한국   대만   중국   일본 
Хиуа ханлы?ы ? Википедия Эст?лекк? к?серг?

Хиуа ханлы?ы

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Хиуа ханлы?ы
?зб. Xorazm davlati / Хоразм давлати / ????? ?????
фарс. ???? ?????
Флаг
Ниге?л?? дата?ы 1511
Р?сми тел Сы?атай теле ??м фарсы теле
Донъя ?ит?а?ы Азия
Д??л?т   Р?с?й империя?ы
Административ ???к Хиуа ??м Кёнеургенч [d]
Административ-территориаль бер?мек Р?с?й империя?ы
Идара ите? форма?ы Абсолют монархия
Халы? ?аны 800 000 кеше ( 1920 )
Валюта Хорезмская таньга [d]
?улланыл?ан тел ?зб?к теле ??м фарсы теле
??м?лд?н сы??ан дата 1920
Урынлашыу картаһы
Р?сми дине С?нни??р
Карта
  Хиуа ханлы?ы Викимилект?

Хиуа ханлы?ы ( ?зб. Xorazm, ????? , Xiva Xonligi ) ? Х?р?зм д??л?тене? (1512? 1920 ) уры? тарихи традицияларында ?абул ителг?н атама?ы. Д??л?т ??ен ??р са? Х?р?зм тип исемл?г?н, ? Р?с?й тарихсылары Хиуа ханлы?ы тип Хиуа баш ?ала?ы х?рм?тен? исемл?г?н [1] Хиуа ханлы?ы, Бохара ханлы?ы ( Бохара ?мирлеге ) ??м Коканд ханлы?ы мен?н бер р?тт?н, ?с ?зб?к ханлы?тар?ы? бере?е була [2] .

Тарихы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Хиуа ханлы?ы флагы 1917 йылдан

1512 йылда Шибанидтар?ан айырыл?ан ?зб?кт?р?е? я?ы династия?ы ??аллы ханлы? булдыра [3] . Башта д??л?тене? баш ?ала?ы ?рг?нес (элек Гурганж) була, ул х??ерге Т?ркм?нстан территория?ында урынлаш?ан була. 1598 йылда Амударъя йыл?а?ы ?рг?нес ?ала?ынан ситт?р?к а?а башлай ??м баш ?ала баш?а урын?а ? Хиуа?а к?серел?. Амударъя, ханлы? бил?м??ен?н а?а ??м ?ыу?арын Каспий ди?ге?ен? ?ойоп, халы?ты эсер ?ыу мен?н, шулай у? Европа?а ?ыу юлын т?ьмин ит?. Быуаттар дауамында йыл?а бер нис? тап?ыр ?? й?н?лешен ??г?рт?. Уны? XVI быуат а?а?ында?ы а?а??ы тап?ыр ???нен бороуы ?ргенес ?ала?ын ??л?к ит?. Х??ерге Хиуанан 150 километр алы?лы?та (т?ркм?н К?н??ргенес ?ала?ына я?ын) борон?о баш ?аланы? ?алды?тары ята.

1598 йылда Хиуа ханлыты? баш ?ала?ына ??ерел?. Хиуа ? ун быуатлы? тарихы бул?ан б?л?к?й ген? ны?ытыл?ан ?ала. Уны? килеп сы?ышы тура?ында ри??й?тт? ?ала и? киткес т?мле ?ыуы мен?н дан ал?ан Х?й??к ?о?о?о янында ??еп сы?а. ?о?о? Нух б?й??мб?р?е? улы Сим бойоро?о буйынса ?а?ыла. И??н-?алала (Хиуаны? эске ?ала?ы) х??ерге ва?ытта ла был ?о?о?то к?рерг? м?мкин.

Баш ?аланы инкесе урын?а к?серг?нд?н ?у?, ?ис шик?е?, Х?р?зм тарихында и? алама осор башлана. ?мм? тора-бара ханлы? ?абаттан с?ск? ата ??м ?ы??а ва?ыт эсенд? Хиуа ислам донъя?ыны? рухи ???кт?рене? бере?е булып кит?.

??р?пша?итт?р династия?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

≪Юрген≫ ханы. Батша титулярнигы портреты (1672)

Элек-элект?н был илде? исеме Х?р?зм бул?ан. XХ быуат?а тиклем ??м?лд? бул?ан Х?р?зм д??л?те мен?н Я?г?р хан вари?тары Илбарс ??м балбарс солтандар ет?кселегенд?ге к?см? ?зб?к ??бил?л?ре идара итк?н. Улар 9-сы быуында Шибан вари?ы бул?ан ??р?п-ша?-ибн-Пилад тарма?ына ?ара?андар, ш??а к?р? улар?ы ??р?пша?итт?р, тип исемл?г?нд?р. Шибан, ?? сиратында, Джучины? бишенсе улы бул?ан. ?мм? тегел?ре л?, былары ла д??л?тте Хиуа тим?г?нд?р, тик Х?р?зм тип ата?андар.

??р?пша?иттар, ????тт?, Ш?йбанидтар мен?н ??-ара дошман булалар, улар Ш?йбани ханды? ба?ып алыу?арынан ?у? М???р?нн??ер?? урынлаш?ан була; 1511 йылда Х?р?змде ба?ып ал?ан ?зб?кт?р Ш?йбани ханды? походтарында ?атнашалар.

??р?пша?иттар дала традициялары то?ро ?алалар, улар ханлы?ты бил?м?л?рг? династиялар?а?ы ир-ат (солтандар) ?аны буйынса б?л?л?р. Ю?ары хаким, хан ?аил?л? ?лк?н була ??м уны солтандар советы ?айлап ?уй?ан. XVI быуат дауамында тиерлек ?ргенес баш ?ала булып тора. Хиуа 1557?1558 йылдар?а т??ге тап?ыр хан резиденция?ы була (бер йыл) ??м тик ??р?п М?х?мм?т ханды? идаралы?ы осоронда ?ына (1603?1622) баш ?ала?ына ??ерел?. XVI быуатта ханлы?, Х?р?змд?н тыш, Х?р?с?н т?нья?ында?ы оазистар?ы ??м ?ара?ом ?омдарында?ы т?ркм?н ??бил?л?рен ?? эсен? ала. Солтандар?ы? бил?м?л?ре йыш ?ына ?? эсен? Х?р?змд?ге ??м Х?р?с?нд?ге райондар?ы индер?. XVII башына тиклем ханлы? ысынында ханды? номиналь хакимлы?ы а?тында?ы ??-ара бойондоро??о? солтанаттар конфедерация?ы булып тора.

