한국   대만   중국   일본 
???м?ни??р д??л?те ? Википедия Эст?лекк? к?серг?

???м?ни??р д??л?те

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
???м?ни??р д??л?те
бор. фарсы Ariy?n?m X?acam
Флаг Герб
Флаг Герб

 
 
бе??е? эра?а тиклем 550 йыл  ? бе??е? эра?а тиклем 330 йыл
Баш ?ала

Персеполь (50,000), Пасаргад, Экбатана (50,000), Суза (100,000), [[ Бабил ]] (200,000)

Эре ?алалары

Персеполь, [[ Бабил ]], Бактра (200,000), Сард (100,000), Суза, Пасаргад, Экбатана, Мемфис (Мысыр)

Телд?р

борон?о фарсы , империя арам , элам , аккад

А?са бер?меге

Дарик

Хал?ы

50 млн. кеше (б. э. т. 480 й.) 35 млн. кеше (б. э. т. 330 й.)

Идара ите? форма?ы

Монархия

Династия

???м?ни??р

Административ б?ленеше

20 Сатраплы?

Ша?инша?
 ?  559 ? б. э. т. 530 йыл

Б?й?к Кир II

Тарихы
 ?  бе??е? эра?а тиклем 550 йыл

барлы??а килг?н

 ?  бе??е? эра?а тиклем 330 йыл

б?т?р?лг?н

Преемственность

←  Мидия ←  Персия ←  Со?диана ←  Бактрия

Македон империя?ы  → С?л?вки??р д??л?те  →

  ???м?ни??р д??л?те Викимилект?

???м?ни??р держава?ы (бор. фарс. Ariy?n?m X?acam ) ? Азияла б. э. т. VI?IV быуаттар?а фарсы ???м?ни ырыуы т???г?н д??л?т. Б. э. т. VI а?а?ына ???м?ни держава?ыны? сикт?ре к?нсы?ышта Инд йыл?а?ынан алып к?нбайышта Эгей ди?ге?ен?, к?нья?та Нилды? беренсе ?ик?лт??ен?н т?нья?та Кавказ аръя?ына тиклем й?йр?п ят?ан [1] .

Д??л?т тарихына ?а?ылышлы сы?ана?тар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Бабил сы?ана?тарында (Кир манифесы, Бабилды? ?олауы йылъя?ма?ы) Кир II батша осоронда?ы ва?и?алар ??р?тл?н?. Кир?ы? Пасаргад эрг??енд?ге я?малары и? борон?о т??сы?ана? булып тора. Дарий батшаны? Бе?истун шына я?ыу?ары и? к?л?мле ??м ?имм?тле ?анала. Персеполь, Суза ?арай?арыны? диуар?арында, Ван к?ле эрг??енд?, Мысыр?а?ы Суэц эрг??енд?, На?ш-Р?ст?мд? ?ая?а уйыл?ан Дарий I т?рб??енд? баш?а я?ыу?ар ?а бар. ????тт? ???м?ни??р я?ыу?ары ?с телд?: борон?о фарсы, элам ??м бабил телд?ренд? бул?ан. Ме?д?рс? балсы? та?танан тор?ан авхив 1933?1934 йылдар?а Персеполд? табыла. Табыл?ан архив документтарыны? к?бе?е ? элам теленд?, ???м?ни??р д??еренд? ?к халы?-ара аралашыу теле булып й?р?г?н арам теленд?гел?ре л? бар. Элефант папирустары ???м?нд?р?е? Мысыр?а?ы х?рби колониялары тура?ында ??йл??се ?ы?ы?лы документтар булып тора [2] . Фарсылар тура?ында м??им м??л?м?тт?р?е грек тарихсылар ?алдыр?ан. Р?сми фарсы сы?ана?тарынан, грек-фарсы ?у?ышы ?атнашыусылары я?маларынан ??м фарсылар?ы? ????ре ??йл?г?нд?р??н м??л?м?т ал?ан Геродот ты? хе?м?те айырыуса ?ур ???ми?тк? эй?. Д??л?тте? т?рл? ?лк?л?рен ??р?тл?г?н ??м был ?лк?л?р тура?ында этнографик, географик белешм?л?р я?ып ?алдыр?ан Ксенофонтты? м??л?м?тт?ре л? ифрат ?имм?тле ?анала [3] .

