한국   대만   중국   일본 
Макс Планк ? Википедия Эст?лекк? к?серг?

Макс Планк

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Макс Планк
ингл.   Max Karl Ernst Ludwig Planck
Макс Планк в 1930 году
Макс Планк в 1930 году
Тыу?ан к?н?

23 апрель 1858 ( {{padleft:1858|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:23|2|0}} ) [1] [2] [3] […]

Вафат к?н?

4 октябрь 1947 ( {{padleft:1947|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:4|2|0}} ) [1] [2] [3] […] (89 й?ш)

Ил

Германия Германия империя?ы
Германия Веймар республика?ы
Германия ?с?нс? рейх
Германия Бизония

?илми даир??е

теоретик физика

Эшл?г?н урыны

Мюнхен университеты
Кил университеты
Берлин университеты

Альма-матер

Мюнхен университеты

?илми ет?ксе?е

Александр фон Бриль [en]

У?ыусылары

Макс Абрагам
Вальтер Боте
Густав Герц
Макс фон Лауэ
Вальтер Мейснер
Мориц Шлик
Вальтер Шоттки

Нинд?й ?лк?л? таныл?ан

квант теория?ына ниге? ?алыусы

Награда ??м премиялары

Нобель премияһы Физика буйынса Нобель премия?ы ( 1918 )
Лоренц ми?алы ( 1927 )
Планк ми?алы ( 1929 )
Копли ми?алы (1929)

Автограф

Макс Карл Эрнст Людвиг Планк ( нем.   Max Karl Ernst Ludwig Planck ; 23 апрель 1858 йыл  ? 4 октябрь 1947 йыл ) ? Германия ?алимы , физик-теоретик , квант физика?ына ниге? ?алыусы.

Физика буйынса Нобель премия?ы лауреаты (1918) ??м баш?а б?л?кт?р эй??е, Пруссия ф?нд?р академия?ы (1894), к?п кен? сит ил ?илми й?м?и?тт?ре ??м ф?нд?р академиялары а?за?ы. О?айлы ва?ыт дауамында немец ф?не ет?ксел?рене? бере?е.

Планкты? ?илми хе?м?тт?ре термодинамика?а , йылылы? нурланышына, квант теория?ына, махсус са?ыштырмалы? теория?ына ??м оптика?а ба?ышлан?ан.

Ул термодинамиканы? икенсе башлан?ысын ? энтропияны? ??еш принцибын ? формалаштыр?ан ??м уны физик химияны? т?рл? м?сь?л?л?рен сисе??? ?уллан?ан. Тиге? д??м?лле йылылы? нурланышы проблема?ына электродинамика ??м термодинамика алымдарын ?улланып, Планк абсолют ?ара есем спектрында энергияны? б?лене? законын сы?ар?ан, уны энергия ??м ??м?л кванттары тура?ында к??аллау аша ниге?л?г?н. Был ?а?аныш квант физика?ы ??ешен? башлан?ыс бул?ан.

Биография?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Сы?ышы ??м белеме (1858?1878) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Макс Планк [Комм 1] , 1858 йылды? 23 апреленд? Киль ?ала?ында тыу?ан, сы?ышы мен?н ул борон?о дворяндар затынан; уны? ата-бабалары ара?ында билд?ле юристар, ?алимдар, х?рби??р ??м дин ??елд?ре бар.

10 й?шлек Макс Планкты? автографы

Ту?ы? й?шен? тиклем Макс Голштинияны? баш ?ала?ы бул?ан ??м ул заманда Дания мен?н Пруссия ара?ында?ы ?аршылы?тар ???ген? ?йл?нг?н Килд? ?т?. Алты й?шлек Планк 1864 йылда Пруссия-Австрия ??ск?р??рене? ?ала?а ине?ене? ша?иты була [4] [5] . 1867 йылда Вильгельм Планк Мюнхен университетыны? юриспруденция профессоры вазифа?ына са?ырыу?ы ?абул ит? ??м ?аил??е мен?н Бавария баш ?ала?ына к?сен?. Максты Максимилиан гимназия?ына ( :de:Maximiliansgymnasium Munchen ) бир?л?р; ул бик тел?п ш???лл?н? ??м ти???н синыфта?ы и? я?шы у?ыусылар?ы? бере?е булып таныла. Был м?кт?пт? гимназиялар ?с?н традицион бул?ан предметтар?а (атап ?йтк?нд?, борон?о телд?р?е ?йр?не?г?) к?п и?тибар бирел?? л?, т?би?и ф?нд?р?е у?ытыу ?а ю?ары ким?лд? була.

Математика у?ытыусы?ы Герман Мюллер?е? ( Hermann Muller ) ??мер Планкка йо?онто?о бигер?к т? к?сл? була. Энергия ?а?ланыу законы тура?ында буласа? ?алим т??ге тап?ыр н?? унан ишет?; Максты? математик таланты бик ирт? асыла [6] . Шул у? ва?ытта у?ытыусылар уны? нинд?й?ер айырым ??л?тт?рен к?рм?й, бары тик к?сл? характер ??м исполнительность ке?ек ш?хс?н сифаттарын ?ына билд?л?й. [7] . Гимназияла у?ыу унда ф?н, т?би??т ?анундары асылы мен?н ?ы?ы??ыныуыны? ны?ыуына булышлы? ит? ? был турала ??мер а?а?ында ?алим т?б?нд?гел?р?е я?ып ?алдыра:

С юности меня вдохновило на занятие наукой осознание того отнюдь не самоочевидного факта, что законы нашего мышления совпадают с закономерностями, имеющими место в процессе получения впечатлений от внешнего мира, и что, следовательно, человек может судить об этих закономерностях при помощи чистого мышления. Существенно важным при этом является то, что внешний мир представляет собой нечто не зависимое от нас, абсолютное, чему противостоим мы, а поиски законов, относящихся к этому абсолютному, представляются мне самой прекрасной задачей в жизни учёного.

