한국   대만   중국   일본 
Й???дилек ? Википедия Эст?лекк? к?серг?

Й???дилек

Был мәҡәлә һайланған мәҡәләләр исемлегенә керә
Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Й???дилек?а хас билд?л?р: шофар (?ары? м?г???н?н эшл?нг?н музыка ?оралы), яд ( Тораны у?ыу ?с?н к?р??ткес тая?), Танах, до?алы?, ш?мд?л, т???р?т ?ом?аны.

Й???дилек, Й???д дине, Иудаи?зм ( бор. грек.   ?ουδα?σμ?? ) ? й???д хал?ыны? дини, милли ??м этик ?араштары, кешелекте? и? борон?о монотеистик динд?рене? бере?е. Й???д батшалы?ына исем бирг?н Й???д? ырыуы атама?ынан, ?у?ынан, Икенсе ?орам осоронан (б.э.т. 516 ? б.э. 70 бб.), й???д хал?ыны? атама?ына ?йл?н? ? й??. ????? ‎.

К?п телд?р?? ≪й???д≫ ??м ≪иври (еврей)≫ т?ш?нс?л?ре бер термин мен?н й?р?т?л? ??м ??йл?ше? барышында улар?а айырма я?алмай, был иврилы?ты й???дилекда?ы а?латыу?а тап кил?. Х??ерге уры? теленд? ≪еврей≫ ??м ≪й???д≫ т?ш?нс?л?ре ара?ында айырма бар, бере?е иври (еврей) милл?тен, икенсе?е й???дилек динен? ?ара?анлы?ты белдер?, грек теле ??м м???ни?тенд? л? шундай б?ленеш бар. Баш?орт теленд? бындай б?ленеш к???телм?й. Й???дилек иври?ан к?пк? ки?ер?к т?ш?нс?г? эй? бул?ан грек ???ен?н ? Ioudaiosтан килеп сы??ан [1] .

Й???дт?р  ? й???д булып тыу?ан ??м й???длекте ?абул итк?нд?р?е л? эсен? ал?ан этнодини т?рк?м [2] . 2010 йылда б?т? донъяла й???дт?р ?аны 13,4 миллион, й??ни Ер?? й?ш??сел?р?е? 0,2%-ы тип и??пл?н?. Улар?ы? 42%-ы Израилд?, 42%-ы ? А?Ш мен?н Канадала , ?ал?андарыны? к?пселеге Европала й?ш?й [3] .

Й???д тиг?н ????е? баш м???н??е ? Й???д батшалы?ы кеше?е [4] , ?у??арыра? ? Рим провинция?ы бул?ан Й???ди?л? й?ш??се, й?ки Й???д? ырыуына ?ара?ан исраил [5] . Т?нья? Исраил батшалы?ы ?ола?ас, хал?ы ?сирлекк? алып кител? ??м Й???ди? батшалы?ы б?т? халы?ты? в?киле булып тороп ?ала, шул са?тан ≪й???д≫ атама?ы ≪иври≫ атама?ына тулы?ынса тиерлек ти?л?ш? [6] .

Й???дилек 3000 йылдан ашыу м????тле мира??а д???? ит?. Й???дилек ? и? борон?о монотеистик динд?р?е? бере?е [7] , б?г?н д? Й???дилек ? и? борон?о монотеистик динд?р?е? бере?е, б?г?нг? тиклем й?ш?п килг?нд?р?е? д? и? борон?о?о [8] [9] .

Й???дилек тарихы т?б?нд?ге ?ур ??еш осор?арына б?лен?:

  • ≪Т??рат≫ й???дилекы (б.э.т. XX б. ? б.э.т. VI б.),
  • Икенсе ?орам й???дилекы (б.э.т. VI б. ? б.э. II б.), шул и??пт? эллин осоро й???дилекы (б.э.т. 323 йылдан ?у?),
  • Талмуд й???дилекы (б.э. II б. ? б.э. XVIII б.) [10] .

Х??ерге й???дилек?а 19-20-се быуаттар?а барлы??а килг?н т?рл? ≪а?ымдар≫ й?ки ≪й?н?лешт?р≫ ин?. И? эрел?ре ? ортодоксаль й???дилек (?? сиратында х?сидт?р?е, ≪литвактар?ы≫, заман ортодоксия?ын, дини сионистар?ы ?.б. эсен? ала), реформистик ??м консерватив а?ымдар (ниге???, А?Ш-та ??м Канадала). ?ай?ы бер илд?р?? я?ынса реформистик?а тап килг?н а?ым либераль й? прогрессив й???дилек тип атала, ? консерватив й???дилек эй?рсенд?рен А?Ш мен?н Канадала ≪масорти≫ тип й?р?т?л?р. Бынан тыш, ≪традицион≫ й???дилек?а эй?ре?сел?р, й??ни ≪масорти≫, тип, ????ре ортодокс булма?а ла, к?п йолалар?ы тот?ан ??м ортодоксаль й???дилекды хупла?ан кешел?р (т?? сиратта Израилд? ) атала. Элекке СССР -?а ла шулай бул?ан ??м был ?ле л? дауам ит?: й???дилек динен тот?ан к?пт?р к?нк?реш ким?ленд? уны? б?т? ?анундарын ?т?м?й, л?кин ????рен баш?а а?ымдар?а индерм?й ??м ортодоксаль раввиндар?ы х?рм?т ит?. Л?кин СССР тар?ал?ас, Р?с?й?? прогрессив а?ымдар?а ?ара?ан общиналар ?а барлы??а килде.

Х??ерге заман й???дилекында хо?у?, остазлы? ??м власть сы?ана?ы булып тор?ан ??м д?й?м таныл?ан институт й?ки ш?хес ю?. Х??ерге ортодоксаль й???дилекды? хо?у? сы?ана?ы (Галаха) ? т?рл? общиналар?а ны?ын?ан традициялар ??м раввин респонстары, улар Танах?а (≪Я?ма Тора≫) ??м Талмуд?а (≪Ауы?-тел Тора?ы≫) ниге?л?н?. Галаха, атап ?йтк?нд?, й???дт?р?е? тормошоно? баш?а хо?у? системаларында ен?й?т, граждан, ?аил?, корпоратив ??м йола хо?у?тары мен?н к?йл?н? тор?ан я?тарын к?йл?й. XVI быуатта Йосеф Каро т???г?н Шулхан арух ?а?и??л?р тупланма?ы ортодоксаль й???дилекды? т?рл? а?ымдарында ?абул ителг?н, ул Галаха белгест?рене? к?п быуаттар буйына бар?ан хе?м?т ????мт??е булып тора. Ашкеназ иври?ары уны ашкеназ община?ыны? йолаларын и??пк? ал?ан Моше Иссерлесты? (Рамо) ??м шулай у? ?у??ыра? осор т???тм?л?ре ??м а?латмалары мен?н ?абул итк?н.