Шибаниттар хакимлы??а килг?нг? тиклем ?к Х?р?зм Сы??ы?ханды? ?ыйратылыу?арынан ?у? ??ене? м???ни ???ми?тен ю?алта. ?у??ара? , 1380-се йылдар?а, А??а? Тимер мен?н ?у?ыш башлана. Ултыра? тормош алып бар?ан халы? к?пселегенд? илде? к?нья? ?л?ш?нд? й?ш?й. Элек ?у?арыл?ан ер??р, айырыуса т?нья?та, ташланды? х?лг? ?йл?н?, ?ала м???ни?те ?а?шай. Ханлы?ты? и?тисади я?тан к?с???л?г?н ханлы?ты? ?? а?са?ы булмауы ??м XVIII быуат а?а?ына тиклем Бохара т??к?т??к?л?ре фай?аланыуы асы? к?р??т?. Ошондай шарттар?а ?зб?кт?р к?нья? к?ршел?рен? ?ара?анда к?см? торомш р??ешен о?а?ыра? ?а?лап ?ала ал?ан. ханлы?та улар х?рби ?атлам булалар, ? ултыра? ?арттар ?алым т?л??се булып и??пл?н. Ханды? ??м солтандар?ы? абруйы ?зб?к ??бил?л?рене? х?рби яр?амына б?йле була; ?леге б?йл?нгелекте к?мете? ма?сатында хандар йыш ?ына т?ркм?нд?р?е яллай?ар, ????мт?л? ханлы?ты? с?й?си тормошонда т?ркм?нд?р?е? роле бик ны? арта. Ханлы? ??м Бохарала?ы Ш?йбанидтар ара?ында?ы м?н?с?б?тт?р, ????тт?гес?, дошмандарса була. ??р?пша?иттар йыш ?ына с?ф??и??р Ираны мен?н ?зб?к к?ршел?рен??аршы союз?а ин?л?р ??м ?с тап?ыр (1538, 1595?1598 ??м 1593йылдар) ханлы? ты Ш?йбанидтар ба?ып алалар. XVI быуат а?а?ында, бер нис? эске ?у?ыштан ?у?, ??р?пша?иттар?ы? к?бе?е ??л?к була ??м солтандар ара?ында ханлы?ты б?ле? система?ы б?т?р?л?. XVII быуат башында, Иран Х?р?с?нд?ге ханлы? ер??рен ба?ып ала.

Билд?ле тарихсы-хан ?б?-?л-?ази?ы? , уны? улы ??м вари?ы Ануша-ханды? хакимлы?ы (1643?1663) са?ыштырмаса с?й?си тоторо?ло? ??м и?тисади прогресс осоро була. Ки? к?л?мле ирригацион эшт?р ойошторола, я?ы ?у?арыл?ан ер??р ултыра? тормош?а к?с? башла?ан ?зб?к ??бил?л?ре ара?ында б?лен?. ?мм? шул у? ва?ытта ил бик ярлы булып ?ала, хандар буш ?а?на?ын к?рш?л?рг? ?аршы ойошторол?ан барымталар?ан тултыралар. Шул ва?ыттан алып XIX быуат урта?ына тиклем, тарихсылар билд?л??енс?, ≪талау д??л?те≫ булып ?анала.

?у??ырат ?зб?к династия?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

XVIII быуат урта?ына ??р?пша?итт?р династия?ы ю??а сы?а. ?у??ы абруйлы хан Ш???р?ази хан була (1714?1728), ул Бекович-Черкасский?ы? х?рби экспедиция?ын ?ыйратыу?а ?лг?ш?. Был осор?а ??бил? башлы?тары хакимлы?ы ны? ??еш? ??м улар сын?ы?и?ар?ы (Сы??ы?ханды? вари?тарын) ?а?а? далаларынан хан т?хетен? са?ыра башлай. Реаль хакимлы? аталы? ??м ин?к титуллы ??бил? башлы?тары ?улында туплана. Ике т?п ?зб?к ??бил??е ? ??у??ырат ??м ма??ыт, ханлы?та?ы хакимлы? ?с?н к?р?ш?л?р ??м улар?ы? к?р?ше барышында Х?р?змде? т?нья? ?л?ш?, Арал ( Амударъя дельта?ы) б?ленеп сы?ыуы мен?н о?атыла кил?. Аралды? к?см? ?зб?кт?ре хан итеп ????рене? сын?ы?и?арын и?лан ит?л?р, улар ?а ?урса? ?ына була. XVIII быуатты? к?пселек ?л?ш?н д? х?р?змд? бола х?к?м ??р?, ? 1740 йылда илде Иранда?ы Н??ир ша? ба?ып ала, ?мм? уны? хакимлы?ы номиналь була ??м 1747 йылда уны? вафатынан ?у? ю??а сы?а. Артабан?ы к?р?шт? ?у??ыраттар е??. ?мм? Хиуа ??м Арал ара?ында?ы о?айлы ?у?ыштар Х?р?змде тулы?ынса анархия?а килтер?, т?ркм?нд?р ???ем ?атша?ан ?зб?к ??бил?л?ре ара?ында?ы ы?ы-зы?ы шулай у? х?лде насарайта, бигер?к т? 1767 йылда Хиуаны йомуд т?ркм?н ??бил??е яулап ал?андан ?у? х?лд?р ки?кенл?ш?. 1770 йылда ?у??ырат ?зб?к ??бил??е башлы?ы М?х?мм?т ?мин-бей йомудтар?ы е?? ??м ханлы?та ?? хакимлы?ын урынлаштыра. ,?мм? бынан ?у? да ?у??ырат ин?кт?ре ти?т?л?г?н йылдар дауамында ??бил? башлы?тарыны? ?аршылы?ын ба?тырыу ?с?н к?р?ш алып бара ??м ул осор?а сы??ы?и??р ?аман т?хет бил??ен дауам ит?л?р.