? Планк М.  Научная автобиография // УФН . ? 1958. ? Т. 64. ? С. 625.

Бала са?тан Планкты? та?ы бер мауы?ыуы музыка була: ул малай?ар хорында йырлай, бер нис? музыка ?оралында уйнай (бигер?к т? к?п ва?ытын фортепианола ?тк?р?), музыка теория?ын ?йр?н? ??м ижад итерг? тырыша, ?мм? ти???н композитор таланты ю? тиг?н ?ы?ымта?а кил?. Планкты? бала са?тан у? музыка мен?н М?кт?пте тамамла?ас, ул пианист, филолог булыр?амы ?лл? физика ??м математиканы ?йр?не? мен?н ш???лл?нерг?ме, тиг?н ?айлау алдында тора. Планк ?у??ы?ын ?айлай ??м 1874 йылды? сентябренд? Мюнхен университеты студенты булып кит?. ?мм? студент са?ында у? к?п ва?ытын музыка?а ба?ышлай: студенттар сирк??енд? оркестр?а уйнай, студенттар йыр союзында хормейстер ?????к?р оркестр?а дирижер була [8] .

Университет?а у?ыр?а инг?с, ата?ы к???ше буйынса профессор Филипп фон Жолли?а м?р?ж???т ит? ??м теоретик физика мен?н ш???лл?нерг? тел??е ха?ында ??йл?й. Ул студентты, был ф?н ти???н тамамлана, ??м унда бик а? ?ына проблемалар?ы тикшерерг? ?алды, тип кире ?г?тл?й. Х?йер, был ??йл?ше? Планканы? теоретик булыу тел?ген? йо?онто я?амай [9] . Был ?арар?ы а?латып, ул ??ене? асыштар я?ар?а тел?м??ен, тик ф?н ниге???рен а?лар?а ??м м?мкин тиклем т?р?н?йтерг? тел?ге барлы?ын белдер? [10] . Алты семестр дауамында Планк эксперименталь физика буйынса лекциялар ты?лай, улар?ы Вильгельм фон Бетц (нем. Wilhelm von Beetz) ??м шул у? Жолли бир?. ?у??ы?ы ет?кселегенд? Планк йылытыл?ан платинаны? газдар?а, атап ?йтк?нд? водород?а, ?т? ны? т?ь?ир ите?е буйынса ??ене? бер??н-бер эксперименталь тикшерене?ен ?тк?р?. Мюнхенда теоретик физика кафедра?ы булма?анлы?тан, математиктар Людвиг Сейдель ??м Густав Бауэр (Gustav Bauer) д?рест?рен? й?р?й башлай, ?у?ынан унан к?п н?м?г? ?йр?нг?нен таный [11] .

Джолли лаборатория?ында Планк билд?ле физик, Берлин университеты профессоры Герман Хельмгольц мен?н таныша. Егет белемен Берлинда дауам итерг? ?арар ит?, унда 1877/78 у?ыу йылыны? ике семестрын ?тк?р?. Бында уны? остаздары Гельмгольц ??м Густав Кирхгоф; шулай у? математик Карл Вейерштрасты? лекцияларына й?р?й. ?мм? Планк физика буйынса лекциялар?ан к??еле ??рел?, шу?а к?р? ул Хельмгольц ??м Кирхгофты? ??енс?лекле ???р??рен ентекле ?йр?н? башлай, улар о?талы? ??м ??р?тл???е? асы?лы?ы й???тен?н ?лг? булып торалар. Ти???н буласа? ?алим?а Рудольф Клаузий?ы? йылылы? теория?ы буйынса хе?м?тт?ре мен?н танышыу шул тиклем ны? т?ь?ир ит?, хатта термодинамиканы ?йр?нерг? ?арар ит? [12] .

Ф?нни карьера?ыны? башы (1878?1888) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Макс Планк 1878 йылда

1878 йылды? й?йенд? Планк Мюнхен?а ?айта ??м ти???н физика ??м математика у?ытыусы?ы булып эшл?? хо?у?ы ?с?н имтихан тапшыра. Бер ?к ва?ытта ул, китаптар?а ??м ?илми м???л?л?рг? таянып, ?? аллы ?илми тикшерене???р башлай. Был уны? т?рби?л?не?се?е Макс фон Лауэ?а ?у?ыра? Планкты ≪???йр?нсек≫ тип атар?а м?мкинлек бир?. Клаузиус эшт?рен?н сы?ып, Планк йылы ?тк?ре?с?нлек процестарыны? ?йл?неп ?айтмауы тура?ында?ы м?сь?л?не ?арай ??м энтропия ??еше терминдарында?ы термодинамиканы? икенсе башлан?ысыны? т??ге бирелешен бир?. ????мт?л?р уны? 1879 йылды? 12 февраленд? Мюнхен университетында я?лан?ан ≪Механик йылылы? теория?ыны? икенсе законы тура?ында≫ (Uber den zweiten Hauptsatz der mechanischen Warmetheorie) докторлы? диссертация?ында к?р??тел?. Ни?ай?т, 28 июнд?, телд?н имтихан тапшыр?андан ?у?, Планк?а ю?ары ба?алар мен?н философия докторы д?р?ж??е бирел? (summa cum laude). ?мм? ул ва?ытта уны? диссертация?ы, бер нис? билд?ле физик?а еб?ре?ен? ?арама?тан, бер кемде? д? и?тибарын й?леп итм?й [13] .

