су альбанскай мовы ?жывал?ся шматл?к?я сыстэмы, у тым л?ку к?рыл?ца , грэцк? альфабэт, вэрс?я арабскай азбук? ? ?ншыя.

Прыклады ? выразы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Альбанск?, альбанская (мова)	shqip	/?k?ip/	(shkEEp)	Sq-shqip.oga ( зьвестк? )
прыв?таньне (геск? дыялект) (	tungjatjeta	/tun ?at j? ta/	(tUhn-ngIAt-IEta)	Sq-tungjatjeta.oga ( зьвестк? )
да пабачэньня	mirupafshim	/mi ru paf ?im/	(mEEr-Uh-pA-fshEEm)	Albanian_mirupafshim.ogg ( зьвестк? )
кал? ласка	ju lutem	/ju lu t?m/	(iU LU-tehm)	Sq-ju lutem.oga ( зьвестк? )
дзякуй	faleminderit	/fa ?? min d? rit/	(fAh-leh-mEE-nde-rEEt)	Sq-faleminderit.oga ( зьвестк? )
гэты	ate	/a t?/	(ATEH)	Sq-ate.oga ( зьвестк? )
кольк??	sa eshte?	/sa ?? t?/	(sAh ush-te)	Albanian_sa_eshte.ogg ( зьвестк? )
ангельская (мова)	anglisht	/an gli?t/	(ahn-GLEE-sht)	Sq-anglisht.ogg ( зьвестк? )
так	po	/po/	(POE)	Sq-po.oga ( зьвестк? )
не	jo	/jo/	(IOH)	Albanian_jo.ogg ( зьвестк? )
прабач(це)	me fal	/m? fal/	(mUh FAL)	Albanian_me_fal.ogg ( зьвестк? )
Я не разумею	nuk kuptoj	nuk kup toj/	(nUhk KUP-toi)	Albanian_nuk_kuptoj.ogg ( зьвестк? )
Будзь здаровы! На здаро?е!	gezuar	/g? zu ar/	(gUh-zuh-ar)	Sq-gezuar.oga ( зьвестк? )
Вы разма?ляеце па-ангельску?	flisni Anglisht?	/flis ni an gli?t/	(flee-snEE ahn-GLEE-sht)	Albanian_flisni_anglisht.ogg ( зьвестк? )