1804 йылда М?х?мм?т ?мин-бей?е? ей?не, Эльтузар хан тип и?лан ител?, ??м ?а сы??ы?и??р?е? ?урса?тары баш?а к?р?км?не. Уны? ?усты?ы, М?х?мм?т Р?хим хан I (1806?1825 йылдар?а хакимлы? ит?) 1811 йылда аралдар?ы е?еп, илде берл?штер?, ?ара?алпа?тар?ы буй?ондора (Амударъя дельта?ыны? т?нья?-к?нбайышында) ??м т?рк?м?нд?р?е ? к?нья?та ??м ?а?а?тар?ы т?нья?та ??ен? буй?ондорор?а тырыша. Ошо у? с?й?с?тте уны? вари?тары ла алып бара. Элтузар ??м М?х?мм?т Р?хим хан I ахыр?а ??бил? башлы?тарыны? ?аршылашыуын ?арттар яр?амында е?е?г? ?лг?ш?л?р ??м т?ркм?нд?р?е? х?рби к?с?н ауы?лы?лай ала. Т?ркм?нд?р?е улар Х?р?змд? й?ш??г? инандыралар, х?рби хе?м?т ?с?н ?у?арыл?ан ер??р тараталар й?ки улар?ы к?с мен?н ризалашыр?а к?ндер?л?р. Улар са?ыштырмаса ???клештерелг?н д??л?т т???й??р, с?нки провинциаль губернатор?ар сикл?нг?н хакимлы??а эй? булалар. XIX быуатты? беренсе ярты?ында ?у??ыраттар ирригацион система?ын к?пк? ки??йт?л?р; шулай итеп, ?зб?кт?р ултыра? милл?т булып кит?л?р ??м быны? ????мт??енд? я?ы ?алалар барлы??а кил?. М?х?мм?т Р?хим хан I хакимлы?ыны? осоронда ханлы?та ≪Х?р?змд? эшл?нг?н≫ я?ыулы ?? т??к?л?рен ?у?а башлай?ар. Шу?а ?арама?тан, ханлы??а кеше ресурстары, шулай у? финанс ресурстары етешм?й ??м Бохара?а ??м Х?р?с?нг?, шулай у? ?а?а?тар?а ??м бойондоро??о? т?ркм?н ??бил?л?рен? ?аршы Хиуа рейдтары йыл ?айын ?тк?рел? башлай. шул у? ва?ытта ?у??ырат осоро м???ни ?а?аныштар мен?н билд?л?н?, н?? ошо ва?ытта Х?р?зм Урат Азияла т?рки ???би?те ??ешене? т?п ???ге булып кит?.

Хиуа ханлы?ы Р?с?й бойондоро?ло?онда [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1855 йылда ханлы? армия?ы Серахс тир??енд? (Х?р?с?нд?) т?ркм?н-т?к?л?р тарафынан ?ыйратыла ??м М?х?мм?т ?мин хан ?леге алышта ??л?к була. Я?ы хакимдар, С?йед М?х?мм?т хан ??м М?х?мм?т Р?хим хан II, х?лде тоторо?ландырыу?а ?лг?ш?. ?мм? 1870 йылда Ханлы? Р?с?й мен?н конфронтация?а я?ынлаша. Петр I беренсе тап?ыр Х?р?змг? ?теп инерг? тырыша, ул Бекович-Черкасский ет?кселегенд? 1717 йылда ?ур булма?ан экспедиция еб?р?. Экспедиция у?ыш?ы? була, ??м уны? а?залары бары?ы ла тиерлек ??л?к була.

1873 йыл?ы А?ау походы. ?ле ?омдар аша ???м ?ырыл?ан ?о?о?тарына. Н. Н. Каразин ??р?те. 1888. Рус Д??л?т музейы.

XIX быуатта Р?с?й?е? Урта Азияла?ы экспансия?ы ??м баш?а с?б?пт?р ар?а?ында Р?с?й империя?ы ??м Урта Азия ара?ында к?с?рг?неш арта. Хиуа?а х?рби ??ж?м 1873 йылды? я?ында Т?рк?стан генерал-губернаторы К. П. Кауфман ет?кселегенд? башлана, февраль а?а?ында ??м март башында Ташкенттан, Ырымбур?ан, Ма??ышла?тан ??м Красноводски??н (??р ?аланан 2-5 ме?еш?р кеше) д?й?м ?аны 12-13 ме? кешен?н, 56 орудиенан, 4600 аттан ??м 20 ме? д?й?н?н тор?ан д?рт отряд сы?а. Хиуа тир??енд? 27-28 май?а ?алала ?у?ыш бара. Рахим Хива ??м 29 май?а?ы алыштар?а хан ??ск?р??ре е?ел?л?р. Хиуа 29 май?а ба?ып алына ??м М?х?мм?т Р?хим хан II бирел?. Гендемиан солох килеше?ен? 1873 йылды? 12 авгусында ?ул ?уйыла, килеше?г? ярашлы ханлы? Р?с?й протектораты статусын ала. Хан ??ен Р?с?й императорыны? ≪то?ро ?оло≫ тип и?лан ит? ??м Амударъяны? у? я?ында?ы ханлы?ты? б?т? ер??ре Р?с?йг? к?с?. Бойондоро??о?ло?то ю?алтыу ханлы?ты? эске тормошонда бер нинд?й ?? са?ылыш тапмай. Был ер??р Т?рк?стан крайыны? Амударъя б?леге составына ин?. Т?б?кт? ?олло? б?т?р?л?.

1910 йылдан алып 1918 йыл?а тиклем ханлы? мен?н ?сф?ндий?р хан идара ит?.

Хиуала революция [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1917-1920 йылдар?а?ы Хиуа ханлы?ы флагы
Х?р?зм Халы? Совет Республика?ы флагы 1920?1923 йылдар?а.

1917 йыл?ы февраль революция?ынан ?у? ?сф?ндий?р ханды? консерватив ?араштары либераль реформалар ?тк?ре?г? ?амасаулай.

1918 йылды? я?ында ?сф?ндий?р хан д??л?т т??к?релеше барышында йомуд-т?ркм?нд?р башлы?ы Жунаид хан кешел?ре тарафынан Нурулла бай ?арайында ?лтерел? ??м т?хетк? уны? ?усты?ы С?йет Абдулла хан ултыртыла. Ысынбарлы?та хакимлы? Жунаид хан ?улында була.