Терминды? килеп сы?ышы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

≪Й???дилек≫ термины ?ουδα?σμ?? тиг?н грек ???ен?н (уры?са ?йтелеше ? ≪иудаисмо?с≫) килеп сы??ан, ул й???д-эллин ???би?тенд? б.э.т. I б. к?рен? башлай [11] ; 8:1 ) ??м й???д динен эллин м?ж?силеген? ?аршы ?уя. ?ай?ы бер телд?р?? тар м???н?л? й???д динен белдерг?н ≪й???дилек≫ термины мен?н бер р?тт?н б?т? й???д цивилизация?ын, шул и??пт?н, динде л? ?? эсен? индерг?н д?й?м термин да бар: уры?тар?а  ? еврейство, алмандар?а  ? Judentum, инглизд?р?? ? Jewry й?ки Jewish People. Ивритса ≪й???дилек≫ ??м ≪иврилы?≫ терминдары ? синонимдар. й??. ???????? ‎ (Я?адут) термины Бабил ?сирлеген?н ?у? барлы??а кил?. Идишта й???дилек ????тт? идиш   ????????? (идишка?йт) термины мен?н й?р?т?л?, ???м?-??? т?ржем?л? ул ≪иврилы?≫ (ивритса идиш   ?????? , еврейский ), й??ни ивриса й?ш?? р??еше тиг?нде а?лата.

Символдар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

До?а у?ыу, шаббат ??м кашрутты тотоу, кипа (баш кейеме) кейеп й?р?? символик м???н?г? эй? [12] .

XIX быуаттан м??им символдар?ы? бере?е ? алты ?анатлы Дауыт йондо?о [13] . Й???дилекды? борон?ора? символы ? ете сатлы ш?мд?л (Менора), Т??рат?а ??м йола?а ярашлы, ул Изге Сатыр?а ??м Й?р?с?лим ?орамында тор?ан. ??к? я?ы т???р?кл?телг?н д?рт м?й?шл? ике й?н?ш таш та?та ла й???дилек билд??е булып тора, был ?ын синагогалар би??лешенд? йыш осрай. Был таш та?талар?а ?ай?ы бер?? тулы?ынса й? ?ы??артылып 10 ?анун й? булма?а й???д алфавитыны? ошо ?анундар ?аны булып й?р?г?н т??ге 10 х?рефе со?оп я?ыла.

Т??ратта шулай у? 12 ырыу?ы? ??р бере?ене? байра?ы ла ??р?тл?н?. ????тт? х??ерге й???дт?р сы?ышы мен?н, ниге???, Й???д? ырыуынан ??м уны? бил?м??енд? урынлаш?ан Й???ди? батшалы?ынан тип и??пл?нг?с, ары?лан ? ошо ырыу?ы? билд??е ? шулай у? й???дилек символы булып и??пл?н?. ?ай?ы бер?? ары?лан хакимлы? тая?ы ? батшаны? хакимлы? ите? билд??е мен?н ??р?тл?н?, был ырыу?а ??ене? к?р???легенд? Я?уп п?й??мб?р батшалы? юрай (Башл. 49:10). Таш та?талар?ы? ике я?ында ? ≪?анундар ?а?ында≫ ? тор?ан ике ары?лан ?ыны ла осрай.

Т?п ?ы?аттары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Й???дилек бер аллалылы? и?лан ит? [14] [15] , уны кешене? Алла тарафынан ?? асылына ??м ?и?ф?тен? о?шатып яралтылыуы тура?ында?ы т??лим?т мен?н т?р?н?йт? ? Алланы? кешене ??й??е, Алланы? кешег? яр?ам итерг? тырышыуы ??м Изгелекте? е??с?ген? ышаныс быны? ????мт??е булып тора.
  2. Алла сик?е? Камиллы?, сик?е? А?ыл ??м ???р?тлелек, шулай у? Р?химлек, М?х?бб?т ??м ???еллек сы?ана?ы булып тора, ул кешене Яралтыусы ?ына т?гел, у?а Атай ?а итеп ?арала.
  3. Тормошто Алла мен?н Кеше ара?ында ? айырым кеше ким?ленд? л?, халы? ким?ленд? л? (милл?т тарихында Т??дир), ≪бер б?т?нд? т?шкил итк?н кешелек≫ ким?ленд? л? ? бар?ан ??г?м? тип а?лау.
  4. Кешене? (??р б?нд?не?, ??р милл?тте? ??м тотош кешелекте?) Алла ?? асылына ??м ?и?ф?тен? о?шатып яралт?ан рухи й?н эй??е булыуы тура?ында?ы т??лим?т, кешене? сик?е? ??м б?т? я?лап рухи камиллашыуынан ?иб?р?т бул?ан идеаль т???йенл?неше тура?ында?ы т??лим?т.
  5. Б?т? кешене? Алла?а м?н?с?б?тт? ти? булыуы тура?ында т??лим?т: ??р б?нд? Алла Улы булып тора, ??р кемг? Алла мен?н ?ушылыу й?н?лешенд? камиллашыу ?с?н юл асы?, ??р кемг? был т???йенл?нешен? ?лг?ше? ?с?н саралар ? ирекле ихтыяр ??м ила?и яр?ам ? бирел?.
  6. Шуны? мен?н берг? иври хал?ыны? айырым Миссия?ы (й??ни ?айланмалы?ы) бар, ул Ила?и х??и??тт?р?е кешелекк? еткере???н ??м шуны? аша у?а Алла?а я?ынайыр?а яр?ам ите???н тора. Был бурысты тормош?а ашырыу ?с?н Алла иври хал?ы мен?н Килеше? т???й ??м у?а ?анундар бир?. Алла мен?н Килеше? ю??а сы?арыла алмай; ул й???д хал?ына ю?арыра? ким?лд?ге яуаплылы?ты й?км?т?.
  7. Й???дт?рг? Т??рат аша кешелекк? бирелг?н ?хл??и й?кл?м?л?р?е? мотла? минимумын ?т?рг? т??дим ит?: й???дт?р бойоро?тар?ы и?лан итк?н Биш китаптан 613 ???мт?не (мицвот) мотла? ?т?рг? тейеш бул?а, Алланы? Нух мен?н т???г?н Килеше?ене? ?атнашыусы?ы тип ?анал?ан й???д т?гелд?р Нух улдарыны? ете ?анунын ?т?рг? бурыслы [16] . Шул у? ва?ытта й???дилек миссионерлы? мен?н ш???лл?нм?й, й??ни прозелитизм?а ынтылмай (й???дс? ? гиюр), ??м й???д хал?ыны? милли дине булып тора.
  8. Рухи башлан?ысты? матди донъя ??т?н?н тулы хакимлы?ы, шул у? ва?ытта матди донъяны? да рухи ?имм?те булыуы тура?ында т??лим?т: Алла ? матдилы?ты? тулы Хакимы, уны Булдырыусы: ??м Ул Кешег? матди есеме аша матди донъяла ??ене? идеаль т???йенл?нешен тормош?а ашыра ал?ын ?с?н матди донъяла ??т?нл?к бирг?н;
  9. М?сих (Мессия, й??. ???????? ‎, ≪м?сехл?нг?н≫, й??ни батша) киле?е тура?ында т??лим?т ≪И перекуют мечи свои на орала и копья свои ? на серпы; не поднимет народ меча на народ, и не будут больше учиться воевать … и наполнится вся земля познанием Господа≫  ( Ис.  2:4 ). (М?сих ? ул батша, Дауыт батшаны? тура вари?ы булып тораса?, й???д йола?ына ярашлы, терел?й к?кк? алын?ан Ильяс (Элия?у) п?й??мб?р тарафынан батшалы??а м?сехл?н?с?к.)
  10. ?лел?р?е? донъя ахырында я?ынан тереле?е (эсхатология) тура?ында т??лим?т, й??ни билд?ле бер ва?ытта ?лел?р ?? к????л?рен? ?айтаса?ына ??м ер?? я?ынан й?ш?й?с?ген? ышаныу. ?лел?р?е? тереле?е тура?ында й???д п?й??мб?р??рене? к?пт?ре ?йт?, м???л?н, Иезекииль (Йех?зкел), Даниил (Даниел) ?.б. ?йт?йек, Даниел п?й??мб?р был ха?та шулай ти: ≪И многие из спящих в прахе земли пробудятся, одни для жизни вечной, другие на вечное поругание и посрамление≫  ( Дан.  12:2 ).

