한국   대만   중국   일본 
Урал я?малары ? Википедия Эст?лекк? к?серг?

Урал я?малары

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Шайтанташ ?ая?ы. Р?ж йыл?а?ы.
Коптел таш ?ая?ы. Нейва йыл?а?ы

Урал я?малары (ташта?ы ??р?тт?р, я?малар) ? ?аяла?ы ??р?т с?н??те ?омарт?ы?ы, улар?ы? борон?оло?о сама мен?н 5 ме? йыл. Йыл?а буй?арында?ы ?аялар?а осрай. Я?ынса 90 урын билд?ле.

Табыл?ан ?омарт?ылар к?бер?к Урта Урал ??м К?нья? Урал т?б?генд? урынлаш?ан. Чусовая , Тагил, Реж, Нейва, ?ф? , И??т , Ирбит , А?и?ел , Й?р???н ??м баш?а Урал йыл?алары ???ненд? к?рерг? була. ?ай?ы бер ?омарт?ылар?а бер-ике ??р?т, ?ай?ыларында бер нис? ти?т? ?ын осрай.

Тасуирлама [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Я?малар вертикаль ?аялар?а й?ки уны? яуым-т?ш?м эл?км?г?н ауышыра? й???нд? эшл?нг?н. Урал ?аяларында?ы к?п ??р?тт?р йыл?а?а ?ара?ан ?л?шт?р?? урынлаш?ан. Йыш ?ына ??р?т туранан-тура ер??н тороп баш?арыл?ан, шулай у? ярай?ы у? бейеклект? урынлаш?андары ла бар. Р?ссам был осра?та а?ас конструкциялар ?улланыуы й?ки бау ??м ?айыштар яр?амында ?р??н т?ш??е л? ихтимал.

??р?тте? са?ыулы?ын к?с?йте? ма?сатында р?ссам ?аялар?ы? я?ты урындарын ?айла?ан ??м буяу?ы барма?тары мен?н ?ал?ан, быны 1?3 сантиметрлы? ?ы?аттар?а ?арап ?йтеп була. Ме??р йылдар буйы ?ая буйлап ?ар??ан дым улар?ы? ??т?н йо?а ?ына эзбиз ?абы? мен?н ?апла?ан. Был ?? сиратында ??р?тт?р?е? бе??е? к?нд?рг? тиклем ?а?ланыуына булышлы? итк?н.

Я?малар контур ??м ?ы?ы?тар яр?амында эшл?нг?н, фигуралар, башлыса ?абыр?алар?а ба?ым я?алып, ≪??лд?≫ стиленд? й?ки эске органдар?ы ??р?тл?? мен?н к?р??телг?н. ?мм? тулы?ынса буял?ан фигуралар ?а бар.

?аялар?а?ы ?ынлы с?н??тт? кешел?р т?би?и буяу?ар ??м металл оксидтарын ?уллан?ан. И? тарал?ан буяу т?би?и пигменттар (а??ыл-?арынан ?уйы ?ы?ыл ??м к?р?н тондар?а?ы охра) мен?н ?ыу, хайуан ?аны й?ки майын ?ушыу ????мт??енд? алын?ан.

?ая с?н??те ?омарт?ы?ы борон?о ва?ыттар?а ?арай: ?у??ы Мезолит , Неолит , Бронза быуаты . Борон?о кешел?р?е? донъя?а ?арашы бе??екен?н к?пк? айырыла, шу?а к?р? т??тормош ??р?тт?р?е? м???н??ен а?лау бик ?атмарлы.

Урал я?малары башлыса ике ?лс?мле ??р?тте х?терл?т?. Бындай к?л?млек ?аяла?ы ?ал?ыу урындар?ы фай?аланыу ????мт??енд? к?рен?. Хайуан ??м ?ош ?ындары йыш ?ына ?ырындан (профиль) ??р?тл?нг?н, Шулай ?а ??т?н к?ренг?н ке?ек т?ш?р?лг?н ??р?тт?р ?? осрай. Кешег? о?шаш ?ындар башлыса тура (анфас) ?арай, шулай у? ситк? ?ара?андары ла бар.