??м?лд? Жунаид ханды? диктатура?ы ??м уны? агрессив тыш?ы с?й?сте илде ?от ос?ос х?рби е?еле???рг? дусар ит? (Петр-Александровски?ы ?амау (1918)), был ханлы?та бол?анышты та?ы ла ны?ыра? к?с?йт?, халы? к?пл?п эмиграциялай башлай. 1919 йылды? ноябренд? коммунистар ет?кселегенд? ихтилал башлана. Л?кин ихтилалсылар?ы? к?с? етерлек булмай, шу?а к?р? улар?а яр?ам?а Р?с?й??н ?ы?ыл Армия ?ы?ыл Армия ??ск?р??ре еб?рел?. 1920 йылды? февраль башына Жунаид ханды армия?ы тулы?ынса ?ыйратыла. 2 февралд? С?йет Абдулла хан т?хетт?н баш тарта (артабан ул СССР-?а ябай эшсе булып й?ш?й ??м Кривой Рог ?ала?ында ерл?н?), ? 1920 йылды? 26 апреленд? РСФСР составында Х?р?зм Халы? Совет Республика?ы и?лан ител?.

922 йылда РСФСР составында?ы Х?р?зм ХСР-ы СССР составына ин? ??м Х?р?зм ССР-ы тип ??г?ртел?. 1924 йылды? к???нд? Урта Азияла милли-территориаль ы?анлау барышында уны? территория?ы РСФСР-?ы? ?зб?к ССР-ы, Т?ркм?н ССР-ы ??м ?ара?алпа? АО ара?ында б?лен?.

Социаль-и?тисади ??м с?й?си тормошо [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

XVI быуатта Хиуа ханлы?ы ?ле ???кл?штерелг?н д??л?т булмай, ??бил? система?ыны? йо?онто?о к?сл? була; хакимлы? итк?н ??бил? башлы?ы хан тип и?лан ител?.

М???р?нн??ер??ге ш?йбанидтар?ы?ы ке?ек, Хиуа ханлы?ы ва? бил?м?л?рг? б?лен?. Вил?й?тт?р мен?н хан ?аил??е а?залары идара итк?н. Улар ???к влас?а буй?онор?а тел?м?й, был, ?? сиратында, эске низа?тар?а килтер?.

Ханлы? хал?ы этник, м???ни ??м тел билд?л?ре буйынса ?с т?рк?мг? б?лен?:

  • баш?а этник т?рк?мд?рг? ?ушыл?ан борон?о х?р?млылар?ы? туранан-тура вари?тары;
  • т?ркм?н ??бил?л?ре;
  • Д?ште ?ыпса?тан Х?р?змг? к?сеп килг?н ?зб?к ??бил?л?ре.

?у??ырат ??бил??е династия?ы барлы??а килг?нг? тиклем ?к эре ?зб?к ??бил? башлы?тары ?? бил?м?л?ренд? ??аллы хакимдар булалар ??м ханлы?та?ы социаль-и?тисади торошона х?л иткес йо?онто я?ай башлай?ар.

XVI быуат мен?н б?йле; 1573 йылдан башлап ул Каспий ди?ге?ен? ?ыу?арын ?оймай ??м 15 йыл дауамында Арал йыл?а?ына табан а?а. Элекке ???нд?р ?ыу?ы? дала?а ??ерел? ??м халы? баш?а т?б?кт?рг? к?серг? м?жб?р була.

Бынан тыш, XVI быуатта Хиуа ханлы?ы ике тап?ыр Бохара ханлы?ы тарафынан ба?ып алына. Эске низа?тар, ауыр ?алымдар ??м й?кл?м?л?р халы? х?лен ауырлаштыра ??м, ?? сиратында, сау?а?а кире йо?онто я?ай.

XVII быуатта Хиуа ханлы?ыны? с?й?си тормошонда ике ??енс?лек к???тел?: хакимлы? итк?н династияны? абруйы т?ш??е ??м ??бил? башлы?тарыны? йо?онто?о к?с?йе?е. Д?р???н ?йтк?нд?, р?сми р??ешт? б?кт?р ??м бей??р элеккес? ???к властар?а буй?она. Ысынбарлы?та ????рене? б?клект?ре сикт?ренд? улар абсолют влас?а эй? була. Хатта улар ?? талаптарын ю?ары хаким?? ?уя ала башлай. Хан д??л?т эшт?рен ??аллы, улар?ы? ?атнашлы?ынан тыш, баш?ара алмай, кире?енс?, улар ?айлау?ар?а ханды? я?мышын х?л ит? алалар. С?й?си тар?аулы? д??л?тт? айырыуса са?ыу ??р?п М?х?мм?т хан д??еренд? к???тел? (1602?1621). Амударъя й?н?лешен ??г?рте? с?б?пле ул баш ?аланы Г?рг?нжд?н Хиуа?а к?сер?.

И?тисади кризис ханлы?та?ы с?й?си х?лг? ?ур йо?онто я?ай. ??р?п М?х?мм?т хан осоронда бы?а тиклем рус сикт?рен ?а?ла?ан атаман Нечай ет?кселегенд? Яйы? казактары Г?ргенж ?ала?ына ??ж?м ит?л?р ??м 1000 егет ??м ?ы??ы ?сирлекк? т?ш?р?л?р. ?мм? кире юлда улар?ы хан ??ене? ??ск?ре мен?н ?ыуып ет?. Казактар е?еле?г? дусар ител?. Бер а??ан Г?ргенжк? ??ене? отряды мен?н атаман Шамай ??ж?м ит?, ?мм? улар у?ыш?ы?лы??а тарый ??м ?сирлекк? эл?г?.