Фарсылар?ы? килеп сы?ышы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Фарсылар ? Иран?а б. э. т. XV быуаттар?а Кавказ ашамы, Урта Азия ашамы килг?н иран телле ??бил?л?р?е? бере?е. Б. э. т. IX быуат а?а?ында фарсы ??бил?л?ре т?рк?м? Элам сигенд? торла?ан, унан ?у? Керманда?ы ??м Фарста?ы ки? бил?м?л?р?? т?пл?нг?н [1] .

Административ б?ленеше [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

???м?ни??р д??еренд? Фарсы империя?ы территория?ы Греция мен?н Ливиянан ?индостан?а тиклемге ер??р?е алып тор?ан. ???м?ни империя?ыны? хал?ы ?аны 25 миллиондан сама мен?н 50 миллион?а тиклем бул?ан, был б. э. т. V?IV быуаттар?а Ер й???нд? й?ш?г?н кешел?р?е? ярты?ын т?шкил итк?н. Б. э. т. 521 йылда д??л?т 20 х?рби-административ округ?а (сатраплы??а? бор. фарс. x?aθra ) б?ленг?н, ??р бере?ене? башында сатраптар (бор. фарс. x?aθrap?van ) тор?ан. Фарсылар буй?ондор?ан батшалы?тар (Мидия, Лидия, Я?ы Бабил, Мысыр , Бактрия) т?п сатраплы? статусын ал?ан. Улар?ы? эске б?лект?ре кесе сатраплы? статусында бул?ан. Сатраплы?тар?ы? бер ?л?ш? (м???л?н, Са?тар сатраплы?ы, ?инд сатраплы?тарыны? бер ?л?ш?, Нубия, Фракия, Колхида ) империя провинция?ы тип ?анал?а ла, бер ?асан да фарсылар идаралы?ында булма?ан.

Сатраплы?тар исемлеге (йыл ?айын т?л?нг?н я?а? к?л?мен к?р??теп) т?б?нд?ге таблицала бирел? [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] .

?лк? Сатраплы? й?ки халы?тар Х??ерге илд?р Сатраптар Йыллы? я?а?ы
I. Иондар, Анатолия Магнезия?ы, Эолия, Кария, Ликия, Памфилия Т?рки? (к?нья?-к?нбайышы) Гекатомн, Мавсол
400 талант к?м?ш
II. Лидия, мизи?ар, лакондар, кавалд?р, хитендар Т?рки? (т?нья?-к?нбайышы) Тиссаферн
500 талант к?м?ш
III. Геллеспонттан к?нья?та?ы ??бил?л?р, Фригия, Азия фраки?ары, Пафлагония, марияндтар, Кесе Азия с?р??ре (Каппадокия) Т?рки? (???ге) Фарнабаз
360 талант к?м?ш
IV. Киликия
Т?рки? (к?нья?-к?нсы?ышы) Мазей
360 а? ат (йылды? ??р к?н? ?с?н бер баш) ??м 500 талант к?м?ш; улар?ан: 140 талант ? урында?ы атлы ??ск?р?е а?рау?а, ?ал?ан 360-ы ? державаны? Батша ?арайына
V. Йыл?а аръя?ы( С?ри? ) С?ри? , Ливан , Израиль Мегабиз
350 талант к?м?ш
VI. Борон?о Мысыр ??м Ливия Кирения ??м Барканы? ?алалары мен?н (~11 000 000) Мысыр 700 талант к?м?ш ??м 120 000 бушель иген (Мемфис ?ала?ында?ы х?рби гарнизонды а?рау ?с?н)
VII. Саттагидия, Гандхара, дади?ар, апариттар
Аф?анстан (к?нья?ы), Пакистан (т?нья?ы) 170 талант к?м?ш
VIII. Сузиана
Иран (к?нья?-к?нбайышы) 300 талант к?м?ш
IX. Бабил д??л?те ??м Ассирия ~11 000 000 Ира? 1000 талант к?м?ш ??м 500 алашар хе?м?тсе
X. Экбатандар ??м Мидияны? ?ал?ан ?л?ш?, париканий?ар, ортокорибантий?ар Иран (т?нья?-к?нбайышы) 450 талант к?м?ш
XI. Каспий?ар, паусики?ар, пантиматтар, дариттар ?зербайжан (к?нья?ы) 200 талант к?м?ш
XII. Бактрия ??м к?рше халы?тар (~2 000 000) Тажикстан,

Аф?анстан (т?нья?ы)