Й???дт?р ? й???д булып тыу?андар?ы ла, й???дилекды ?абул итк?нд?р?е л? эсен? ал?ан этнодини т?рк?м [2] . 2010 йылда б?т? донъяла й???дт?р ?аны 13,4 миллион, й??ни Ер?? й?ш??сел?р?е? 0,2%-ы, тип и??пл?н?. Б?т? й???дт?р?е? 42%-ы Израилд?, 42%-ы А?Ш мен?н Канадала , ?ал?андарыны? к?пселеге Европала й?ш?й [3] .

Й???д тиг?н ????е? баш м???н??е ? Й???д батшалы?ы кеше?е [17] , ?у??арыра? ? Рим провинция?ы бул?ан Й???ди?л? й?ш??се, й?ки Й???д? ырыуына ?ара?ан исраил [18] . Т?нья? Израиль батшалы?ы ?олатылып, уны? б?т? хал?ы ?сирлекк? алып кителг?нд?н ?у? Й???д батшалы?ы б?т? халы?ты? в?киле булып тороп ?ала, шул са?тан ≪й???д≫ атама?ы ≪еврей≫ атама?ына тулы?ынса тиерлек ти?л?ш? [19] .

Й???дилек 3000 йылдан ашыу м????тле мира??а д???? ит?. Й???дилек ? и? борон?о монотеистик динд?р?е? бере?е [7] , б?г?нг? тиклем й?ш?п килг?нд?р?е? д? и? борон?о?о [20] [21] .

Й???дилек тарихы т?б?нд?ге ?ур ??еш осор?арына б?лен?:

  • ≪Библия≫ й???дилекы (б.э.т. XX б. ? б.э.т. VI б.),
  • Икенсе ?орам й???дилекы (б.э.т. VI б. ? б.э. II б.), шул и??пт?н эллин осоро й???дилекы (б.э.т. 323 йылдан ?у?),
  • Талмуд й???дилекы (б.э. II б. ? б.э. XVIII б.),
  • х??ерге заман й???дилекы (1750 йылдан х??ерге к?нг? тиклем) [10]

Х??ерге й???дилек?а 19?20 быуаттар?а барлы??а килг?н т?рл? ≪а?ымдар≫ й?ки ≪й?н?лешт?р≫ ин?. И? эрел?ре ? ортодоксаль й???дилек (?? сиратында х?сидт?р?е, ≪литвактар?ы≫, заман ортодоксия?ын, дини сионистар?ы ?.б. эсен? ала), реформистик ??м консерватив а?ымдар (ниге???, А?Ш-та ??м Канадала). ?ай?ы бер илд?р?? я?ынса реформистикка тап килг?н а?ым либераль й? прогрессив й???дилек тип атала, ? консерватив й???дилек эй?рсенд?рен А?Ш мен?н Канадала ≪масорти≫ тип й?р?т?л?р. ≪Традицион≫ й???дилек?а эй?ре?сел?р, й??ни ≪масорати≫?ар, ????ре ортодокс булма?а ла, к?п йолалар?ы тота ??м ортодоксаль й???дилекды хуплай (т?? сиратта Израилд?). Был элекке СССР-?а ла шулай бул?ан ??м ?ле л? шулай: й???дилек динен тот?ан к?пт?р к?нк?реш ким?ленд? уны? б?т? ?анундарын ?т?м?й, л?кин ????рен баш?а а?ымдар?а индерм?й ??м ортодоксаль раввиндар?ы х?рм?т ит?. Л?кин СССР тар?ал?ас, Р?с?й?? прогрессив а?ымдар?а ?ара?ан общиналар ?а барлы??а килде.

Х??ерге заман й???дилекында хо?у?, остазлы? ??м власть сы?ана?ы булып тор?ан ??м д?й?м таныл?ан институт й?ки ш?хес ю?. Х??ерге ортодоксаль й???дилекды? хо?у? сы?ана?ы (Галаха) ? т?рл? общиналар?а ны?ын?ан традициялар ??м раввин респонстары, улар Танах?а (≪Я?ма Тора≫ ) ??м Талмуд?а (≪Ауы?-тел Тора?ы≫) ниге?л?н?. Й???дт?р?? Галаха тормошто? ????тт? баш?а халы?тар?а?ы хо?у? системаларында ен?й?т, граждан, ?аил?, й?м???т ??м йола хо?у?тары мен?н к?йл?н? тор?ан я?тарын к?йл?й. XVI быуатта Йосеф Каро т???г?н Шулхан арух ?а?и??л?р тупланма?ы ортодоксаль й???дилекды? т?рл? а?ымдарында ?абул ителг?н, ул Галаха белгест?рене? к?п быуаттар буйына бар?ан хе?м?т ????мт??е булып тора. Ашкеназ й???дт?ре уны ашкеназ община?ыны? йолаларын и??пк? ал?ан Моше Иссерлесты? (Рамо) ??м шулай у? ?у?ыра? осор т???тм?л?ре ??м а?латмалары мен?н ?абул итк?н.

Танах [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Танах  ? й??. ??"? ‎, ?с ?????н я?ал?ан аббревиатура: Тора? й??. ???? ‎, Невии?м й??. ?????? ‎, Ктуви?м й??. ?????? ‎ ? ?анун, Т??лим?т; П?й??мб?р??р ??м Я?малар. Тора Мусаны? Биш китабы тип т? й?р?т?л?, с?нки был биш китап, йола?а ярашлы, Муса тарафынан Алланан Синай тауында алын?ан.

Танахты ≪Иври Библия?ы≫ тип т? й?р?т?л?р (христиандар?а ул И?ке ???едте? ?ануни китаптарына ин?). Унда донъя ??м кеше яратылмышы, Алла мен?н килеше? ??м ?анундар, шулай у? иври хал?ыны? барлы??а килг?нд?н алып Икенсе ?орам осоро башлан?ан?а тиклемге тарихы ??р?тл?н?. [22] Й???дилек ??м уны? дини-ф?лс?ф??и т??лим?те христианлы? ??м ислам барлы??а киле? ниге?е була [23] .