Ханлы?та низа?тар йышая. 1616 йылда ??р?п М?х?мм?д ханды? улдары Хабаш-солтан ??м Илбарс-солтан найман ??м уй?ыр ??бил?л?ре яр?амында ата?ына ?аршы фетн? ?уптаралар. Хан улдарына ?аршы килм?й ??м улар?ы? ер??рен? ??т?п В?зир ?ала?ын бир?. ?мм? 1621 йылда улар та?ы баш к?т?р?. Был юлы улар я?ында болала ханды? баш?а улдары ла ? Исф?ндий?р хан ??м ?бел?ази хан ? ?атнаша. Алышта ?абаш солтанды? ??м Илбарс ханды? ??ск?р??ре е?е?г? ?лг?ш?. Улдарыны? бойоро?о буйынса улар?а ?сирлекк? эл?кк?н аталары ?ы??ырыл?ан тимер мен?н ?у?ырайтыла ??м зиндан?а ябыла. К?пмелер ва?ыт ?тк?с, хан ?лтерел?. ?бел?ази хан Бохара ханы Имамкули ?арайында ?ыйына. Исф?ндий?р хан Хазараспта й?шен?. ?у?ынан у?а е?е?се а?алары хаж ?ылыр?а р?хс?т ит?л?р. ?мм? ?сф?ндий?р хан Иран ша?ы ??бб?с I юллана ??м уны? яр?амында 1623 йылда Хиуа т?хетен? ултыра. Был ха?та белеп ?ал?ас, ?бел?ази солтан Хиуа?а ашы?а. Исф?ндий?р хан (1623?1642) уны Г?ргенж ?ала?ы хакимы итеп т???йенл?й, ?мм? ти???н улар?ы? аралары бо?ола ??м ?бел?ази Т?рк?стан хакимы Есим хан?а ?аса. Ул вафат бул?ас, ?бел?ази Ташкент хакимы Торсон хан?а к?сен?, артабан ? Бохара ханы Имамкули?а.

Исф?ндий?р ханды? с?й?с?те мен?н ??н???т булма?ан т?ркм?нд?р ?бел?азины? Хиуа?а киле?ен ?тен?л?р. Уны? а?а?ы Хиуа т?хетен бушатыр?а м?жб?р була. ?мм? ярты йылдан ?бел?азины Иран бил?м?л?ре Нисо ??м Дарун?а ??ж?м ите??? ??йепл?п, уны тотоп алалар ??м Иран ша?ы Сафи I (1629?1642) о?аталар. ?бел?ази солтан ун йыл?а ирект?н м?хр?м ител? (1630?1639). 1639 йылда ул ?аса ??м 1642 йылда Арал алды ?зб?кт?рен? кил?. Исф?ндий?р ханды? вафатынан ?у? (1643?1663) Хиуа т?хетен бил?й. Уны? 20-ыллы? хакимлы? осоро х?рби походтар?а ?т?. Бер нис? тап?ыр у?а Бохара ханлы?ы мен?н ?у?ышыр?а тура кил?. ?бел?ази ханлы? бил?м??енд? к?н к?рг?н ??бил?л?р?е д?рт т?рк?мг? б?л?: ?ыят-?у??ырат, уй?ыр-наман, ?а??ы-?ыпса? ??м ныкыс-ма??ыт. Шул у? ва?ытта улар?ы? ??р?ф-????тт?ре, й?ш?? р??еше, ??бил?л?р ара?ында?ы ту?андаш м?н?с?б?тт?р и??пк? алына. Был т?рк?мд?рг? та?ы ла 14 ва? ??бил? ??м ырыу ?ушыла. ??р т?рк?мд? а??а?алдар ? ин?кт?р т???йенл?н?. Улар аша хан ??бил?л? тыу?ан м?сь?л?л?р?е х?л ит?. Ин?кт?р ханды? и? я?ын к???шсел?ре булара? ?арай?а й?ш?й. ??ене? я?ындары ара?ында ?бел?ази Ба?адыр хан 32 ??бил? башлы?тары ? ин?кт?р?е тот?ан.

?бел?ази ту?андары ?бдел??зиз хан ??м Собхан?ол хан ара?ында?ы низа?арына ла ?ы?ыл?ан. Собхан?ол хан ?бел?азины? ?ы? ту?анына ?йл?нг?н була. ?бдел??зиз хан мен?н килеше? т???q. Шу?а ?арама?тан, 1663 йылда ?бел?ази Бохара ханлы?ына ете тап?ыр ??ж?м ит?, ?арак?л, Саржуй, В?рд?нзи т?м?нд?рен талай.

Шуны? мен?н берг? ?бел?ази хан бик у?ымышлы хаким була. Ул ?зб?к теленд? ≪Ш?ж?р?-и-т?рки≫ (т?рки??р ш?ж?р??е) ??м ≪Ш?ж?р?-и-т?ркм?н≫ (т?ркм?нд?р ш?ж?р??е) тарихи хе?м?тт?рен я?а.

?бел?азины? вафатынан ?у? т?хетк? уны? улы Ануша хан ултыра (1663?1687). Уны? д??еренд? Бохара ханлы?ы мен?н м?н?с?б?тт?р ны?ыра? ки?кенл?ш?. Ул бер нис? тап?ыр у?а ?аршы х?рби походтар ойоштора, хатта Бохара?а тиклем барып ет?, С?м?р??нд ?ала?ын ба?ып ала. Ахыр?а, Бохара ханы Собхан?ол у?а ?аршы фетн? ойоштора ??м Ануша хан ?у?райтыла.

Собхан?ол хан Хиуала ??ене? я?лыларынан фетн? ойоштора. 1688 йылда улар Бохара?а Хиуа ханлы?ын ?? подданлы?ына алыу?ы ?тенеп в?килен еб?р?л?р. Ошо х?лд?н фай?аланып, Собхан?ол хан ин?к Ша?ниязды Хиуа ханлы?ыны? ханы итеп т???йенл?й. ?мм? Ша?ниязды? идара ите? ??л?тт?ре булмай. Кеше к?н?н? ?ал?ан Ша?нияз Собхан?ол хан?а хыянат ит? ??м к?сл?р?к ба?ыусыны э?л?й башлай. Р?с?й бындай ролг? тура кил?. Уры? батша?ы Пётр I яр?амында ул ??ене? вазифа?ын ?а?лар?а тел?й. Собхан?ол хандан й?шерен р??ешт? 1710 йылда ул Пётр I ??ене? илсе?ен еб?р? ??м Хиуа ханлы?ын уры? подданлый?ына алыуын ?орай. Элект?н Урта Азияны? алтыны ??м сеймал запастарына к?? ?ал?ан Пётр I был х?лде у?айлы осра? тип ?анай ??м 1710 йылды? 30 июненд? Ша?ниязды? ?тенесен ??н???тл?ндерг?н указ сы?ара. Был ва?и?алар?ан ?у? Хиуа ханлы?ында с?й?си тормош та?ы ла ?атмарлаша.