Шулай итеп, борон?о р?ссамдар б?г?нг? с?н??тт? таныш барлы? ?лс?мд?р?е л? ?уллан?ан, тик уны тиге? я?ылы?та к?р??те? о?талы?ын ?ына белм?г?н. Шулай у? ??р?тл?нг?н хайуандар?ы? к?л?м пропорция?ы ла ?а?лан?ан. М???л?н, мышы янында?ы кеше й?ки ?ош ?ыны ?? ?урлы?ында к?р??телг?н.

?ая ?ынлы с?н??тенд? х?р?к?т ая?тар яр?амында (ки?еше?е, б?г?л??е), т?н ауышыуы й?ки баш боролошо мен?н бирелг?н.

?ынлы мотивтар?ы 4 т?рк?мг? айырыр?а м?мкин:

  • Геометрик фигуралар: селт?р, зигзаг, тул?ын, к?пм?й?ш, ?ы?ы?, т???р?к.
  • Хайуандар: к?пселект? тоя?лылар т?р? ?ындары.
  • ?оштар: ?йр?к, ?а?, а??оштар.
  • Кешег? о?шаш ??м антропоморф заттар.

Хайуандар ара?ында тоя?лылар ??т?нл?к ит?: мышы, болан, илект?р ( ?оралай ). Урта ??м Т?нья? Уралда?ы ??р?тт?рг? мышы ??м болан хас бул?а, ? К?нья? Уралда й?ш??сел?р илект?р?е ??р?тл?г?н. Хайуандар?а ?а?ылышлы был к?ренеш б?г?нг? бил?м?л?рг? л? тап кил?. Тоя?лылар?ан тыш айыу, эт ??р?тт?ре л? бар.

?аялар?а хайуандар?ан тыш ?оштар?ы? бик к?п ?ындарын к?рерг? м?мкин. Улар?ы? к?пселеге ? ?ыу ?оштары. Башлыса ауыр к????ле, ?ы??а муйынлы ?йр?кт?р. О?он муйынлы ?оштар ?а? тип ?абул ител?. А??оштар тура?ында ышаныслы ?йтеп булмай. ?ош ?ындары, ?а?и?? булара?, т?рк?м-т?рк?м бер нис? дана т?ш?р?лг?н.

Кешег? о?шаш й?ки антропоморф заттар ки? к?р??телг?н. Улар?ы? й??? башлыса тамашасы?а й?н?лтелг?н ??м бер нис? ?ы?ы? яр?амында бирелг?н, ?ул-ая?тары б?г??ле. ≪Кеше≫ даими х?р?к?тт?, ≪бейе???≫ к?р??тел?. ?ай?ы бер?? улар?ы? баштары ике й?ки к?п нурлы баш кейемд?ре мен?н би??лг?н.

?йр?не? тарихы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Уралда?ы ?ая ??р?тт?ре тура?ында т??ге я?ма XVII быуат а?а?ында терк?л?. XVIII й?? йыллы? башында Верхотур приказыны? дьякон яр?амсы?ы Яков Лосев, ? бер нис? йылдан ?у? Семен Ремезов тарафынан ирбит Я?ыл?ан Таш ??р?тене? к?серм??е эшл?н?. ?мм? был к?серм?л?р ны? стилл?штерел?, масштабы бо?оп, ориентир?ы? эшл?нг?н. 1705 йылда я?малар тура?ында Витсен Николаас ??ене? ≪К?нсы?ыш ??м т?нья? Тартария≫ хе?м?тенд? телг? ала. Я?малар?ы билд??е? я?ыу т?р?н? й?ки чуд там?а?ына индер?л?р. ≪Я?ма ?ая≫ тура?ында те??лер?к м??л?м?тт?р?е XVIII быуат тарихсы?ы Миллер Герард килтер?.