Иври Библия?ы т?рл? контекстар?а туранан-тура й?ки ситл?теп Алланы а?лат?ан т?рл? исемд?р ??м эпитеттар ?уллана. Классик т?фсирсел?р был исемд?р?е? ??р бере?ен ?улланыу ??енс?лект?рен? ?арата, м???л?н, ?ай?ы осра?та р?химлелек сифаты ?аты х?к?мд?н ??т?нл?к ала ик?нлеген?, а?латма бир?.

Исемд?р?е ?улланыу мен?н б?йле текст ??енс?лект?рен ?йр?не? х??ерге заман Библия т?н?итене? Документаль гипотеза?ы ниге?ен? ятты.

Тора (Т??рат) [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

То?рa (ивр. ??????? ? тора?, ≪т??лим?т, ?анун≫ м???н??енд?; ашкеназ ?йтелешенд? ? То?йро), ??рь?нд? ? Т??рат

  • ?а?и?? булара?, Тора тип Мусаны? Биш китабы (грек. πεντ?τευχο?) й?ки Муса китаптары атала.
  • Биш китапты? ??енд? ≪Тора≫ тип йышыра? Алланы? ?ай?ы бер бойоро?тары (Сы?.15:25), ?ай?ы бер ?анундар (Башл.26:5) й?ки теге й?ки был ?йберг? ?а?ылышлы ?анундар, м???л?н, ≪тотош яндырыу ?ануны (Тора?ы)≫ (Лев.6:2), ≪??йеп ?орбаны тура?ында ?анун (Тора)≫ (Лев.7:1) ?.б. атала.
  • ≪Тора≫ ???е шулай у? в???з й?ки ата-?с? к???шт?ре м???н??енд? л? осрай.
  • ?ай?ы бер?? Тора тип тотош Танахты атай?ар.
  • М???н??ене? артабан ки??йе?е Я?ма ?анун (Тора ше-би-хтав) ??м Ауы?-тел ?ануны (Тора ше-бе-‘ал пе) айырылыу?а б?йле: Биш китапта осрай тор?ан к?плек форма?ында?ы торот ???е Алла асылышыны? ошо ике я?ына ?арай тиг?н билд?л?м? ала, ? традиция буйынса улар Муса?а Синай тауында бирелг?н тип ?арала.
  • И? ки? м???н?л? Т??рат тип б?т? ий???ди ?анундар тупланма?ын атай?ар.
  • Т??рат термины шулай у? т??лим?тте л? а?лата ? философик, ?илми ?.б. системаны (м???л?н, торат Кант ? `Кант теория?ы, т??лим?те, философия?ы`; торат а-яхасут ? `Са?ыштырмалы? теория?ы`).

Тора?а (Т??рат?а) комментарий?ар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Тора тексы ??м асылы а?лау ?с?н ауыр бул?анлы?тан (шул и??пт?н хатта уны ?йр?не?се кешел?р ?с?н д?), быуаттар буйы а?ыл эй?л?ре уны? айырым положениеларын т?фсирл?рг? тырыша. ?ай?ы бер т?фсирсел?р, м???л?н, Раши, Я?ма Тораны? ??р ??йл?мен? тиерлек комментарий эшл?г?н. Йола м??л?м?тт?ре буйынса, Муса Синай тауында Алланан Я?ма Тора мен?н берг? Ауы?-тел Тора?ын да ал?ан, ул т?р?н, й?шерен м???н?л?р?е асып ?ала, Я?ма Тораны тулыландыра ??м ≪?йтеп еткерелм?г?нде≫ а?лата. Я?ма Торала телд?н ?йтелг?н Тораны? барлы?ына тура д?лил булма?а ла, Шмот (Сы?ыу) китабында былай тиелг?н: ≪??м Муса Раббыны? б?т? ?????рен я?ып ?уй?ы…≫.

Ауы?-тел Тора?ы быуындан-быуын?а телд?н-телг? тапшырыла, был II быуатта уны? Мишна р??ешенд?, ?у?ынан Гемарала терк?лг?нен? тиклем дауам ит?, улар берг? Талмудты барлы??а килтер?.

Талмудты? х??ерге ба?маларына Тораны т?фсирл?г?н гаондар?ан ( геоним ) алып (ирт? Урта быуат) XVII быуат?а тиклемге т?рл? быуын а?ыл эй?л?рене? комментарий?арын индер?л?р.

Комментарий?ар?ы? икенсе ?л?ш? Мидраш?а ин?. Яратылмыш (Брешит Рабба), Леви?ар (Вайикра Рабба) (ирт? мидраштар), Сы?ыу (Шмот Рабба) китаптарына мидраштар бар.

Шулай у? Тосефта (Мишна?а а?латмалар ??м ??т?м?л?р) бар.

Тарих [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Библия э?л?? археология?ы у?ышлы барыу?а ?арама?тан, Танах ??м?лд? исраилдар?ы? и? борон?о тарихы тура?ында м?л?м?т бире?се бер??н-бер сы?ана? булып тора, шунлы?тан борон?о иври тарихыны? ?ай?ы ?л?шт?ре ? ысын, ?ай?ылары легенда ик?нлеген асы?лап булмай. Танахта ?ына т?гел, баш?а сы?ана?тар?а ла телг? алын?ан беренсе ш?хес ? Исраил батша?ы Ахав; уны? тура?ында б.э.т. 853 й. ?ара?ан ассирий я?ма?ында ??йл?нел? [24] . Шул у? ва?ытты Т??раттан баш?а ике сы?ана?та (Меш батша стела?ы мен?н Тель-Дан стела?ы) ташта?ы был я?ыу?ар барлы??а килг?нг? тиклем 100?150 йыл элек кен? й?ш?г?н Дауыт батша династия?ы (Дауыт то?омо) телг? алына. Меш стела?ында Мешты? ?омри батша, Ахавты? ата?ы, мен?н яу?ары тура?ында ?йтел?.

Барлы??а киле?е тура?ында фараздар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?алимдар?ы? к?бе?е документаль фараз я?лы, улар ра?лауынса, Тора (Биш китап) бер-бере?ен? б?й?е? бер нис? ???би сы?ана?ты берл?штере? юлы мен?н т???лг?н, ? тулы?ынса Муса тарафынан я?ыл?ан китап т?гел [25] [26] [27] .