Гистасп, Бесс
360 талант к?м?ш
XIII. ?рм?нстан мен?н уны? составында?ы Пактия (Пайтакаран?) ??м ?ара ди?ге?г? тиклемге баш?а халы?тар (~2 000 000) Т?рки? (к?нсы?ышы) Оронт 400 талант к?м?ш
XIV. Сагарттар, сарангтар, фамандар, ути?ар, миктар ??м ?ы?ыл ди?ге? утрау?арында й?ш??сел?р Иран (к?нсы?ышы) 600 талант к?м?ш
XV. Са?тар ??м каспи?ар ?зербайжан (т?нья?ы) 250 талант к?м?ш
XVI. Парфалар, Х?р?зем, Со?диана ??м арий?ар (~2 000 000) Т?ркм?нстан,

?зб?кстан

300 талант к?м?ш
XVII. Парикандар ??м Азия эфиоптары (дравидтар) (~2 000 000) Пакистан (к?нья?-к?нбайышы) 400 талант к?м?ш
XVIII. Матиандар (??рри??р), саспир?ар, алародтар, ?рм?нд?р [11] [12] [13] [14] . ?рм?нстан,

Грузия

200 талант к?м?ш
XIX. Мушктар, тибарендар, макрондар, мосинойктар, марездар (Понт) Т?рки? (т?нья?-к?нсы?ышы) 300 талант к?м?ш
XX. ?индостан (борон?о халы?тар?ы? и? к?п ?анлы?ы, ~35 000 000 (5 000 000 Фарсы сикт?ре эсенд?) Пакистан 360 талант алтын (и? ?ур сумма)
( + ) ??р?пт?р (~1 000 000) Иордания
1000 талант кей?? ?л?не [15] .
Б?й?к Кир II. Барельефта?ы ??р?т.
Б?й?к Кир II колонна?ы. Пасаргад. ( ≪Мине Кир ?уй?ы. Мин ша?итлы? ?ылыу ?с?н торам…≫
Кир т?рб??е. Пасаргад.
Персеполь.

???м?ни??р держава?ыны? яуланмалары ??м ??л?к?те [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Грек ваза?ына т?ш?р?лг?н Дарий I ??р?те
  • Б. э. т. 550 йыл ? Мидия яулана.
  • Б. э. т. 549 йыл тир??е ? фарсылар Эламды тотошлайы мен?н ала [16] .
  • Б. э. т. 549?548 йыл ? фарсылар Парфияны, Гирканияны ала, й?н? ???л Мидия составына инг?н ?рм?нстанды ла буй?ондор?андар?ыр [16] .
  • Б. э. т. 547 йыл ? Крёз ет?кселегенд?ге Лидия ??ск?р??рен Кир ?ыйрата. Лидия, Ликия ??м Иония айырым провинциялар?а ?йл?н? [17] .
  • Б. э. т. 539 йыл ? Опис ?ала?ы янында, Тигр йыл?а?ында, Бабилия батша?ы Набонидты? улы Белшаруцур командалы?ы а?тында?ы бабил ??ск?ре фарсылар тарафынан ?ыйратыла. Бабил батшалы?ы формаль р??ешт? ?а?ланып ?ала, ?мм? Бабил ?ала?ы фарсы батша?ыны? резиденция?ына ??ерел?. Кир II ≪Бабил батша?ы, илд?р батша?ы≫ тиг?н титул ала. Бабилияла?ы беренсе наместник итеп уны? улы Камбиз II ?уйыла.
  • Б. э. т. 525 йыл ? Пелусий тиг?н Мысыр ?ала?ы янында фарсы ??м мысыр ??ск?р??ре б?релеш?. Мысыр?ар е?ел?, Саис ?ала?ы мен?н Мысыр флоты фарсылар?а тапшырыла. Камбиз II р?сми р??ешт? Мысыр батша?ы тип и?лан ител? ??м у?а ≪Мысыр батша?ы, илд?р батша?ы≫ тиг?н титул бирел? [18] .
  • Б. э. т. 484 ??м 482 йылдар ? Бабилда фарсы власына ?рашы ихтилалдар. Шамаш-эрибу Бабил батша?ы тип и?лан ител?, ?мм? ихтилал фарсы ??ск?ре тарафынан ба?тырыла. 12 талант саф алтындан ?ойол?ан ила? Бэла-Мардук ?ынын фарсылар Бабилдан алып сы?а ла иретеп ала. Бабилияны? ??аллылы?ы ??м Бабилия гражданлы?ы б?т?р?л?. Бабилия Ассирия сатраплы?ыны? бер ?л?ш? булып ?ала, ? бойондоро?ло территориялар бул?ан Ф?л?стин мен?н С?ри? айырым сатраплы? итеп айырыла [17] .
  • Б. э. т. 480 йыл ? Греция?а Ксеркс ??ск?ре ба?ып ин?.
  • Б. э. т. 404 йыл ? Мысыр Фарсы империя?ынан айырылып сы?а ??м XXIX династия фир???енд?ре мен?н бойондоро??о?ло?то терге?? (б. э. т. 404?343).
Персеполь.
  • Б. э. т. 401?400 йылдар ? Фарсы империя?ында Артаксеркс II Мнемон мен?н уны? т?хетк? д???? итк?н ?усты?ы ара?ында к?р?ш бара.
  • Б. э. т. 334 йылда Македония батша?ы Иск?нд?р З?л??рн?й ???м?ни??р д??л?тен? ба?ып ин?. Дарий III батша е?ел? башлай.
  • Б. э. т. 331 йылда Гавгамел эрг??енд?ге х?л иткес яу?ан ?у? Фарсы держава?ы ?олай. Элекке империяны? илд?ре ??м халы?тары Б?й?к Иск?нд?рг? буй?она.