1880 йылда Планк университетта лектор булып эшл?? хо?у?ы ?с?н (хабилитация) ≪Т?рл? температурала изотроп есемд?р тиге?леге торошо≫ (Gleichgewichtszustande isotroper Korper in verschiedenen Temperaturen) эшен т??дим ит? ??м приват-доцент вазифа?ын ала ??м артабан?ы биш йыл дауамында ошо вазифаны бил?й. У?ытыусылы? вазифалары уны? к?п ва?ытын алма?ан?а, ул б?т? и?тибарын ?илми эшк? туплай ала. Буш ва?ытында ул музыка мен?н ш???лл?н?, уны? теория?ын ?йр?н? ??м и? киткес пианист булара? танылыу яулай. Был йылдар?а альпинизм Планканы? икенсе мауы?ыуы була, уны? мен?н ул я?ында урынлаш?ан Бавар Альптарында ш???лл?н? башлай; ?алим артабан?ы ??мере буйына был спорт т?р? мен?н ш???лл?н? [14] .

Ошо ва?ыт эсенд? Планк нинд?й?ер университетта профессор булыр?а ?м?тл?н?. ?мм? беренсе са?ырыу Ашаффенбургта?ы Ю?ары урман хужалы?ы м?кт?бен?н (Forstliche Hochschule Aschaffenburg) кил?, унда физика у?ытыусы?ы вазифа?ы буш була. Гельмгольц мен?н к???шл?шк?нд?н ?у?, Планк баш тартыр?а ??м ??ене? ф?нни ынтылыштарына ны?ыра? тап килерлек вариант к?т?рг? ?арар ит?. Шундай осра? 1885 йылды? я?ында, й?ш ?алим Киль университетында теоретик физиканы? экстраординар профессоры урынын алыр?а т??дим ал?анда була. Ул шатланып ризалаша, ?у?ынан ул был т???йенл???е ??ене? ф?нни эшт?рен таны?андан т?гел, ? ата?ыны? ?урсалауы ар?а?ында, тип д?р???н ?йт?. Ата?ыны? я?ын ду?ы Густав Карстенн Киль ?ала?ында физика ??м минералогия профессоры булып эшл?г?н була. Бында, бала са?ы ?ала?ында, Планк ти? арала я?ы урын?а к?нег? ??м ти???н ≪Энергияны ?а?лау принцибы≫ (Das Princip der Erhaltung der Energie) китабын тамамлай, уны? ??т?нд? 1884 йылдан алып эшл?й. Был монографияны ул Гёттинген университетыны? философия факультеты и?лан итк?н эшт?р конкурсына еб?р?. Китапты ?ур ?ы?ы??ыныу мен?н ?аршы алалар, тик икенсе премия?а ?ына лайы? була, шул у? ва?ытта беренсе премия конкурста ?атнашыусылар?ы? бере?ен? л? б?т?нл?й бирелм?й. Быны? с?б?бе гёттингенлы Вильгельм Вебер мен?н берлинлы Гельмгольц ара?ында?ы ф?нни б?х?ст? Планкты? ?у??ы?ы я?ында булыуы тора [15] .

1886 йылды? к???н?н башлап Планк ≪Энтропияны ??тере? принцибы тура?ында≫ тиг?н м???л?л?р серия?ын я?а. Был м???л?л?р?? физика ??м химияны? т???йен м?сь?л?л?рен х?л ите??? термодинамик ?араштар ?улланыла. Был эшт?р у?а ?илми даир?л?, айырыуса физик химия белгест?ре ара?ында билд?ле бер танылыу килтер?. Атап ?йтк?нд?, Вильгельм Оствальд ??м Сванте Аррениус мен?н таныша; ?у??ы?ы ф?нни проблемалар?ы тикшере? ?с?н Киль ?ала?ына Планкка кил?. 1887 йылды? 31 мартында матди я?тан т?ьмин ителг?н Макс Планк бала са? ду?ы Мари Мерк?а(Marie Merck), Мюнхен банкирыны? ?ы?ына ?йл?н? [16] . Улар?ы? д?рт бала?ы була: улдары Карл (Karl, 1888?1916) ??м Эрвин (Erwin, 1893?1945) ??м иге??к ?ы??ары Эмма (Emma, 1889?1919) ??м Грете (Grete, 1889?1917) [17] .

Берлинда профессор (1889?1944) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Берлинда т??ге йылдар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Герман Гельмгольц, Планкты Берлин?а са?ырыу инициаторы

1887 йылды? октябренд?, Кирхгоф вафат бул?андан ?у?, Берлин университетыны? теоретик физика кафедра?ы урыны буш була. Был вазифаны бил?? хо?у?ына д???? итк?н т??ге ике кеше ? Людвиг Больцман ??м Генрих Герц, Мюнхен ??м Бонн?а ??т?нл?к биреп, баш тарта. Ул са?та коллегаларынан ?алим, педагог ??м кеше булара? ю?ары ба?а ал?ан Планкты? кандидатура?ын Гельмгольц т??дим ит?. 1889 йылды? ?инуарында й?ш физик Берлинда ?? вазифа?ын ?т??г? тотона; 1892 йылда университетта теоретик физика буйынса ординар профессура булдырыл?ан?а тиклем, т??ге ?с йыл экстраординар профессор булып ?ала. Бер ?к ва?ытта ул университет ?арама?ында асыл?ан Теоретик физика институтын ет?кл?й. Берлинда?ы эш Гельмгольц, Август Кундт ??м баш?а билд?ле физиктар мен?н ты?ы? аралашыр?а м?мкинлек бир?, Шулай ?а, теоретик булара?, Планк асылда баш?алар?ан айырым х?лд? тора, ??м т??ге осор?а у?а коллегалары-экспериментатор?ар мен?н б?йл?неште яй?а ?алыу ауыр?а т?ш?. [18] . 1894 йылда Гельмгольц ??м Кундт т??диме буйынса уны Пруссия Ф?нд?р академия?ыны? м?хбир а?за?ы итеп ?айлай?ар]] [19] .