К?пт?р фекеренс?, Беренсе ?орам осоронда Исраил кешел?ре ??р халы?ты? ?? алла?ы булыуына ышан?ан, л?кин улар?ы? Алла?ы и? баш Алла тип ?ана?ан, й??ни монолатрия ?арашында тор?ан [28] [29] . ?ай?ы бер????р, ??т?и монотеизм Бабил?а ?ыуып алып кителе? осоронда зороастр дуализмына яуап булара? ??ешк?н, тип и??пл?й. [30] Танах текстарында гона??а батыу?а иблис шау?ымы булыуы телг? алына башлай, у?а тиклемге сы?ана?тар?а ул осрамай [31] . Был фараз?а ярашлы, тик эллин д??еренд? ген? к?пселек й???дт?р ????рене? Алла?ы бер??н-бер булыуына, ? улар?ы? хал?ын бер??м дин туплап тороуына ышана башлай [32] . Джон Дей фекеренс?, Библияла?ы Эль, Б??ел ?.б., б?лки, тамыр?ары мен?н гректар?ы? аллалар пантеонына ниге?л?нг?н ирт? ??н??н динен? барып тоташалыр [33] .

Нью-Йорк университетыны? иудаика кафедра?ы профессоры Л. Шиффман былай тип я?а:

?ай?ы бер ?алимдар, патриархтар?ы? дин т??лим?те бары тик монолатрияны? бер форма?ы ?ына бул?ан, тип ра?лай…, л?кин Библия ша?ит ? патриархтар ысын м???н??енд? бер аллалы бул?ан. Шуны? мен?н берг?, ?у??ары библияса ?орбан килтере? система?ыны? ??еше ирт? исраилдар?ы? демонистик к?ст?рг? ышаныуын д?лилл?й. [34] К?п аллалы Месопотамия мен?н Угарит пантеондарын х?терл?т?… [35] .

Ортодоксаль й???дилек [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Минха, Одессаны? Баш синагога?ында к?нд??г? ?иб???т ?ылыу.

Ортодоксаль й???дилек ( бор. грек.   ?ρθοδοξ?α  ? ≪д?р?? фекер≫ м??.) ? й???дилекда классик й???д динен? эй?рг?н а?ымдар?ы? урта? атама?ы. Ортодоксаль й???дилек, й???д дине ?ануни?те (Галаха) Талмудта нисек терк?лг?н ??м Шулхан арухта нисек ны?ытыл?ан бул?а, мотла? шулай ?т?лерг? тейеш, тип ?анай. Ортодоксаль й???дилекда бер нис? й?н?леш бар ? литвак, т?рл? т?рк?мд?рг? б?ленг?н х?сидлек, модернистик ортодоксаль й???дилек (ингл. Modern Orthodox Judaism), дини сионизм. Диндар?ар?ы? д?й?м ?аны ? 4 миллиондан ашыу кеше.

Литвактар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Х??ерге заман й???дилекыны? ашкеназ тарма?ында?ы классика?а ны?ыра? бирелг?н й?н?леше. Литвактар тип аталалар, с?нки улар?ы? т?п дини ???кт?ре ? йешивалары ? Икенсе донъя ?у?ышына тиклем ниге??? Литвала (Б?й?к Литва кен?злеген? х??ерге Литва , Беларусь ??м ?л?шл?т? Польша мен?н Украина ер??ре ин?).

≪Литва М?кт?бе≫ х?сидлекк? ??м дини сионизм?а ?ара?анда алдара? барлы??а кил?.

Литвактар б?й?к Талмуд ?алимы булып таныл?ан Вильна Гаоныны? (Элия?у бен Шлоймэ Залман раввинды?) эй?рсенд?ре булып тора. Уны? фатиха?ы мен?н Воложинда заманса ?лг?л? литвак йешива?ы ойошторола.

Р?с?й?? литвактар РИДООК (Р?с?й й???д дини общиналар ??м ойошмалар конгресы) составына ин?.

Литвак а?ымына инг?н билд?ле раввиндар, ?алимдар ??м й?м???т эшм?к?р??ре: раввин Исроэль Мейр а-Коэн (Хафец Хаим), рав Шах.

Х?сидлек [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

XVIII быуатта барлы??а килг?н дини-мистик х?р?к?т. ?леге осор?а х?сидлек ???кт?ре Израилд? , А?Ш-та, Б?й?к Британияла ??м Бельгияла урынлаш?ан.

Ортодоксаль модернизм [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Ортодоксаль модернизм ортодоксаль й???дилекды? б?т? принциптарына то?ро ?ала, шул у? ва?ытта улар?ы х??ерге м???ни?т ??м цивилизация, сионизмды дини а?лау мен?н яра?лаштыра. Израилд? й?ш?г?н ортодоксаль динле й???дт?р?е? ярты?ынан ашыуы у?а эй?р?.

XIX быуатта "Заман ортодоксия?ы"н раввиндар Азриэль Хильдесхаймер (1820?1899) мен?н Шимшон-Рафаэль Гирш (1808?1888) эшл?й башлай, улар Тора вэ дэрех эрец  ? Тораны? тир?-я? (х??ерге) донъя мен?н гармонияла булыу принцибын и?лан ит?.

Дини сионизм [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

"Заман ортодоксия?ы"ны? та?ы бер й?н?леше ? дини сионизм ? 1850 йылда рав Цви Калишер тарафынан ниге?л?н?, XX быуат башында рав Авраам-Ицхак Кук уны т?р?н?йтеп эшл?й.

XX быуатты? икенсе ярты?ында х?р?к?тте? т?п идеологтары ? р. Цви-Иехуда Кук ( Израиль ) мен?н р. Йосеф-Дов Соловейчик (А?Ш).

Х??ерге заманды? к?ренекле в?килд?ре: р. Авраам Шапира (вафаты ? 2007 йыл), р. Элиезер Беркович (вафаты ? 1992 йыл), р. Мордехай Элон, р. Шломо Рискин, р. Йехуда Амиталь, р. Аарон Лихтенштейн, р. Ури Шерки, р. Шломо Авинер.

Уры? телле й???д община?ында заман ортодоксия?ы ??м дини сионизм принциптарына Зеев Дашевский ??м Пинхас Полонский ет?кселек итк?н Маханаим ойошма?ы эй?р?.

Реформистик (прогрессив) й???дилек [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

XIX быуат башында рационализм ??м ?а?и??л?р система?ын ??г?рте? ? ≪этик≫ ?а?и??л?р?е ?а?лап, ≪йола≫ ?а?и??л?рен?н баш тартыу идея?ы ниге?енд? барлы??а кил?. Прогрессив й???дилек х?р?к?те ? ул й???дилекда?ы либераль а?ым. Прогрессив (заманса) й???дилек ?арашынса, й???д йолалары даими ??г?р? ??м ???, ??р я?ы быуын у?а я?ы м???н? ??м я?ы й?км?тке ??т?й. Прогрессив й???дилек дини йолалар?ы б?г?нг?г? яра?лаштырып ??г?ртерг? ынтыла ??м Галаханы кире ?а?а.

Прогрессив й???дилек х?р?к?те ??ен Исраил п?й??мб?р??рене? эшен дауам ите?се тип и??пл?й ??м ???еллек, р?химлелек, я?ыны?ды х?рм?т ите? юлынан бара. Прогрессив й???дилек х?р?к?те х??ерге заман тормошон й???д Т??лим?те мен?н б?йл?рг? тырыша; уны? эй?рсенд?ре ме?йыллы?тар арауы?ында ла й???д йолалары мен?н й???д т?рби??е ??ене? к?н???клеген ю?алтма?анлы?ына инана.