XIX быуат башында ?ая ??р?тт?ре тура?ында Никита Попов билд?л?п ?т?, ул Вишера йыл?а?ында?ы ≪Я?ыулы таш≫ тура?ында я?а. ≪?аяла ?ы?ыл т??т?ге я?малар й?ки айырым ?ындар к?ренг?нг?, ул Я?ыулы таш тип й?р?т?л?… Улар вогул й?ки баш?а халы? там?алары булыуы ихтимал…≫. Ул шулай у? Тагил йыл?а?ында?ы ??р?тт?р тура?ында ла х?б?р ит?.

1829 йылда Тагил я?маларын Александр Гумбольдт ?арай ??м улар?ы? Америка ??р?тт?ре мен?н о?шашлы?ын билд?л?й. XIX быуатта Урал ?аяларында?ы ??р?тт?р?е ?йр?не?г? Т?б?нге Тагил заводы кассиры Дмитрий Шорин ?ур ?л?ш индер?. Ул Тагил йыл?а?ында?ы Билабан, Ыласын Таш, ?арауыл Ташы, Йылан Таш ??м баш?а ?аялар?а?ы я?малар?ы? к?сереп ала. Улар я?шы те??ллеге мен?н айырыла.

Урал я?маларын ?йр?не??? Урал т?би?и белемд?р яратыусылар Й?м?и?те булдырылыуы ны? яр?ам ит?. XIX быуат а?а?ында Тагил, Нейва, Кама , Вишера, И??т , Тура ??м баш?а йыл?а яр?арында?ы ≪чуд я?малары≫ ??р?тл?м??ен эшл?рг? тырышалар. ?мм? ????мт?л? Пермь губерна?ы археологик ?омарт?ылар те?м??енд? айырым ?анап сы?ыу мен?н ген? сикл?нел?.

XX быуат урта?ында ?ая р?семд?рен ?йр?не? буйынса махсус экспедициялар ойошторола. О. Н. Бадер ??м В. Ф. Генинг  ? Вишера, В. Н. Чернецов Урта Уралда?ы йыл?а яр?арында?ы я?малар?ы ?йр?н?.

Х??ер ?ая я?ма с?н??те бул?ан я?ынса 90 урын билд?ле. Улар?ы асыу?а археологтар В. Т. Петрин, В. Н. Широков, С. Е. Чаиркин, Ю. П. Чемякин, Н. А. Широкова ??м баш?а белгест?р ?ур ?л?ш индер?.

В. Н. Чернецовты? Уралда?ы ?ая я?маларын ?йр?не?е [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Я?малар был ерг? рустар килг?нг? тиклем манси хал?ы й?ш?г?н м?лд?рг? тура кил?. Рутар улар?ы ≪вогул≫ тип й?р?тк?н. Чернецов шулай у? ?ая я?малары о?шашлы?ын манси милли с?н??тенд? ? материалдар?а?ы би??кт?р??, к?нк?реш ??р?тт?ренд?, татуировка ??м там?алар?а, изге урындар?а таба.

??р?тт?р?е сюжет буйынса т?рк?мл?? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Урал ?аялары ??р?тт?рен анализлау ????мт??енд? Чернецов бер нис? т?рк?м билд?л?й.

Б?т??е ?с т?п сюжетты билд?л?й.

Т??ге Сюжет . Т?п ??р?тт?р й?нлек (мышы, болан, илект?р). Был сюжет бер-бере?ен?н айырылып тор?ан бер нис? деталд?рг? ?арап, д?рт вариантта билд?л?н?.

1-се вариант. Тоя?лы й?нлек мен?н берг? к?к й??? ??м йыш ?ына аулау ?улайлама?ы ??р?тл?н?. Бындай вариант Т?б?нге Тагил я?маларына хас.

2-се вариант. Тоя?лы й?нлек ?ыны ??м к?к й??? там?а?ы. Ми?ал ?с?н Реж йыл?а?ында?ы Исаков ?ая?ын, Т?б?нге Тагилда?ы Ирбит Я?ма Ташын, Йылан Ташты килтетерг? була.