Планк университет тормошонда, т?рл? комиссиялар эшенд? ???ем ?атнаша ??м, ??м?м?н, ??ене? ??еп килг?н абруйын ф?н ??м коллегаларын я?лау ?с?н фай?алана. М???л?н, ул Эмиль Варбургты, 1894 йылда вафат бул?ан Август Кундтты? вари?ы итеп т???йенл???е, Пруссияны? М??ариф министрлы?ы факультетты? был кандидатура фай?а?ына т??димен и?тибар?ы? ?алдырыр?а маташ?а ла, талап ит? (б?лки, Варбургты? й???д булыуы с?б?плелер). 1895 йылда Планк министрлы? талабы буйынса социалистик позициялар?а тороусы ??м Германияны? социаль-демократик партия?ын финанс я?тан хуплаусы физика эшм?к?рлеген тикшер? тор?ан комиссия а?за?ы була Лео Аронса ( нем.   Leo Arons ). Комиссия Аронсты? с?й?си ?араштарыны? уны? педагогик ??м ф?нни эшм?к?рлеген? йо?онто?он асы?ламай ??м уны язалау?ан баш тарта. 1897 йылда, махсус ?орау?а яуап биреп, Планк ?атын-?ы??ар ?с?н университет белемен бире??е принципиаль тыйыу?а ?ыр?а ?аршы булыуын белдер?; ул ??е бер нис? ?аты-?ы??а лекцияларына й?р?рг? р?хс?т ит?. ?у?ыра? ул Венанан Больцманды? элекке студенты Лиза Мейтнер?ы са?ыра ??м 1912 йылда хатта ??ене? ассистенты итеп т???йенл?й; Мейтнер Планкты? я?ын ду?тарыны? бере?ен? ?йл?н? [20] . Берлинды? т??ге йылдарында Планк элеккес? музыка?а ?ур и?тибар б?л? ??м бер ?к ва?ытта музыка теория?ы буйынса курстар ?а у?ый. Институт?а ?ур фисгармония тапшырыл?ас, ул был ?оралда музыканы? т?би?и т???л?ш?н ?абул ите??е ?йр?не? м?мкинлеген? эй? булды ??м, темперациялан?ан ?оролош б?т? шарттар?а ла са?ыуыра? я??ырай, тиг?н ?ы?ымта?а кил?. Был ????мт?не (≪бе??е? ?ола? темперациялан?ан гаммалар?ы ??т?н к?р?≫) Планк 1893 йылда махсус м?кал?л? ба?тырып сы?ара. С?н??т ??м ???би?т мен?н ?ы?ы??ыныу ?алимды тарихсы Теодор Моммзен, романсы Адольф Тоблер ??м гуманитар даир?л?р?е? башка в?килд?ре мен?н якынайта [21] .

1895 йылдан башлап Планк вазифаларына ≪Annalen der Physik≫ журналын м?х?ррирл?? индерел?, унда теоретик м?сь?л?л?р буйынса м???л?л?р ?с?н яуап бир?. Был вазифала эшл?п, ул физиканы математиканан ??м философиянан ны?ыра? айырыр?а ынтыла, был ул д??ер ?с?н я?ы дисциплина ? теоретик физика формалашыуына булышлы? ит? [22] . 1911 йылды? 23 мартында Планк Пруссия ф?нд?р академия?ыны? мотла? секретары, й??ни был учреждениены? д?рт ет?ксе?ене? бере?е итеп ?айлана (т?би?и ф?нд?р ??м гуманитар б?лект?р??н икеш?р). Кил??е бер нис? йылда ул ??ене? нигезл?м??ен Альберт Эйнштейнды Берлин?а са?ырыу ??м академия а?за?ы итеп ?айлау ?с?н ?уллана [23] . Бынан тыш, Планк 1913/14 у?ыу йылына Берлин университеты ректоры вазифа?ын бил?й, шулай у? ?с тап?ыр (1905?1908 ??м 1915?1916 йылдар?а) Немец физик й?м?и?те президенты итеп ?айлана. Ул 1911 йылда Император (Германия императоры) Вильгельм II указы бел?н ниге? ?алынган Кайзер Вильгельм й?м?и?тен т????г? й?леп ител?; башлыса, 1913 йылдан ул Физика институтын булдырыу буйынса ??йл?ше???р?? ?атнаша, уны Эйнштейн ет?кл?рг? тейеш була [24] [25] .

