? Йорт ?ыйыры
Ф?нни классификация
Батшалы?: Хайуандар Тип: Хордалылар Суб-тип: Умырт?алылар Класс: Име?е?сел?р Инфракласс: Плацентарлылар Отряд: ?уш тоя?лылар Подотряд: К?йш??сел?р ?аил?: Ярым м?г??л?л?р Суб-?аил?: ?ге???р Ырыу: Х??ерге ?ге???р Т?р: Кейек ?ге???р Суб-т?р: Йорт ?ге?е
Латинса исеме
Bos taurus taurus L. , 1758
Викит?р??р систематика?ы Вики?а?ла?ыста р?семд?р ?алып:Р?семе булма?ан м???л?

?ыйыр  ? йорт ?ге?ене? ор?асы?ы ( лат.   Bos taurus taurus ), кейек ?ге??е? эй?л?штерелг?н т?рс??е ( Bos taurus ), ?уш тоя?лы к?йш??се хайуанды? ярым м?г??л?л?р ?аил?леге ( Bovidae ). ?ыйыр ите , ??т? ??м тире?е ?с?н ?рсетел?.

Ирк?к малды ?ге? ти??р. Й?ш мал -бы?ау, бестерелг?н ирк?к мал башма? . Беренсе бы?аула?ансы ор?асы мал тана тип й?р?т?л?. Бы?аулама?ан мал ? ?ы?ыр , бер й?ш тулып у??ас бы?аула?ан ?ыйыр тыуса . Й?кл?л?кт?ре 9 ай?а ?у?ыла. Шулай у? ит, ??т, ит-??т то?омдары була. Т?р??? 30 иш хромосома?ы була.

Систематика [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Т?рс?л?рене? те?м??е [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

2011 йылды? 9 мартында килешелг?н таксономик ??м географик белешм? буйынса ошондай т?рс?л?ре бар ^[1] :

• Bos taurus taurus ? ?ыйыр
• Bos taurus indicus ? Зебу
• Bos taurus primigenius ? Тур

Килеп сы?ышы ??м ?ул?а эй?л?штереле?е [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ыйыр малыны? ата-бабалары булып, ?л?шл?т? уны? т?би??тт? б?тк?н т?рс??е кейек ? тур и??пл?н?.

?ыйыр кеше тарихында т?п ролд? тор?ан эре мал. Уны эй?л?штере? т??тормош неолиттан у? к?з?н?н, ?ары?тан, сус?анан ?у?ыра? башлана. Был ва?и?а Алтай тау?ары ? ?индостан, Ал?ы Азия ?см?й?ш?нд? башлана. Бы?а х?тлы был тир?лект? тур ??м зебу малдары бул?ан. 1994 йылда?ы генетик тикшерене???р ????мт??ен? ?ара?анда, х??ерге ?ыйыр?ар о?айлы ва?ыт бер т?рг? ?ара?ан тиг?н ?араш?а тап килм?й. 2009 йыл?а тиклем ?ыйыр геномдарын тикшере? ????мт?л?ре был тема?а белемде арттырыр ^{[2] [3]} .

Эй?л?штере??е? т??ге этабында бар ?йыйр малдары о?он м?г??л? бул?ан: был форма К?нья?-К?нбайыш Азиянан алып, Бал?ан ярымутрауынын Африка?аса ?у?ыла(7000 йыл элек) ??м Европа?а (я?ынса 5000 йыл элек). Беренсе ?ы??а? м?г??л? ?ыйыр?ы?, шулай у? 7000 йыллы? ?а?ылма ?алды?тары билд?ле. ?ы??а? м?г??л? ва? хайуандар кельт й?ки иберий малдары булара? танылыу ал?ан. Х??ерге Т?нья? ??м К?нбайыш ?ыйыр?арыны? т?р??ре шул ва?ытта?ы кельт малдары то?омо ^[4] .

Анатомия [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ыйыр ? эре, ауыр к????ле хайуан. Уртаса 750 кг-?аса ет?. (147?1363 кг арауы?ында тирб?л?) ^[5] , ? к?????е 120-н?н 150-г?с? ет?. Индивидына ??м то?омона ?арап ^[6] .