200 йыл сама?ы элек Европала барлы??а килг?н прогрессив й???дилекды? б?г?н 5 ?ит?ала, 36 илд? й?ш?г?н бер миллиондан ашыу эй?рсене бар. Эй?рсенд?р?е? к?пселеге А?Ш-та й?ш?й, унда иври?ар ?с?н ген? т?гел, ? универсаль т???йенл?нешле ?хл??и-этик т??лим?т сифатында?ы реформистик й???дилек барлы??а кил?. Реформистик й???дилек тел?г?н бер формала?ы й???дилекды ?абул итк?н й???д булма?андар?ы ла, ата?ы й? ?с??е я?лап й???д милл?тен?н бул?андар?ы ла й???д тип таный.

Б?й?к Британияла идея й???тен?н реформистик й???дилек?а я?ын тор?ан х?р?к?т либераль й???дилек тип атала. ? Б?й?к Британияла?ы реформистик й???дилек идея я?ынан А?Ш-та?ы консерватив х?р?к?тк? о?шаш. Либераль, реформистик ??м реконструктивистик х?р?к?тт?р й?м?е?е берг? прогрессив й???дилек тип й?р?т?л?.

Консерватив й???дилек [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Й???дилекда х??ерге осор х?р?к?те, XIX быуат урта?ында Германияла барлы??а кил?, ойош?ан формалары XX быуат башында А?Ш -та ла я?ала. Т????н ?к реформистик й???дилек тарма?ы булып тора.

Консерватив й???дилек А?Ш-?а й???дт?р К?нсы?ыш Европанан к?пл?п к?ск?нд?н ?у? к?с?й?, с?нки улар ниге??? реформистик общиналар?а берекк?н традицион (й??ни ортодоксаль) ?аил?л?р??н сы??ан й???дт?р була. Улар?а немец классик реформистик й???дилекы ят була, шул у? ва?ытта улар йолалар?ы к?н д? ?т???е к?пселек ортодокстар ке?ек мотла? тип ?анамай. ????мт?л?, консерватив й???дилек айырым х?р?к?т булып кит?, шул у? ва?ытта уны? йо?онто?о а?тында к?п кен? традицион йолалар реформистик й???дилек?а кире ?айта.

А?Ш-та та?ы ла Conservadox тип й?р?т?лг?н ?атлам бар, уны? дини ??м?ли?те консерватив ??м ортодоксаль (модернистик) й???дилек ара?ында?ы урталы?та ята. Уны? ?атнашыусылары ? ????тт? дини йолалар?ы? ?т?лешен? ортодоксаль общиналар?а?ыса у? ??т?и ?арама?ан, л?кин консервативтар?ан ??т?ир?к м?н?с?б?тт? бул?ан ??м консерватор?ар?ы? реформистар?ан к?серг?н ??м?ли?тт?рен ????рен? алма?ан ?аил?л?р??н сы??ан диндар?ар. Шул у? т?рк?мд? йыш ?ына ≪традицион≫ й???дт?р тип т? атай?ар (улар?ы ультраортодокстар?а ла, реформистар?а ла, консерватор?ар?а ла ?аршы ?уйып). Шулай итеп, консерватив й???дилек т?рл? ?араштар?ан тора.

Реконструктивистик й???дилек [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Раввин Мордехай Капланды? й???дилек?а цивилизация тип ?арау идея?ына ниге?л?н?, барлы??а килг?н са?ында ? консерватив й???дилек тарма?ы. Реформистик й???дилек мен?н берг? World Union for Progressive Judaism?а ин?.

Й???дилекды? баш?а а?ымдары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Изге урындар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Изге ?ала ? Й?р?с?лим, унда ?орам бул?ан. ?орам тауы й???дилекда м???дд?с урын ?анала. Й???дилекды? баш?а изге урындары ? Хевронда?ы Махпела м?мерй??е, унда Библияла?ы т?? ата-бабалар ерл?нг?н; Бет-Л?х?м (уры?. Вифлеем) ? был ?ала?а бар?анда м?рх?м бул?ан т?? ?с? Р?хил? (уры?. Рахель) юл буйына ерл?нг?н; Наблус (й?ки Шхем; уры?. Сихем), унда Йософ (уры?. Иосиф) ерл?нг?н; Цфат (уры?. Сафед), унда мистик Каббала ??еш ал?ан; Тверия, унда о?а? йылдар Синедрион ултырыштары ?тк?релг?н.

Израилд? й???дилекды? статусы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Израиль хал?ыны? (5,3 млн) 25 % сама?ы ортодоксаль й???дилекды? тулы эй?рсенд?ре булып тора (улар?ы? бер ярты?ы ? литвак й?н?леше ??м х?сидселек я?лы, икенсе ярты?ы ? дини сионизм я?лы), та?ы 35 % сама?ы ????рен ?л?шл?т? ортодоксаль й???дилек?а индер? [36] [37] .

Израилд? дин д??л?тк? ?арамай (й??ни граждандар ?с?н мотла? т?гел), л?кин ул д??л?тт?н айырылма?ан. Тик дини учреждениелар ?арама?ында ?ына бул?ан м?сь?л?л?р бар (?йл?неше?, айырылышыу, ?лем, гиюр ? й???дилек?а к?се?). Шулай у? ике я?ты? килеше?е мен?н ≪Бет дин≫ дин х?к?м? суды тарафынан ?арала ала тор?ан баш?а м?сь?л?л?р ?? бар. ??р осра?та ла Ю?ар?ы суд?а апелляция бирерг? м?мкин. Израилде? ?ай?ы бер закондары традицион дин хо?у?ы ? Галаха ниге?енд? ?абул ителг?н.

Израилд? шулай у? ? ш?мбе ??м й???дилекда?ы б?т?н байрамдар (Песах, Шавуот, Рош а-Шана, Йом Кипур, Суккот) ял к?н? булып тора.

Баш?а динд?р мен?н м?н?с?б?тт?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Й???дилек ??м м?ж?силек [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Й???дилекды? м?ж?си динд?рг? м?н?с?б?тен Алейну Лешабе?ах до?а?ы к?р??теп тора (х??ерге тексын Бабил талмудсы?ы Рав Аба Арика я??ан, III быуат), й???дт??е? т??лек ?йл?н??енд?ге дини хе?м?тт?ре бары?ы ла ошо до?а мен?н тамамлана:

Б?т?н донъя Раббы?ын данлау, бар донъяны Яралтыусыны? б?й?кл?г?н и?лан ите? бе?г? й?км?телг?н. С?нки ул бе??е донъя халы?тарына о?шаш итм?г?н, ер??ге ??бил?л?р ке?ек булыу?ы м?мкин итм?г?н. Ул бе?г? улар?ы? т??дирен бирм?г?н, улар?ы? бары?ына бирг?н я?мышты бе?г? бирм?г?н. С?нки улар бушлы??а ??м ю?лы??а табына ??м улар ?от?армай тор?ан ила?тар?а до?а ?ыла <…>.