Октябр?? (1909 йылда) Планкты? ?атыны Мария вафат була. Йыл ярым ?тк?с, 1911 йылды? мартында, ?алим икенсе тап?ыр ? т??ге ?атыныны? бер ту?ан ?е?ле?ен? ? Маргарита фон Хёсслин?а ?йл?н?. Улар?ы? бер урта? бала?ы Герман була ( Hermann , 1911?1954) [26] [27] . Планк ?аил? кеше?е була ??м, ?атыныны? ?????ре буйынса, ≪бары ?аил?л? ген? ??ене? барлык кешелек сифаттарын тулы?ынса аса≫. ? ысынында ул ??ен ?? даир??е кешел?ре ара?ында ?ына иркен хис ит?; ки? ба?салы ?ур йортта ?алим ?аил??е мен?н й?ш?г?н Берлинды? Грунневальдында университет профессор?ары й?ш?г?н. Билд?ле тарихсылар Ганс Дельбрюк ??м Адольф фон Гарнак Планкты? я?ын к?ршел?ре була. ?у?ыш?а тиклемге йылдар?а Планк ике а?на ?айын ?й?? музыкаль кис?л?р ойоштора, унда билд?ле скрипкасы Йозеф Иоахим, Альберт Эйнштейн ??м баш?а ду?тары ?атнаша. ?алимды? бер ту?аныны? ?????ре буйынса, музыка Планкты? рухын тотоп торма?ан бер??н-бер ?лк? була; ?алим Шуберт , Брамс ??м Шуман ???р??рен ??т?н к?рг?н [28] .

Планкты? квант гипотеза?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Берлин осорона Планкты? ю?ары ф?нни ?а?анышы ?арай. 1890 йылдар урта?ында йылылы? нурланышы мен?н ш???лл?н? ??м 1900 йыл а?а?ында х?л иткес у?ыш?а ?лг?ш?: ?ара есем спектрында энергия б?ленеше ?с?н д?р?? формула ала ??м билд?ле ≪х?р?к?т квантын≫ индереп, уны теоретик я?тан ниге?л?й . Т?р?н м???н??е ?у??ара? ?ына асыл?ан немец ?алимыны? квант гипотеза?ы, квант физика?ыны? барлы??а киле?ен билд?л?й [29] . Артабан?ы йылдар?а Планк ?? ????мт?л?рен классик физика мен?н яраштырыр?а тырышып к?п к?с ?ала; ул элекке к??аллау?ар?ан ситк? алып китк?н артабан?ы а?ымдар?а, м???л?н, Эйнштейнды? я?тылы? кванттары теория?ына, бик ?а?айып ?арай [30] . Л?кин уны? б?т? тырышлы?ы буш?а була. Был ха?та ул ≪?илми автобиография≫?ында я?а:

Мои тщетные попытки как-то ввести квант действия в классическую теорию продолжались в течение ряда лет и стоили мне немалых трудов. Некоторые из моих коллег усматривали в этом своего рода трагедию. Но я был другого мнения об этом, потому что польза, которую я извлекал из этого углубленного анализа, была весьма значительной. Ведь теперь я точно знаю, что квант действия играет в физике гораздо большую роль, чем я вначале был склонен считать…

? Планк М.  Научная автобиография // УФН . ? 1958. ? Т. 64. ? С. 635.

Шул у? ва?ытта Альберт Эйнштейн , Пауль Эренфест ??м баш?а ?алимдар?ы? эшт?ре ????мт??енд? кванттар теория?ы ?илми берл?шм?л? та?ы ла ны?ыра? танылыу яулай. 1911 йылды? к???нд? ≪Нурланыш ??м кванттар≫ тема?ына арнал?ан са?ырылыш бы?а д?лил булып тора. Был в?к?л?тле конференция алдында тор?ан проблемалар ??м ?аршылы?тар х?л ителм?г?н бул?а ла, нурланышты? квант теория?ын ?илми донъяны? и?тибар ???ген? урынлаштыр?ан [31] . 1913 йылда кванттар гипотеза?ын атом т???л?ш? проблема?ы мен?н б?йл?г?н Нильс Бор?ы? эшт?ре барлы??а килг?нд?н ?у? квант физика?ыны? йылдам ??еш этабы башлана. Планкты? ?а?аныштарын таныу (энергия кванттарын асыу мен?н физика?а к?р??тк?н хе?м?тт?р?е таныу билд??е булара?) у?а 1918 йыл ?с?н физика буйынса Нобель премия?ы биреле?е була. 1920 йылды? 2 июленд? ?алим Стокгольмда ≪Кванттар теория?ыны? барлы??а киле?е ??м яйлап ??еше≫ тиг?н Нобель лекция?ын у?ый [32] [33] .

Беренсе донъя ?у?ышы ??м уны? э?емт?л?ре [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Макс Планк эш кабинетында

Прус патриотизмы рухында т?рби?л?нг?н Планк, баш?а коллегалары ке?ек ?к, Беренсе донъя ?у?ышыны? башланыуын д?ртл?неп ?абул ит?. Халы? алдында сы?ыш я?ап, ул ??е уйлауынса, немец милл?тене? ???ел талаптарын ??м й?ш?? ?с?н м??им ?имм?тт?рен я?лау?а й?н?лтелг?н ?у?ышты с?л?мл?й ??м й?шт?р?е ?? ирке мен?н армия?а инерг? са?ыра. ?у?ышта ул б?т?н ?аршылы?тар?ы е?еп сы?ыу ??м милл?тте бер б?т?нг? туплау ысулын к?р?: ≪Немец хал?ы й?н? ??ен тапты≫ . Планк 1914 йылды? октябренд? ба?ыл?ан, Германияны? ?у?ыш?а ине?ен а?ла?ан ≪ту??ан ?с???е? манифесты≫ ?ул ?уя; ?у?ынан ул бы?а ?кен?. ?алимды? позиция?ы к?бе?енс? Хендрик Лоренц мен?н аралаш?андан ?у? йомшара. Ул нейтраль д??л?т и??бен? ине? ????мт??енд? Планк?а ?аршы я?ты? фекерен еткер? ала. Атап ?йтк?нд?, Голландия физигы Германия ??ск?р??рене? ен?й?тт?ре яла я?ыу ??м дошманды? пропаганда емеше ген? булмауына д?лилд?р килтер?. 1915 йылды? я?ынан у? Планк халы?тар ара?ында н?фр?тте к?с?йте?г? ?аршы ??м элекке халы?-ара б?йл?нешт?р?е терге?е? ?с?н сы?ыш я?ай, ? 1916 йылды? башында Лоренц аша Антанта илд?рен?н хе?м?тт?шт?рен? асы? хат тапшыра, унда ?у?ышты? т??ге а?наларында ≪ту??ан ?с манифесын≫ ил??й?рлекте? артып ките?е тип и?лан ит?, ?у?ыш барышында немец х?рби??рене? б?т? эшт?рен я?лау?ан баш тарта ??м, ≪милл?тт?р к?р?шен?н ситт? ят?ан интеллектуаль ??м ?хла?и тормош ?лк?л?ре бар≫, ??м унда т?рл? ил граждандарыны? ????мт?ле хе?м?тт?шлеге м?мкин, тип я?а. Пруссия ф?нд?р академия?ында ≪та?артыу?а≫ юл ?уймау, унан сит ил а?заларын сы?арыу?а ??м дошман илд?рене? ?илми й?м?и?тт?ре мен?н м?н?с?б?тт?р?е? ???л??ен? юл ?уймау ?с?н Планк к?п к?с ?ала [34] .