Хиуа ханлы?ында социаль х?л, Урта Азияны? баш?а д??л?тт?ренд? ке?ек, тор?онло? мен?н айырыла, с?нки ханлы? ?сеше донъя ким?лен?н бик ?алыша. С?й?си тар?аулы?, натураль хужалы?ты? ??т?нл?г?, эске низа?тар?ы? дауам ите?е, ситт?р?е? ??ж?мд?ре илде? и?тисады? ны? ?а?шата. Хакимдар д??л?т ??м халы? м?нф???тен? ?ара?анда башлыса ????рене? м?нф???тт?рен ?ай?ырталар.

Хиуа ханлы?ында, Бохара ханлы?ында?ы ке?ек, бик к?п ?алымдар ??м й?кл?м?л?р ?алына. Улар ара?ында т?п ?алым булып ер ?алымы тора, бынан тыш халы? я?ынса 20 т?р ?алым т?л?й.

Бынан тыш, халы? мотла? й?м???т эшт?рен? й?леп ител?:

  • ≪бегар≫ ? ??р ?аил?н?н бер кеше йылына 12 к?н (?ай?ы бер?? 30 к?нг? тиклем) т?рл? т???л?шт?р??, ?у?арыу каналдарын та?артыу эшт?ренд? эшл?рг? тейеш;
  • ≪?а?ыу≫ ? каналдар т????;
  • ≪ички ва обхура казув≫ ? ?у?арыу системаларын ??м шлюз мен?н дамбалар?ы та?артыу;
  • ≪качи≫ ? оборона диуар?арын ??м плотиналар?ы т????;
  • ≪атланыу≫ ? ат мен?н хан ?унарында ?атнашыу.

Башлыса ?у?арыу системалары мен?н б?йле бул?ан ?леге й?кл?м?л?р хе?м?тс?н халы? ?с?н бик ауыр й?к була, с?нки улар?ы? к?пселеге ер эшт?рен? к?некк?н. ?ай?ы бер ?? т???лг?н дамбалар ?ыу ба?ымы а?тында емерел? ??м ер эшт?ре сроктары 3 ай?а тиклем о?айтыла, шу?а к?р? ханлы?та у?ыш?ы? йылдар к?п була, аслы? халы?ты тыу?ан я?тарын ташлап китерг? м?жб?р ит?. Хиуала ?у??ыраттар?ы? хакимлы??а киле?ен? тиклем 40 ?аил? тир??е й?ш?й.

Был ва?ыт?а ханлы? хал?ы я?ынса 800 ме? кеше т?шкил ит?, улар?ы? 65 % ? ?зб?кт?р, 26 % ? т?ркм?н, ?ал?ан ?л?ш? ? ?ара?алпа?тар ??м ?а?а?тар . ?зб?к ??бил?л?ре ??м ырыу?ары башлыса ханлы?ты? т?нья?ында, Амударъяны? т?б?нге а?ымында й?ш?й??р.

Ханлы? 15 вилай?тт?н ? Питнак, Хазарасп, Ханка, Г?рг?нж , Кашкупыр, ?азауат, Кият, Ша-?аббаз (Ша?баз), Ходжейли, Амбар-Манок, Гурлен, Кунь-Г?рг?нж, Чуманай, Кушрат, Ташу?ы?  ? ??м ике наместниклы?тан ? Бишары? ??м ?ыят-?у??ырат, шулай у? ханды? ??ене? т?м?нд?рен?н тора.

Ю?ары хакимлы? ? хан ?улында. ?ур йо?онто мен?н ю?ары д?р?ж?ле чиновниктар ин?к, аталы? ??м бей??р фай?алана. Д??л?т ким?ленд?ге м??им м?сь?л?л?р?е х?л ите? ?с?н М?х?мм?т Р?хим I янында абруйлы чиновниктар?ан диван булдыра, й??ни д??л?т советы. Суд ш?ри??т ?анундарына таяна. Д??л?т теле булып ?зб?к теле и??пл?н?.

Ханлы?ты? т?п байлы?ы булып ер ?анала. Ул ?у?арыл?ан (ахъя) ??м ?у?арылма?ан (ядра) ер??р??н тора. Хиуа ханлы?ында, Бохара ханлы?ында?ы ке?ек, кил??е ер хужалы?тары т?р??ре ??м?лд? була: д??л?т (?мл?к), ш?хси (мулк) ??м дини ( ва?ыф) .

Шуны? мен?н берг? Хиуа ханлы?ында ер хужалы?ыны? ??енс?лект?ре була. Хан ??м уны? ту?ан-тумасалары ер??р?е? ярты?ына хужа була, ?ал?ан ер??р д??л?т ер??ре тип ?анала (ва?ыфтан тыш). Д??л?т ер??ренд? ?уртым?а алыусылар эшл?й.

Хан ??м ш?хси ер??р?? эшл?г?н игенсел?р ярымсы тип исемлен?л?р (ярым ? ярты): улар ?уртым ?с?н у?ыштын ярты?ын бирерг? тейеш була.

Ханды? ту?андары д??л?тк? ?алым т?л?м?й??р. Рухани?ар, эре чиновниктар, тархан грамоталарына эй? бул?андар шулай у? ?алым т?л????н азат ителг?н, ? ва? ер хужалары ?алымдар?ы т?л?й алмайынса, б?лг?нл?кк? т?ш? ??м, ахыр сикт?, ер?е? ?ала.

Халы?ты? т?п ш???л? ? ауыл хужалы?ы, уны? ниге?ен игенселек ??м малсылы? т?шкил итк?н.

Игенселек бик ауыр шарттар?а алып барыл?ан. Ер Амударъянан ?у?арыл?ан ?ыу мен?н туйындырыл?ан, к?п кен? урындар?а ? екке мал к?с? мен?н. XVI  ? XVII быуатты? башында Амударъя йыл?а?ыны? элекке ???не кибе?е с?б?пле хакимдар етди р??ешт? ?у?арыу эшт?ре мен?н ш???лл?нерг? м?жб?р була. ??р?п М?х?мм?т хан (1602?1621) Ту? ??л???е эрг??енд? канал ?а?ыр?а ?уша. ?ли солтан хакимлы?ы осоронда (1558?1567) Я?ы ары?, Таити, Ярмыш каналдары т???л?. 1681 йылда Ша?абад каналы ??м?лг? индерел?.

