Gikan sa Bikol Sentral na Wikipedia, an talingkas na ensiklopedya
Coal
|
(1)
Sarong halimbawa nin coal o karbon na gapo
(2)
Istrakturang kimikal nin coal
(3)
Sarong plantang pang-enerhiya na minagamit nin coal bilang panggatong
|
An
coal
o
karbon na gapo
iyo sarong kombustableng maitom o malakayumanggi-itom na sedimentaryong gapo, na nabibilog bilang gapong istrata na inaapod na "coal seams". An coal iyo harus
karbon
na may mga baryenteng bilang nin ibang elemento; arug kan
hidroheno
,
asupre
,
oksiheno
, asin
nitroheno
.
[1]
An coal iyo nahihimo kapag an gadang tanom na
materya
iyo nalapa pasiring sa "peat" asin naliliwat pasiring sa coal sa paagi nin init asin presyon sa hararom na piglubungan mga milyong taon na an nakaagi.
[2]
Mahiwas na deposito nin coal an naggikan sa nagligad na "basang daga" ?na inaapod na "kagubatan nin coal"?na tuminaklob sa kadakulaan nin tropikong kadagaan nin Kinaban kan nagligad na
Carboniferous
(Pennsylvanian) asin Permiano na oras.
[3]
[4]
Alagad, nagkapirang mga signipikong deposito nin coal an mas huben digdi asin naggikan sa panahong Mesozoic asin Cenozoic.
An coal iyo primerong ginagamit bilang panggatong. Maski ngani an coal aram na asin piggagamit na nin sangribong taon na an nakaagi, an kagamitan kaini iyo limitado bago pa an
Rebolusyong Industriyal
. Sa pagka-imbento kan "steam engine", naglangkaw an konsumo nin coal. Hasta 2016, an coal mantinido bilang importanteng panggatong kun sain ini nagsusuplay nin harus kwarterya nin pankinabang primerong enerhiya sagkod duwang-taglimang elektrisidad.
[5]
An ibang paragibong
bakal
asin steel sagkod ibang prosesong industriyal iyo nagsusulo man nin coal.
An ekstraksyon asin paggamit nin coal nagkakawsa nin nagkapirang amay na pagkagadan asin labing paghelang.
[6]
An industriya nin coal nakakaraot sa kalibotan, kabale na an
pagbabago nin klima
huli ta ini an pinakadakulang antropohenikong ginikanan nin karbon dioksido, 14.4 gigatonnes (Gt) kaidtong 2018,
[7]
na iyo 40% kan bilog na emisyon nin
fossil fuel
sagkod harus 25% kan bilog na pankinabang emisyon nin
greenhouse gas
.
[8]
Bilang parte kan pankinabang enerhiyang transisyon, nagkapirang mga nasyun an nagbawas o pighali an paggamit nin enerhiya hale sa coal, sagkod an UN Secretary General nakiulay sa mga gobyerno na punduhan na an paghaman nin mga bagong plantang coal sa pag-abot nin 2020.
[9]
An paggamit nin coal pinakahalangkaw kaidtong 2013
[10]
pero para maabot an target sa
Paris Agreement
na mamantinir an
pankinabang pag-init
nin mas hababa sa 2 °C (3.6 °F), an paggamit nin coal nangangaipo na mabanga puon 2020 hasta 2030.
[11]
An pinakadakulang nagkokonsumo asin importer nin coal iyo an
Tsina
. Namimina kan Tsina an harus kabanga nin coal sa bilog na kinaban, na pigsusundan nin
Indya
na igwang tagsampulong porsyento. An
Australya
iyo nag-aakwant para sa harus tagtolo nin export kan pankinabang suplay nin coal na pigsusundan man nin
Indonesya
asin
Rusya
.
[12]