Веймар республика?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Макс Планк 1918 йылда

Планк ?у?ыштан ?у??ы немец ф?нен ??г?ртеп ?ороу?а ?ур роль уйнай. Был ??г?ртеп ?ороу и?тисадты? б?лг?нл?кк? т?ш??е ??м ?илми тикшерене???р?е финанслау?ы ?ы??артыу шарттарында бара. Германия ф?нене? т?рл? сы?ана?тар?ан финанстар й?леп ите? ма?сатында булдырыл?ан ????тт?н тыш ассоциация?ын (немецса Notgemeinschaft der deutschen Wissenschaft) ойоштороу?о башлап еб?ре?сел?р?е? бере?е була, ??м ?у?ынан был ойошманы? т?рл? комиссиялары тарафынан тормош?а ашырыл?ан а?са б?ле??? ???ем ?атнаша. 1916 йылдан кайзер Вильгельм Й?м?и?те сенаторы булып эшл?г?н Планк Й?м?и?тте? д?й?м ет?кселегенд? ?атнаша, уны? институттары я?ы шарттар?а немец с?н???тен терге?е? ?с?н м??им бул?ан ??м?ли эшл?нм?л?рг? и?тибар?ы й?н?лтерг? м?жб?р була. ?алим был я?ы с?й?с?тк? ?арата т?н?итле позиция тота, фундаменталь тикшерене???р?е? м??имлеген онотма??а са?ыра. 1930 йылды? июленд? ул Й?м?и?т президенты итеп ?айлана; оло й?шт?ге ?алим с?й?см?нд?р, эш?ыуар?ар, банкир?ар, журналистар мен?н аралашыу?а к?п ва?ытын арнай, ки? м??л?м?т сараларында сы?ыш я?ай [35] . Уны? с?й?си ?араштарына килг?нд?, парламент республика?ыны? я?ы шарттарында Планк с?н???тсел?р м?нф???тт?рен я?ла?ан уртасыл у? немец халы? партия?ын я?лай башлай. Л?кин ул к?п кен? я?ылы?тар?ы хуплай алмай ??м, ≪д?й?м ?айлау хо?у?ы (егерме й?шлект?р ?с?н!) тип ?анал?ан. фундаменталь хата≫ тип и??пл??? л?, я?ы д??л?тк? ?аршы сы?ыш я?ау?ы? м???н??ен ??м бары?ын да кире ?айтарыу м?мкинлеген к?рм?й [36] .

И?тисади б?лг?нл?кт?н тыш, ?у?ыштан ?у??ы Германияла ф?н позиция?ы халы?-ара изоляция мен?н ?атмарлаша. был к?п осра?та немец ?алимдарыны? ?у?ыш осоронда?ы милл?тсел ?араштары мен?н б?йле була ??м яйлап ?ына уны е?? башлай?ар. Тыныслы? килеше?е ????мт?л?ре буйынса Германия?а индерелг?н ?аты сикл????р х?лде ки?кенл?штер?, ?мм? был х?л ?алимдар?ы? инициатива к?р??те?ен? булышлы? итм?й; Планк ??м уны? к?пселек коллегалары бындай шарттар?а ????рене? хата?ын р?сми р??ешт? таныу м?мкин т?гел тип ?анай, с?нки быны ?ур?а?лы? ??м эгоизм к?ренеше тип и??пл?рг? м?мкинд?р ине. Тик 1920-се йылдар урта?ында ?ына к?с?рг?нешлек к?мей башлай, ? 1926 йылда, Германия Милл?тт?р Лига?ына ?абул ителг?нд?н ?у?, Халы?-ара тикшерене? советына (элекке Халы?-ара ф?н советы) немец ??м австрия ?алимдары са?ырыла [37] . Халы?-ара ф?нни хе?м?тт?шлекте? м??имлеген а?ла?ан Планк ?у?ыш ???лг?н б?йл?нешт?р?е терге?е?г? ??м ??ене? с?й?х?тт?ре ва?ытында я?ы б?йл?нешт?р терге?е?г? булышлы? ит?. Был эшм?к?рлект? ул с?й?с?тте? ф?н эшт?рен? ?ы?ылмау принцибына буй?онор?а тырыша ??м Был эшм?к?рлект? ул с?й?с?тте? ф?н эшт?рен? ?ы?ылмау принцибына таяныр?а тырыш?ан ??м д??л?т й?ки баш?а с?й?си ойошмалар ойоштор?ан р?сми булма?ан й?ки саф ?илми б?йл?нешт?рг? ??т?нл?к бир?. Атап ?йтк?нд?, х?к?м?тте? ??м ??ене? партия?ыны? ?ал?ынса м?н?с?б?тен? ?арама?тан, ул 1925 йылды? сентябренд? Ленинградта ??м М?ск???? ?тк?н Р?с?й Ф?нд?р академия?ыны? 200 йыллы?ына арнал?ан тантаналар?а Прусия Ф?нд?р академия?ы в?киле сифатында ?атнаша [38] [39] .