XVII быуатты? 70-се йылдарында Даукар к?лен? ?ыу?арын ?ой?ан йыл?а ?ушылды?ында быуа т???л?. XIX быуатты? башында Амударъянан Лаузан ары?ы (?у?ынан канал?а ??ерел?) сы?арыла. Ул Парса, Ходжейли ??м Кунь-Г?рг?ж араларында?ы ер??р?е ту?ландыра. 1815 йылда Килич-Ниязбай исемле ?ур канал ?а?ыла. Ул Даръялы?ты? у? ярында?ы ер??р?е ?ыу мен?н т?ьмин ит?. 1831 йылда Лаузан к?лен?н сы?арыл?ан ары? яр?амында К?н-Г?рг?нж ер??рен ?у?ара башлай?ар. 1846 йылда Амударъя йыл?а?ыны? элекке ???ненд? быуа ?орола ??м уны? ?ыуы мен?н К?н-Г?рг?нж к?нья?ы ер??ре ту?ландырыла.

Хиуа ханлы?ы ?алалары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Ханлы?ты? и? эре ?ала?ы ? Хиуа  ? XVII быуатты? башынан 1920 йыл?а тиклем ? уны? баш ?ала?ы. Борон?о заманда ?ала Хийвак тип атал?ан. Хиуа ??р са? К?нсы?ыш ??м К?нбайыш ара?ында сау?а юлын б?йл??се сынйыр булып тора. XVII быуатты? башында, Амударъя йыл?а й?н?лешен ??г?ртк?нд?н ?у?, элекке ханлы? баш ?ала?ы Г?рг?нж хал?ы ?с?н у?ай?ы? шарттар барлы??а кил? ??м баш ?аланы Хиуа?а к?сер?л?р.

XVIII быуатты? урта?ында Н?дир ша? ??ж?ме ва?ытында Хиуа емерел?. М?х?мм?т ?мин хан д??еренд? (1770?1790) ?ала ?абаттан терге?ел?.

Аллак?л хан осоронда (1825?1842) Хиуа диуар мен?н уратыла, уны? о?онло?о 6 километр т?шкил ит?. Хиуаны? б?г?нг? архитектура к?ренеше XVIII быуаттан алып XX быуат?а тиклем барлы??а кил?. Архитектура ансамбле бер??млеге мен?н айырылып тора. Башта уны? эсенд? И??н-?ала (эске ??л??) т???л?, унда хан ?арайы, ханды? ?аил??е ?с?н торла?, к?ш?н?, м??р?с? , м?сетт?р бул?ан. И??н-?аланы? д?й?м май?аны 26 гектар т?шкил ит?, уны? диуарыны? о?онло?о ? 2200 метр. Уны ике урам ки?еп ?т?, д?рт ?ап?а?ы Дишан ?ала?ына сы?а, унда ??н?рсел?р, сау?асылар й?ш?г?н. Дишан ?аланы? о?онло?о 6250 метр т?шкил ит?, уны? 10 ?ап?а?ы бар.

Хиуаны? ?а?ланып ?ал?ан ?омарт?ыларыны? бере?е ? С?йет Аллаутдин к?ш?н??е? XIV быуата т???лг?н. Шулай у? баш?а архитектура ??йк?лд?ре бар: Й?ми? м?сете, А? М?сет, ?с ??ли? к?ш?н??е, Ш???р?ази ханды? к?ш?н??е, Аллак?л ханды? каруан-?арайы, ин?к ?отлог-Морат ин?к м??р?с??е, 163 б?лм?н?н тор?ан таш Хаули ?арайы. ?омарт?ылар Хиуа т????сел?ре, ташташ юныусылары, а?ас буйынса ?ырлаусылары о?талы?ы ха?ында ??йл?й. Был й???тт?н Хиуа ханлы?ты? ?орурлы?ы булып тор?ан.

К?н-Г?рг?нж 2000 йыл элек т???лг?н бул?ан. Ул сау?а каруан юлында урынлаш?ан (х??ерге Т?ркм?нстан территория?ы). X?XIII быуаттар?а ул Х?р?зм ша?тар д??л?тене? баш ?ала?ы була.

Я?ы Г?рг?нж XVII быуатта ?бел?ази хан д??еренд? т???лг?н. Борон?о Г?рг?нж ?ала?ын К?н-Г?рг?нж тип атай башлай?ар. Унда XII?XIV быуаттар?а?ы Фахрилдин-Рази к?ш?н??е, Солтан- Текеш, Нажмитдин-Кубро к?ш?н?л?ре, й?ми? м?сет, манара ??м каруан-?арай?ар?ы? ?алды?тары урынлаш?ан. Я?ы Г?рг?нж ? х??ерге Х?р?зм вил?й?тене? ???ге.

1874 йылда Х?р?змд? Атаджан Абдалов китап н?шри?те булдыра, ? Хо?айбирг?н Деванов беренсе ?зб?к фотографы ??м кинооператоры була.

Х?р?зм хандары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Ур?а ханлы?ыны? сикт?ре карта?ы к?р??тел? 1873?1919 хивинский йылда т?рк?стан территория?ында?ы xix быуат а?а?ында амударъя йыл?а?ыны? у? я? ярында, 1873 йылда ю?алт?ан ханлы?ы составына ин? , Амударъя б?леге т?рк?стан крайыны?

?у??ырат династия?ы (1359?1388) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Х?с?йен Суфый, 1359?1373
  • Йософ Суфый, 1373??
  • С?л?йм?н Суфый, ??1388