Тешт?ре ?л?н с?йн?? ?с?н яра?лаш?ан. Й?ш ?ыйыр?ар?ы? 20(12 тамырлы ??м 8 ал?ы ?ыр??ыс теш), оло ?ыйыр?ар?а 32 (24 тамырлы, ??м 8 ал?ы ?ыры??ыс теш). ?а?ы? тешт?ре булмай. ??т тешт?ре тамырлы тешт?р??н ?ы??ара?, ?мм? формалары бер. Теш формула?ы ошо ким?лд? к????л?ндерел?: ${\displaystyle I{0 \over 4}C{0 \over 0}P{3 \over 3}M{3 \over 3}}$. О?он, осло, ?ткер ал?ы тешт?ре тик а??ы я?а?та ?ына була. Алда?ы уртала урынлаш?ан тешт?ре ?л?н ялмау ?с?н, к?ршел?ре у?я?тан да, ?ул я?тан да ситке тешт?р тип й?р?т?л? ^[7] . ??к? уртында тешт?р урынына йоморо ?аты тире. А??ы я?а?ы яр?амында ??к? урты мен?н ?ы?ып, ?л?нде ?ытыршы теле яр?амында ялмап ала ??м ки?еп ауы?ына й?н?лт? ^[8] .

?ыйыр?ы? мороно эре ??м ки?. Ма?лайы я?ы, ???к? ?л?ш? ?уйы б??р? й?н мен?н ?аплан?ан. Башында ике шыма м?г??? була(шулай у? ту?ал ?ыйыр?ар ?а була) М?г??? о?онло?о то?омона ?арап т?рл?с?. Башлыса, ?? я??а ?арап тора. ?ола?тары а?тара?, тыш я?тан ?ы??а? й?н мен?н ?аплан?ан, эс я?ында о?он й?нд?ре ??? ^[8] .

Т?рл???н?н [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

• ?ыйыр планета?а б?т? с?н???т предприятиеларына ??м автомобилд?рг? ?ара?анда ла к?бер?к зыян килтер?. Америка ?алимдары был ?ы?ымтаны тикшерене???р??н ?у? я?а?ан. Ит ?с?н ?рсетелг?н ?ыйыр малы ? Ер шарыны? йылыныуы ??м т?би??т ресурстарыны? ?ына т?гел, ? ?ыу запасы к?ме?ене? д? с?б?псе?е. Ошонан сы?ып, ?ыйыр и? ?ур?ыныс хайуан тип табыл?ан.
• Америка ?алимдары фекеренс?, был ??тим?р ? тир?-я? м?хитте бысратыусылар?ы? и??бенд? беренсе.

Беренсен?н, урмандар?ы ?ырыу ит етештере? с?н???тене? кире э?емт??е булып тора. Самалап ал?анда, Амазония джунгли?арыны? 70 проценты х??ер ? к?т??лек ер??ре. А?Ш-та ?ыйыр малын ашатыр ?с?н ??терелг?н кукурузды? ? 80, сояны? ? 90 ??м бой?ай?ы? 70 проценты кит? ик?н. Икенсен?н, ауыл хужалы?ы малдары б?т? эс?р ?ыу?ы? 8 процентын сарыф ит?. Шулай у? ?ыйыр 55 процент эрозия?а ??м 37 процент химикаттар ?улланыу?а с?б?псе.

?ыйыр шулай у? ??р ва?ыт тиерлек метан б?леп сы?ара. ? беле?еге?с?, был газ ? Ер шарыны? йылыныуыны? т?п с?б?псе?е. Мал?ай?ар метанды? 37 процентын барлы??а килтер?. А?Ш-та ?ыйыр йылына к?нк?реш ?алды?тарынан 130 тап?ыр?а к?бер?к ти??к сы?ара. ?ыйыр?ы? йылы?ы ??м ти??ге Ер?е углекислый газ?а ?ара?анда 20 тап?ыр?а ти?ер?к йылыта. Тим?к, м?хл?кт?р?е? фай?а?ынан зыяны к?бер?к булып сы?а т?гелме?

??рь?н китабында [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

??рь?нде? икенсе ( ?л-Ба?ара ) с?р??е ?ыйыр исеме мен?н бирелг?н. Ул 286 аяттан тор?ан и? о?он с?р? ^[9] .

Халы? ижадында [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

М???лд?р ??м ?йтемд?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

• ?ыйлы к?н??- ?ыйыр?а.
• ?иге? ?ыйыр а?ра?ансы, ?име? ?ыйыр а?ыра.
• ?ыйыры бар?ы?, ?ыйы бар.
• ?ыйыр?а септ? килешм?й.
• ?ыйыр тула?а, аттан яман. ^[10]

Йома?тар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

• Алап мен?н к?н?к ?ыу?а бара.
• Д?б?р-д?б?р д?рт??,т?йм? ?а?ай ик??,??бб?с ?о?а япа-я??ы?.
• Алпан-??лп?н, алама сапан, д?рт ?ормалы, к?к(е)ре ?уллы, я?ы яллы. ^[11]

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]