Теоретик физика институты ет?кл???е Планк 1921 йылда у? Макс фон Лауэ?а тапшыра, ? 1926 йылды? к???нд?, оло й?шк? етк?с, Берлин университеты профессоры вазифа?ын ?алдыра. Уны? урынына Эрвин Шрёдингер кил?, уны? эшт?рен Планк ?ур ?ы?ы??ыныу мен?н к???т?. ?мм? ха?лы ял?а сы??ас та, почетлы профессор исемен ал?ан ?алим элеккес? университетты? ?илми тормошонда, ?абул ите?-аттестация комиссиялары эшенд? ???ем ?атнаша, та?ы ла бер нис? йыл лекциялар курсы у?ый; шулай у? Пруссия Ф?нд?р академия?ы секретары булып ?ала. 1930 йылдар?а Планк д?й?м ф?нни-ф?лс?ф??и проблемалар буйынса лекциялар?а к?бер?к ва?ыт б?лерг? м?мкинлек ала; сы?ыштары Германияны? т?рл? университеттарында ?ына т?гел, Голландияла , Англияла , Швейцарияла , Швецияла , Финляндияла ?т?. ?алим тормошта билд?ле бер т?ртипте те??л ?т?й, у?а ярашлы эш ял мен?н сиратлаштырыла. Отпускы?ын ул ??р ва?ыт я?шы ял ите?, с?й?х?т ите?, альпинизм мен?н ш???лл?не?, Тегернзе янында?ы имение?ында ва?ыт ?тк?ре? ?с?н фай?алана; оло?ай?ансы ?аулы?ын я?шы ?а?лап ?алыу?а ?лг?ш?. [40] [41] .

Нацизм осоронда [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Макс Планк 1933 йылда

1933 йылда Германияла влас?а нацистар кил?; о?шама?ан ?алимдар?а ?аршы э??рлекл????р башлана, улар?ы? к?бе?е (айырыуса й???д сы?ышлы) сит илг? к?сеп китерг? м?жб?р була. К?п немец ?алимдары башта я?ы режим с?й?с?те ва?ытлыса ??м, ва?ыт ?те? мен?н, кире тенденциялар б?т?рг? тейеш, тип уйлай, шу?а к?р? Планканы? ??м баш?а ф?н ет?ксел?рене? тактика?ы ф?нде я?лау?ан ??м шул у? ва?ытта нинд?й ?? бул?а режимды т?н?итл????н ситт? тороу?ы к?? у?ында тота. Тарихсы Джон Хайльбронн фекеренс?, ≪улар ва?-т?й?кт? асы?тан-асы? ташламалар?а бар?андар ??м ?ур ???ел?е?лект?рг? ?аршы асы?тан-асы? ?аршы сы?ыш я?ама?андар…≫ [42] . Планкты? ??м уны? Германияла ?ал?ан коллегаларыны? т?п бурысы булып ф?нде я?ы шарттар?а ?а?лау, уны тулы?ынса емереле???н ?а?лау тора. Быны? ?с?н оло й?шт?ге ?алим ??ене? абруйын ??м кайзер Вильгельм Й?м?и?те президенты вазифа?ын фай?алана; властар?ы? и?тибарын й?леп итм??к? тырышып, Й?м?и?т учреждениеларыны? ????мт?лелеген ?а?лау?а булышлы? ит?, эшт?н бушатыл?ан хе?м?тк?р??рг? я?ы эш табыр?а й?ки сит илг? сы?ыр?а яр?ам ит?. Ш?хси б?йл?нешт?р тактика?ын тотоп, 1933 йылды? майында Адольф Гитлер мен?н осрашыу ва?ытында Планк ??ене? й???д коллега?ы, к?ренекле химик Фриц Габер?ы я?лап сы?ыр?а маташа, ?мм? фюрер был тема?а ??йл?шке?е л? килм?й. Л?кин, е?еле?г? дусар бул?ас, Планк бер ?асан да нацистар режимына ?аршы сы?ыш я?амай ??м ?кренл?п уны? мен?н татыу м?н?с?б?тт?р ?а?лар?а тырыша. М???л?н, ул нацизмды хупламауын асы?тан-асы? белдерг?н Эйнштейнды? позиция?ы мен?н ризалашмай ??м Прусия ф?нд?р академия?ында Эйнштейнды а?залы?тан м?хр?м ите? процедура?ында ?атнашыу?ан ситл?ш?. Шу?а ?арама?тан, х?лде йомшартыр?а тел?п, Планк белдере? мен?н сы?ыш я?аны, унда ул Эйнштейн эшт?рене? физиканы ??тере? ?с?н ???ми?те тура?ында и?к? т?ш?р?, ?мм? шул у? ва?ытта, ≪Эйнштейн ??ене? с?й?си т?ртибе мен?н академияла булыуын м?мкин булма?лы? итте≫, тип ?кенес белдер?. Планк шулай у? эмиграцияла вафат бул?ан Габер и?т?леген х?рм?тл???е ойоштороусы сифатында сы?ыш я?ай; был ултырыш д??л?т хе?м?тк?р??рен? й?р???е р?сми тыйыуына ?арама?тан ?т? [43] [44] . ?алим, ф?лс?ф??и ??м тарихи темалар?а сы?ышында бе??е? заманды? айырым проблемаларына ?а?ылып, ситл?теп кен? режимды т?н?итл?рг? ба?нат ит? [45] . Эйнштейн Планкты ???ел?е?лект?рг? ?аршы асы?тан-асы? сы?ыш я?ау?ан баш тарт?аны ?с?н бер ?асан да ??ф? итм?й (1933 йылда улар?ы? хатлашыуы ту?тай), хатта Лауэ ??ене? у?ытыусы?ын ≪ны?ышмалылы?≫ к?р??тм?г?не ?с?н т?н?итл?й [46] .