3-с? вариант. ??р?тт? ?ап?андар?а эл?кк?н хайуанды к?рерг? була. Бында к?к там?а?ы ю?, ?мм? аулау ?оролмалары ентекл?п эшл?нг?н. Был вариант?а Ыласын ?ая?ы, II-се Бородино ?ая?ы, Ике к??ле Таш ??р?тт?ре ин?.

4-се вариант. Антропоморф ??р?тт?р??н тора, бында хайуан ?ыны ??м ?унарсы ?ойма?ы к?р??тел?. Бындай я?ма Тагил йыл?а?ында?ы Йылан Ташта я?шы к?рен?.

Икенсе сюжет . Т?п ??р?т ?ош ?ынынан тора. Был т?рк?мд? ?ыу ?оштары к?к к?мб??е, ау?ар мен?н берг? кил?.

?с?нс? сюжет . Т?п ??р?тт?р ? ≪шартлы антропоморф ??м антропозооморф ?ындар≫. Реалистик ??р?тт?р бында б?т?нл?й ю? тиерлек. Чернецов был т?рк?мд? й?км?тке?е буйынса 2 т?рг? б?л?. 1-се вариант. Бында ?унар ?оролмалары, улар?ы? янында нинд?й?ер стилл?штерелг?н ?ындар к?р??тел?.

2-се вариант. Т?рк?мг? шартлы р??ешт? к?пл?п антропоморф, ?ош р??ешле ??м кеше фигуралары ??р?тт?ре индерелг?н.

?ая я?малары дата?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ая ??р?тт?рен эшл?? осорон билд?л?? бик ауыр. Бында к?п фактор?ар?ы к?? у?ында тотоу м??им: ??р?тт?р?е ?алыу техника?ын ??м ститистик ??енс?лект?рен, ?ая бейеклеген, уны? й???н, урын топография?ын.

Шулай ?а я?ынса и??пл????р ысулы ? ?ая ??р?тен?н баш?а ?йбер о?шашлы?тары мен?н са?ыштырыу: керамикала?ы би??кт?р, ??й?кт?ге гравировка, ?орал ??м ?орамалдар. Ошонан сы?ып, Уралдар?ы ?ая ??р?тт?ре неолит, б?лки, ?у??ы мезолит осорона тап киле?ен билд?л?й белгест?р.

Шулай у? ?ара [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Уралда?ы ?ая ??р?тт?ре [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Р?с?й??ге ??р?тт?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Бояр я?ма?ы
  • Сулек я?ма?ы
  • Канозер петроглифтары
  • Томск я?ма?ы
  • Бага-Заря
  • Ошкол я?ма?ы
  • Сыдин я?ма?ы
  • Шалаболинс я?ма?ы

И?к?рм? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Чернецов В. Н. Наскальные изображения Урала. В. 1. М?ск??. 1964

Чернецов В. Н. Наскальные изображения Урала. В. 2. М?ск??. 1971

Петрин В. Т., Широков В. Н., Чаиркин С. Е. Древнее святилище во 2-й Серпиевской пещере на Южном Урале.// Семантика древних образов . М?ск??. 1990

Широков В. Н., Чаиркин С. Е., Чемякин Ю. П. Уральские писаницы: река Нейва. Екатеринбург. 2000

Широков В. Н., Чаиркин С. Е., Широкова Н. А. Уральские писаницы: река Тагил. Екатеринбург. 2005

Широков В. Н. Уральские писаницы: Реж и Ирбит. Екатеринбург. 2007.

Широков В. Н. Древнее наскальное искусство.//Екатеринбург: энциклопедия. Екатеринбург. 2002

Широков В. Н., Чаиркин С. Е. Писаница Старичная (река Нева, Средний Урал)//Охранные археологические исследования на Среднем Урале. Вып. 1. Екатеринбург 1997

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]