? ≪Сидур Врата молитвы ≫, уры?са?а Пинхас Полонский ет?кселегенд? т?ржем? ителг?н ? М., 1993, 144?145 битт?р.

Й???д община?ына эллиндар динен та?ыр?а маташыу М?кк?би?ар ?у?ышына с?б?псе була.

Й???дилек ??м христианлы? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Тотош ал?анда, й???дилек христианлы??а й???дилекды? ниге?ен донъя халы?тарына еткерерг? тейешле ≪??ен?н сы??ан≫, й??ни ≪б?лендек дин≫, тип ?арай:

≪≫  ([[|. ]][[:s:#|]])≪<…> ??м Йешуа Ганоцри ??м д? унан ?у? килг?н исм??илд?р п?й??мб?ре мен?н бул?ан х?лд?р М?сих батша ?с?н юл ?алыу, б?т? донъяны Б?й?кт?р??н-Б?й?кк? хе?м?т ите?г? ??ерл?? булып тор?о, был ха?та ошолай тип ?йтелг?н: ≪Тогда Я вложу в уста всех народов ясные речи, и станут люди призывать имя Господа и будут служить Ему все вместе≫  ( Соф.  3:9 ) Ни р??ешле [теге ик?? бы?а йо?онто я?аны]? Улар ар?а?ында б?т? донъя?а М?сих, Тора ??м ?а?и??л?р тура?ында х?б?р таралды. Был х?б?р??р алы? утрау?ар?а ла барып етте, ??м с?нн?тл?нм?г?н й?р?кле к?п халы?тар М?сих тура?ында, Торала?ы ?а?и??л?р ха?ында фекерл?ш? башланы. Был кешел?р?е? ?ай?ылары ?а?и??л?р?е д?р??, л?кин бе??е? осор?а к?с?н ю?алт?ан, с?нки билд?ле бер м????тк? ген? бирелг?н бул?ан тип ?анай. Икенсел?р, ?а?и??л?р?е тура м???н??енд? т?гел, ситл?теп а?лар?а к?р?к, ти, ??м бына М?сих килде л? улар?ы? й?шерен м???н??ен а?латты.

? Рамбам. Мишне Тора , Законы о царях, гл. 11:4

Л?кин ысын М?сих килг?с, у?ыш?а ??м б?й?кл?кк? ?лг?шк?с, б?т??е л? ата-бабалары я?ылыш ?йр?тк?нен ??м п?й??мб?р??ре хата юл?а т?ш?рг?нен а?лар.

? Рамбам. Мишне Тора , Законы о царях, гл. 11:4

Христианлы?ты уны? IV быуатта эшл?нг?н тринитар ??м христологик догматика?ы мен?н берг? ила??а табыныу (м?ж?силек) тип а?лар?амы, ?лл? Тосефта шитуф (≪??т?м?л?р≫ мен?н берг? ысын Алла?а ла табыныу) булара? билд?ле бул?ан й???д т?гелд?р ?с?н яра?лы монотеизм форма?ы тип ?абул итерг?ме ? абруйлы раввин ???би?тенд? был ха?та бер??м фекер ю? [38] .

Христианлы? тарихи й???тт?н й???дилек эсен?н ярал?ан: ?айса ( й??. ???????? ‎) ??е ??м уны? эй?рсенд?ре (апостолдар) й???д булып тыу?ан ??м т?рби?л?нг?н; иври?ар христианлы?ты к?п ?анлы й???д секталарыны? бере?е тип и??пл?й. М???л?н, апостол Павел ??т?н?н судта Павел ??ен фарисей тип атай, шуны? мен?н берг? был баш ?а?ин мен?н й???д а??а?алдары тарафынан ?йтел?.

Й???дилек фекеренс?, Насратта (ивр. Нацрат, уры?. Назарет) й?ш?г?н ?айса бер нинд?й дини ???ми?тк? эй? т?гел, ??м уны? м?сихлек статусын таныу (шу?а ярашлы, ≪Христос≫ (М?сих) тиг?н титулды ?улланыу) д?р?? т?гел [39] . Ул осор?о? дини й???д текстарында Иисус (?айса) тип танырлы? ш?хес бер тап?ыр ?а телг? алынмай.

Й???дилек ??м ислам [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Ислам мен?н й???дилекды? ??-ара м?н?с?б?тт?ре VII быуатта ??р?п ярымутрауында ислам барлы??а киле? ??м таралыу мен?н башлана. Ислам мен?н й???дилек Ибра?им динд?рен? ?арай ??м Ибра?имдан башлан?ан борон?о д?й?м ниге?г? эй?. Шунлы?тан был ике дин ара?ында урта?лы?тар к?п. М?х?мм?т ра?лауынса, ул и?лан итк?н дин ? саф Ибра?им дине, ?у?ынан уны й???ди??р ??м христиандар бо??ан. [40]

Й???дт?р, христианлы?тан айырмалы, исламды э?м?-э?лекле монотеистик дин тип таный [41] . ?а?и?? булара?, мосолман илд?ренд? й?ш?г?н й???дт?рг? ?? динен тотор?а ??м ????рене? эске эшт?рен? идара итерг? р?хс?т бирелг?н. [42] Улар торор урын ??м ??н?р ?айлау?а ирекле бул?ан [43] Ислам Андалусия?ында (Испания) 712?1066 йылдар й???д м???ни?тене? алтын быуаты тип атал?ан. Лев Поляков я?ыуынса, мосолман илд?ренд? иври общиналары ?ур ташламалар мен?н фай?алан?ан ??м с?ск? ат?ан. Улар?ы? эш?ыуарлы? эшм?к?рлеген? ая? сал?ан закондар ??м социаль к?рт?л?р булма?ан. К?п й???дт?р мосолмандар яулап ал?ан т?б?кт?рг? к?сенер ??м ????рене? общиналарын ?орор бул?ан [44] . ?осман империя?ы Испаниянан католик сирк??е тарафынан ?ыуыл?ан й???дт?р?е ?ыйындыр?ан.

????тт?, мосолман булма?андар, шул и??пт?н й???дт?р ??, мосолман илд?ренд? подданный сифатында й?ш?г?н. Был халы?тар ?с?н ??бб?си??р осороно? абруйлы мосолмандары тарафынан эшл?нг?н ?анундар?а ниге?л?нг?н зимми статусы бул?ан [45] . ??мер??ре ??м м?лк?тт?рене? я?лаулы?ы мен?н фай?аланып, улар, й?м?и?т тормошоно? б?т? ?лк?л?ренд? л? бары тик ислам хакимлы?ын бер ????е? таныр?а ??м махсус ?алым (джизй?) т?л?рг? тейеш бул?ан [45] . Шуны? мен?н берг? улар баш?а ?алымдар?ан ( З?к?т ) ??м ??ск?ри хе?м?тт?н азат ителг?н.