1936 йылды? башында ≪арий физика?ы≫ в?килд?ре я?ынан Планкка ??ж?м ите? ???емл?ш?; ?алим зарарлы идеялар сы?арыусы, урта ?ул тикшерене?се, ≪Эйнштейн ?й?р?≫ кеше?е тип и?лан ител?. Был ???емл?ше? башлыса 1 апрелг? билд?л?нг?н кайзер Вильгельм Й?м?и?те президентын ?абаттан ?айлау мен?н б?йле башлана, Филипп Ленард ?йте?енс?, Й?м?и?т баштан у? ≪й???д ?от?о?о≫ була. ?мм? Планк был вазифаны ?а?лап ?ала ала, бер ?к ва?ытта яра?лы алмаш?а киле?сене э?л?? башлана. Ул ? 1937 йылда Планкты алмаштыр?ан Карл Бош. 1938 йылды? 22 декабренд? оло й?шт?ге ?алим академия секретары вазифа?ынан кит?, ?мм?, был ?илми учреждение ?с?н бойондоро??о?ло? ?алды?тарын ?а?лап ?алыр?а тырышып, к?р?ште дауам ит? [47] . 1938 йылды? майында Берлинда, ни?ай?т, Вильгельм Кайзер й?м?и?тене? Физика институты асыла. Уны ойоштороу?а к?п йылдар буйына Планк к?п к?с ?ала. ≪Арий физика?ы≫ в?килд?ре ?аршы булыу?а ?арама?тан, я?ы т???йенл?нг?н директор Питер Дебая инициатива?ы мен?н институт?а Макс Планк исеме бирел?[ [48] .

??мерене? ?у??ы йылдары (1944?1947) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Макса Планкт Гёттингенда ??бере

Был х?л 1947 йылды? 4 октябренд? Гёттингенда була, унда Планк ?ала зыяратында ерл?н? [49] .

Комментарий?ар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. ≪Spiegel Online≫ ба?ма?ы я?ып сы??анса, Планкты? т?п исеме Макс т?гел, ? Маркс бул?ан ( нем.   Marx ) ? был латин теленд?ге Маркус исемене? немецс?г? яра?лаштырыл?ан форма?ы. Был асышты Киль ?ала?ыны? сирк?? архивын ?йр?нг?н журналист Карл Дамен. См.: Seidler C. Gestatten, Marx Planck   (ингл.)   (недоступная ссылка ? история ) . Spiegel Online (24 апрель 2008). Дата обращения: 17 август 2012. Архивировано 18 август 2012 года.

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. 1,0 1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #118594818 // Общий нормативный контроль (GND)   (нем.) ? 2012?2016.
  2. 2,0 2,1 Архив по истории математики Мактьютор ? 1994.
  3. 3,0 3,1 Stuewer R. H. Max Planck // Encyclopædia Britannica   (ингл.)
  4. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 7?8
  5. Heilbron, 1986 , p. 1
  6. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 9?11
  7. Heilbron, 1986 , p. 3
  8. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 12?14
  9. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 14?16
  10. Heilbron, 1986 , p. 10
  11. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 18?19
  12. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 19?26
  13. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 26?31
  14. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 32?34
  15. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 35?39
  16. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 42?44
  17. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 61
  18. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 44?48
  19. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 57
  20. Heilbron, 1986 , pp. 36?39
  21. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 50?51
  22. Heilbron, 1986 , p. 39
  23. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 114?117
  24. Heilbron, 1986 , pp. 61?68
  25. Hoffman, 2008
  26. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 105
  27. Kangro, 1974
  28. Heilbron, 1986 , pp. 33?34
  29. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 71?75
  30. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 84?88
  31. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 105?111
  32. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 130?131
  33. The Nobel Prize in Physics 1918   (ингл.) . Nobelprize.org. ? Информация с сайта Нобелевского комитета . Дата обращения: 29 апрель 2012. Архивировано 25 май 2012 года.
  34. Heilbron, 1986 , pp. 69?80
  35. Heilbron, 1986 , pp. 89?98
  36. Heilbron, 1986 , pp. 105?106
  37. Heilbron, 1986 , pp. 100?103
  38. Heilbron, 1986 , pp. 107?112
  39. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 171?178
  40. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 154?160
  41. Heilbron, 1986 , pp. 99?100
  42. Heilbron, 1986 , pp. 149?150
  43. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 184?189
  44. Heilbron, 1986 , pp. 151?162
  45. Heilbron, 1986 , pp. 180?183
  46. Heilbron, 1986 , p. 200
  47. Кляус и Франкфурт, 1980 , с. 169?173
  48. Heilbron, 1986 , pp. 175?179
  49. Weir J. Max Planck: Revolutionary Physicist. ? Capstone Press, 2009. ? P. 26.