???м?ни??р армия?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Тимер а?са?а т?ш?р?лг?н Дарий I ??р?те (у? атып тора)
???м?ни??р держава?ыны? барлы??а киле?енд? ??м й?ш??енд? Кир II т???г?н ??ск?р ифрат ?ур ???ми?тк? эй? була. Ил х?рби топархиялар?а б?ленг?н була. ??ск?р кавалериянан (asabara) ??м пехотанан (pasti) тора
[18]
. Х?рби яу арбалары махсус т???йенл?нешт?ге ?ур булма?ан подразделениелар р??ешенд? фай?аланыла. Армияны? ???ген ≪?лем?е???р≫ отряды мен?н батшаны? атлы гвардия?ы т?шкил ит?. Ме? ≪?лем?е?≫ батшаны? ш?хси й?н?а?сы?ы булып тора. Унлы система буйынса т???лг?н армия подразделениелары кавалеристар?а, ???г?с?л?рг? ??м у?сылар?а б?лен?
[19]
.

???м?ни??р?е? м???ни?те [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

≪?лем?е???р≫ барельефы

???м?ни??р империя?ы бик ?ур бул?анлы?тан, м???ни?т т? т?рл? була. Фарсы а???й?кт?ре з?рт?штилек ( зороастризм ) диненд? була ??м куб р??ешле ?орамдар?а (З?рт?шт ???б??е) ут?а табына. Борон?о ?ояш культы ла й?ш?й (Митра?а табыныу). Геродот х?б?р ите?енс?, фарсылар?ы? ила? ?ындарына табыныу й? булма?а к?п ?анлы ?орамдар т???? ????те булмай. Урында?ы халы?тар?а т??емле м?н?с?б?т х?к?м ??р?. Фарсы а???й?кт?ре, эламдар?ан к?реп, монументаль ?оролмалар мен?н мауы?а. Архитектурала барельефтар ??м колонналар?а ??т?нл?к бирел?.

Бер??м р?сми тел булмай (Бе?истун я?ыу?ары). Борон?о фарсы телен?н тыш (ул шына я?ыуы мен?н я?ыл?ан) финики я?малы арам теле тарал?ан була [20] .

???м?ни??р династия?ынан Фарсия батшалары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Ксеркс I ?арайыны? ?ап?а?ы т?б?нд?. Барельеф .
Ксеркс I-не? ?с телд?ге я?ма?ы

???м?ни??р ырыуы пасаргад ??бил??ен?н сы??ан була. Ксеркс I-г? тиклемге фарсы батшалары ш?ж?р?л?ренд? ????рен ≪???м?ни??р≫ ырыуынан, ≪парса≫ ??м ≪арья≫ ??бил??ен?н тип билд?л?й [2] . Монархтар?ы? титулдары ? б?й?к батша, батшалар?ы? батша?ы, Фарсия батша?ы, илд?р батша?ы . Рус тарихында ???м?ни батшаларын улар?ы? исемд?рене? грек варианты мен?н й?р?т?? ?абул ителг?н. Т?б?нд?ге исемлект? был исемд?р?е? д?й?м ?абул ителг?н эллинса форма?ы ??м фарсыса т?п н?сх??е бирелг?н:

  • Ахемен (баш?. ???м?н) ? Хахаманиша (Hax?mani?a) ????б. э. т. 675
  • Теисп ? Чишпиш (?i?pi?) б. э. т. 675?640
  • Ариарамна ? Ариарамна (Ariy?ramna) б. э. т. 640 ? ?
  • Кир I ? Куруш I (Kuru? I) б. э. т. 640?580
  • Камбиз I ? Камбуджия I (Kamb?jiya I) б. э. т. 580?559
  • Б?й?к Кир II  ? Куруш II (Kuru? II) б. э. т. 559?530, Фарсы империя?ын ниге?л?г?н, яу?а Массагеттар тарафынан ?лтерел?
  • Камбиз II ? Камбуджия II (Kamb?jiya II) б. э. т. 530?522, ??ен? ??е ?ул ?алып ?л?
  • Дарий I ? Дараявахуш I (D?rayavahu? I) б. э. т. 522?486
  • Ксеркс I ? Хшаяршан I (X?ay?r?? I) б. э. т. 486?464
  • Артаксеркс I ? Артахшатра I (Artax?ac? I) б. э. т. 464?424
  • Ксеркс II ? Хшаяршан II (X?ay?r?? I б. э. т. 424
  • Согдиан (баш?. Со?диан) ? Согдъяна (Sogdy?na) б. э. т. 423
  • Дарий II ? Дараявахуш II (D?rayavahu? II) б. э. т. 423?404
  • Артаксеркс II ? Артахшатра II (Artax?ac? II) б. э. т. 404?358
  • Артаксеркс III ? Артахшатра III (Artax?ac? III) б. э. т. 358?337
  • Артаксеркс IV ? Артахшатра IV (Artax?ac? IV) б. э. т. 337?335
  • Дарий III ? Дараявахуш III (D?rayavahu? III) б. э. т. 335?330
  • Артаксеркс V Бесс ? Артахшатра V (Artax?ac? V) б. э. т. 330?329.

Б. э. т. 329 йылда Фарсы империя?ы Б?й?к Иск?нд?р З?л??рн?й тарафынан яулап алына ??м ю??а сы?а.

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. 1,0 1,1 История Ирана / М. С. Иванов. ? М.: МГУ, 1977. ? С. 488.
  2. 2,0 2,1 М. М. Дьяконов. Очерк истории древнего Ирана. ? М., 1961.
  3. Н. В. Пигулевская. История Ирана с древнейших времён до конца 18 в.. ? Л., 1958.
  4. История (Геродот), 3:90-94
  5. John William Humphrey, John Peter Oleson i Andrew Neil Sherwood: ≪Gr?ka i rimska tehnologija≫ ( Greek and Roman technology ), str. 487.
  6. Robin Waterfield i Carolyn Dewald: ≪Herodot ? Povijesti≫ ( Herodotus ? The histories ), 1998., str. 593.
  7. ≪Krezov ?ivot≫ ( Life of Crassus ), Sveu?ili?te u Chicagu
  8. Darel Engen: ≪Gospodarstvo anti?ke Gr?ke≫ ( The Economy of Ancient Greece ), EH. 2006 йыл 2 май архивлан?ан .
  9. Darije Veliki: popis satrapija s odgovaraju?im porezima (Livius.org, Jona Lendering) 2010 йыл 6 ?инуар архивлан?ан .
  10. Talent (unitconversion.org)
  11. И. Дьяконов ≪История Мидии≫, стр. 355, 1956
  12. И.
  13. James R. Russell ≪Zoroastrianism in Armenia≫, chapter 2 ≪Armenia from the Median Conquest to the Rise of the Artaxiads≫.
  14. Дж.
  15. Ahemenidska Arabija (enciklopedija Iranica, M. Dandamayev) 2007 йыл 12 ноябрь архивлан?ан .
  16. 16,0 16,1 История Востока. Восток в древности / Р. Б. Рыбаков. ? М.: Восточная литература, 2002. ? Т. 1.
  17. 17,0 17,1 Куликан Уильям. Персы и мидяне. Подданные империи Ахеменидов. ? М.: Центрполиграф, 2002.
  18. 18,0 18,1 А. Н. Бадак. Всемирная история. Век железа. ? Минск: Харвест, 2003. ? Т. 3.
  19. Р.Фрай. Культура народов востока. Наследие Ирана. ? М.: Восточная Литература, 2002.
  20. Культура и религия в державе Ахеменидов

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525?479 гг. до н. э. Под ред. Дж. Бордмэна и др. Пер. с англ. А. В. Зайкова. М.: Ладомир, 2011. 1112 стр. ? ISBN 978-5-86218-496-9