Й???дилек динен тотоусы халы?тар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Быуаттар а?ышында й???д диаспора?ында м???ни ??м тел ??енс?лект?ре буйынса айырымлан?ан т?рк?мд?р барлы??а килг?н. К?пт?ре айырым й???д этнолекттарында, диалекттарында ??м телд?ренд? ??йл?ш?.

Шулай у? ?ара?ы? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. [1] Webster, judaic
  2. 2,0 2,1 См., напр., Deborah Dash Moore, American Jewish Identity Politics , University of Michigan Press, 2008, p. 303; Ewa Morawska, Insecure Prosperity: Small-Town Jews in Industrial America, 1890?1940 , Princeton University Press, 1999. p. 217; Peter Y. Medding, Values, interests and identity: Jews and politics in a changing world , Volume 11 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1995, p. 64; Ezra Mendelsohn, People of the city: Jews and the urban challenge , Volume 15 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1999, p. 55; Louis Sandy Maisel, Ira N. Forman, Donald Altschiller, Charles Walker Bassett, Jews in American politics: essays , Rowman & Littlefield, 2004, p. 158; Seymour Martin Lipset, American Exceptionalism: A Double-Edged Sword , W. W. Norton & Company, 1997, p. 169.
  3. 3,0 3,1 World Jewish Population, 2010. Sergio Della Pergola, Hebrew University of Jerusalem
  4. Иудей // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге : 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). ? СПб. , 1890?1907.   (рус.)
  5. Ринекер Ф., Майер Г. Иудеи, й???дилек // Библейская энциклопедия Брокгауза. ? Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn, 1999. ? 1226 с.
  6. Иудеи // Нюстрем Э. Библейский энциклопедический словарь, 1868 г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 г.)
  7. 7,0 7,1 Religion & Ethics - Judaism . BBC. Архивировано 24 июнь 2012 года.   (инг.)
  8. Religion: Three Religions, One God Public Broadcasting Service   (инг.)
  9. поиск в books.google.ru по ≪Judaism is the oldest surviving monotheistic religion≫
  10. 10,0 10,1 Judaism // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012.
    The history of Judaism here is viewed as falling into the following major periods of development: biblical Judaism (c. 20th-4th century BCE), Hellenistic Judaism (4th century BCE-2nd century CE), rabbinic Judaism (2nd-18th century CE), and modern Judaism (c. 1750 to the present).
  11. В русском синодальном переводе термин отсутствует, но может быть найден в английском переводе (Библия короля Якова)
  12. Суббота ? ?ы??а й???д энциклопедия?ынан  (рус.)
  13. Маген Давид ? ?ы??а й???д энциклопедия?ынан  (рус.)
  14. Й???дилек ? ?ы??а й???д энциклопедия?ынан  (рус.)
  15. Некоторые исследователи считают древнейшей монотеистической религией зороастризм . Однако монотеистичность зороастризма до сих пор остаётся спорным вопросом. Существует также мнение, что первым был атонизм, провозглашенный египетским фараоном Эхнатон (1364?1347 годы до н. э.). Однако монотестичность атонизма, как и зороастризма, ставится под сомнение. Кроме того, есть версия, что Моисей мог жить раньше Эхнатона (правда, существование Моисея не является историческим фактом), и Эхнатон заимствовал монотеизм из й???дилека. Ряд исследователей (см. напр. Бертран Рассел, ≪История западной философии≫) считает, что религия евреев на ранних этапах своей истории имела форму монолатрии, а монотеизм начал оформляться в VI в. до н. э., после возвращения евреев из Вавилонского пленения (то есть значительно позже жизни Эхнатона).
  16. Ноевых сынов законы ? ?ы??а й???д энциклопедия?ынан  (рус.)
  17. Иудей // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге : 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). ? СПб. , 1890?1907.   (рус.)
  18. Ринекер Ф., Майер Г. Иудеи, й???дилек // Библейская энциклопедия Брокгауза. ? Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn, 1999. ? 1226 с.
  19. Иудеи // Нюстрем Э. Библейский энциклопедический словарь, 1868 г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 г.)
  20. Religion: Three Religions, One God PBS   (инг.)
  21. поиск в books.google.ru по ≪Judaism is the oldest surviving monotheistic religion≫
  22. Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру ? ?ы??а й???д энциклопедия?ынан  (рус.)
  23. Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру ? ?ы??а й???д энциклопедия?ынан  (рус.)
  24. Рассел, Бертран ? История западной философии  ? Новосибирск: Сиб. унив. изд-во; Изд-во Новосиб. ун-та, 2001
  25. Yehezkal Kauffman, The Religion of Israel
  26. Robert Alter The Art of Biblical Poetry
  27. E. A. Speiser Genesis (The Anchor Bible)
  28. John Bright A History of Israel
  29. Martin Noth The History of Israel
  30. Ephraim Urbach The Sages
  31. Ephraim Urbach The Sages
  32. Shaye Cohen The beginnings of Jewishness
  33. John Day. Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan , Sheffield Academic Press, 2000. ? 282 с.; ≪Yahweh+and+the+Gods+and+Goddesses+of+Canaan≫&hl=en&sa=X&ei=eOmgUJS4H6PR0QX0yYH4CA&ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&q=canaanite&f=false стр. 30-37, 68-73 .
  34. Шиффман, Лоуренс. От текста к традиции: История й???дилека в эпоху Второго Храма и период Мишны и Талмуда / Пер. с англ. А. М. Сиверцева. ? М.; Иерусалим: Мосты культуры: Гешарим, 2000. ? 276 c. [2]
  35. Шиффман, Лоуренс. От текста к традиции: История й???дилека в эпоху Второго Храма и период Мишны и Талмуда / Пер. с англ. А. М. Сиверцева. ? М.; Иерусалим: Мосты культуры: Гешарим, 2000. ? 276 c. [3]
  36. Poll: 7.1 percent of Israeli Jews define themselves as Reform or Conservative
  37. Poll: 7.1 percent of Israeli Jews define themselves as Reform or Conservative
  38. J. David Bleich. Divine Unity in Maimonides, the Tosafists and Me’iri (in Neoplatonism and Jewish Thought , ed. by L. Goodman, State University of New York Press, 1992), pp. 239?242.
  39. Пинхас Полонский. Евреи и христианство
  40. Энциклопедия ≪Britannica≫ , 1987, Том 22, стр. 475.
  41. Маймонид ? ?ы??а й???д энциклопедия?ынан  (рус.)
  42. Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. стр.10,20
  43. Lewis, стр. 8,62
  44. Поляков, Лев. The History of Anti-semitism. стр.68-71
  45. 45,0 45,1 Бат Йеор. Исторический очерк // ≪Зимми≫: христиане и евреи под властью ислама = The Dhimmi: Jews and Christians Under Islam. ? Fairleigh Dickinson University Press, 1985. ? ISBN 0-8386-3233-5 .

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

 дня) ? история )

  • Фишбейн М. Религиозные традиции й???дилека // Религиозные традиции мира. Т. 1. М., 1996.
  • Й???дилек от А до Я./ сост. Н. Б. Антонов. М.: АСТ: Восток-Запад, 2007?288 с.

Й???дилек тура?ында?ы ресурстар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]