Ш?йбанидтар династия?ы (1511?1728) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • ?б?-л-Мансур Ильбарс хан, Б?реке солтанды? улы, К?к Ур?а ханы ?1511, Х?р?зм ханы 1511?1518
  • Хажи Солтан хан, Билбарс Паландж солтан, улы, Х?р?зм ханы 1518?1519
  • Х?с?нк?л хан, ?б?лек ханды? улы, Х?р?зм ханы 1519
  • Суфиян хан, ?мин?к ханды? улы, Х?р?зм ханы 1519?1522
  • Буджуга хан, ?мин?к ханды? улы, Х?р?зм ханы 1522?1526
  • Аванеш хан, ?мин?к ханды? улы, Х?р?зм ханы 1526?1538
  • Кал хан, ?мин?к ханды? улы, Х?р?зм ханы 1541?1547
  • Агатай хан, ?мин?к ханды? улы, Х?р?зм ханы 1547?1557
  • Дост хан, улыны? Буджуга-хан, хан Хорезм 1557?1558
  • Хажи М?х?мм?т хан, Агатай ханды? улы, Х?р?зм ханы 1558?1602 [4]
  • ??р?п М?х?мм?т хан, Хажи М?х?мм?т ханды? улы, Х?р?зм ханы 1603?1621
  • Хабаш солтан ??м Ильбарс солтан, ??р?п М?х?мм?т ханды? улдары 1621?1623
  • Исф?ндий?р хан, ??р?п М?х?мм?т ханды? улы, Х?р?зм ханы 1623?1643
  • ?б?-л-?ази хан , ??р?п М?х?мм?т ханды? улы, Х?р?зм ханы 1643?1663
  • ?б?-л-Мозаффар М?х?мм?т Ануша хан, ?б?-л-?ази ханды? улы, хан Хорезм 1663?1686
  • Хо?айдад хан, М?х?мм?т Ануша ханды? улы, хан Хорезм 1686?1689
  • Эренга хан, М?х?мм?т Ануша ханды? улы, хан Хорезм 1689?1694
  • Джочи хан, Х?р?зм ханы 1694?1697
  • В?лихан хан, Х?р?зм ханы 1697?1698
  • Ша?нияз хан, улыны? Джочи ханды? улы, Х?р?зм ханы 1698? 1703
  • Ша?б?хет хан, Ша?нияз ханды? улы, Х?р?зм ханы 1703
  • С?йет ?ли хан, Ша?нияз ханды? улы, Х?р?зм ханы 1703
  • Мусахан хан, Джучи ханды? улы, Х?р?зм ханы 1703 ? 1704
  • й??ег?р хан, Хажи М?х?мм?т ханды? улы, Х?р?зм ханы 1704 ? 1714
  • Ш???р?ази хан, Исем ханды? улы, Х?р?зм ханы 1714 ? 1728
  • Илбарс хан II, Ша?нияз ханды? улы, Х?р?зм ханы 1728 ? 1740
  • ?б?-л-?ази М?х?мм?т-хан, Илбарс ханды? улы, Х?р?зм ханы 1740 ? 1745
  • Ша? Тимурхан (Аралда 1721-36).

Ту?атим?ритт?р династия?ы (?а?а? солтандары) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Ба?адур хан (?а?а?, 1728).
  • Та?ир хан (?а?а?, 1740-41).
  • Нурали хан (?а?а?,1741-42).
  • ?бу-ль-?ази хан II (?а?а?, 1742-46).
  • ??йеп хан (1746-57).
  • Абдулла ?арабай, а?а?ы (1757)*
  • Тимур ?ази хан (1757-63)*
  • Т??ке хан (1763-64).
  • Ша? ?ази хан (1764-67).
  • ?бу-ль-?ази хан III (1767; формаль р??ешт? 1770?1804; 1806).
  • Нурали хан (1767-69).
  • Я?гир хан (1769-70).
  • Б?л??атуй хан (1770).

1804 йылда (ысынында 1763) хакимлы? ?у??ыраттар?а к?с?.

?у??ыраттар династия?ы (1763?1920) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?сф?ндий?р хан. С. Прокудин-Горский фото?ы . (1905?1912)
  • М?х?мм?т ?мин бей, Ишм?х?м?т Й?р бей, ?зб?к ?у??ыраты ??бил??е бейе, Х?р?зм ин?ке 1763 ? 1790
  • Ауаз ин?к,М?х?мм?т ?мин бей?е? улы, ?зб?к Кунграт ??бил??е бейе, Х?р?зм ин?ке 1790 ? 1804
  • Эльтузар, Ауаз ин?кте? улы, ?у??ырат ??бил??е бейене? улы, Х?р?зм ин?ке 1804 , Х?р?зм ханы 1804 ? 1806
  • М?х?мм?т Р?хим хан I, Ауаз ин?кте? улы, Х?р?зм ханы 1806 ? 1825
  • Аллакул, М?х?мм?т Р?хим хан I-не? улы , Х?р?зм ханы 1825 ? 1842
  • Рахим?ол, Алла?ол ханды? улы, Х?р?зм ханы 1842 ? 1845
  • М?х?мм?т ?мин хан, Алла?ол ханды? улы, Х?р?зм ханы 1845 ? 1855
  • Абдулла хан, Ибадулла б?кте? улы, Х?р?зм ханы 1855
  • ?отло? Морат хан,, Ибадулла б?кте? улы,Х?р?зм ханы 1855 ? 1856
  • С?йет М?х?мм?т хан, М?х?мм?т Р?хим хан I-не? улы. Х?р?зм ханы 1856 ? 1864
  • М?х?мм?т Р?хим хан II, 1845 тыу?ан, С?йет М?х?мм?т ханды? улы, Х?р?зм ханы 1864 ? 1910 ,
  • 1873 Х?р?зм хандарына б?т? р?с?й императоры тарафынан ??ли й?н?пт?ре д?й?м титулы бирелг?н
  • ?сф?ндий?р хан, 1871 тыу?ан, М?х?мм?т Р?хим хан II-не? улы, 1891 ? 1910 , Х?р?зм ханы 1910 ? 1918 , генерал-майор 1910
  • С?йет Абдулла хан 1870 - 1933 , М?х?мм?т Р?хим хан II-не? улы, Х?р?зм ханы 1918 ? 1920 .

Шулай у? ?ара?ы? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Брегель Ю. Э. Хорезмские туркмены в XIX веке. АН СССР, Ин-т народов Азии. М. : Издательство восточной литературы:1961
  2. Uzbek khanate   (ингл.) . Encyclopædia Britannica . Архивировано 5 август 2012 года.
  3. История Хорезма. Ташкент, 1976, с. 82.
  4. История Хорезма. Ташкент, 1976, с. 83.


???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Баскаков Н. А. Титулы и звания в социальной структуре Хивинского ханства // Советская тюркология, № 1. Баку, 1989.
  • Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. ? М .: АСТ, 2006. ? С. 310?320. ? 445 с. ? (Историческая библиотека). ? 5 000 экз.  ? ISBN 5-17-035804-0 .

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]