Алматы

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Алматы
?а?. Алматы
Флаг Герб
Ниге?л?? дата?ы 1854
Рәсем
Р?сми атама?ы Алма-Ата [1]
Этнохороним Almatais [2] ??м Almataise [2]
Д??л?т   ?а?а?стан
Административ ???ге ?а?а? Совет Социалистик Республика?ы , ?а?а? Автономиялы Социалистик Совет Республика?ы [d] , Алматы ?лк??е , Верненский уезд [d] ??м Семиреченская область [d]
Административ-территориаль бер?мек ?а?а?стан
С???т б?лк?те UTC+6 ??м Азия/Алма-Ата [d] [3]
Анклав в Алматы ?лк??е
Геом??л?м?тт?р Data:Kazakhstan/Almaty City.map
Х?к?м?т башлы?ы Досаев, Ерболат Аскарбекович [d]
Ойошма а?за?ы Creative Cities Network [d] [4] ??м Всемирная федерация туристических городов [d] [5]
Халы? ?аны 1 916 822 кеше ( 2020 ) [6]
Ди?ге? ким?лен?н бейеклек 785 метр
Ту?андаш ?ала Модена [d] , Рига [7] , Джидд? [7] , Истанбул [7] , Могадишо [d] [7] , Тусон [d] [7] , Рен [d] [7] , Мекнес [7] , Санкт-Петербург [7] [8] , Бишк?к , Тель-Авив [7] , Антали? , Вильнюс [9] [7] [10] , Росарио [d] [11] , Тэгу [d] [12] [7] , ?р?мс? [7] ??м Ташк?нт [7]
Милке Алматы Арена [d] , Центральный [d] ??м Казахский государственный академический театр оперы и балета имени Абая [d]
Алыштыр?ан Верный [d]
Ма?таулы исемд?ре ??м баш?а б?л?кт?ре
Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены
Телг? алын?ан хе?м?тт?р Civilization V [d]
Май?ан 682 км²
Почта индексы 050000 ??м 050063
Р?сми сайт almaty.gov.kz
Урынлашыу картаһы
Вид в ночное время
Тема и?тисады economy of Almaty [d]
Зимнее изображение
Урында?ы телефон коды 727
Номер там?а?ы коды 02 ??м A
Бында ерл?нг?н кешел?р категория?ы Категория:Похороненные в Алма-Ате [d]
Элементты? к?ренеше ?с?н категория Category:Views of Almaty [d]
Карта
  Алматы Викимилект?

Алматы [13] [14] [15] ( ?а?. Алматы   ); 1921 йыл?а тиклем ? Верное ; Урта быуатта х??ерге Алматы территория?ында Алмату ерлеге бул?ан) ? ?а?а?станды? и? ?ур ?ала?ы, шулай у? ≪К?нья? баш ?ала?ы≫ атама?ы мен?н д? билд?ле. 2015 йылды? 1 феврален? ?арата, ?ала хал?ы 1 552 349 кеше [16] . 2 460,4 ме? кешеле (2015 йылды? 1 ?инуарына) Алматы агломерация?ыны? ???ге л? [17] [18] .

Статусы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1927 йылдан 1936 йыл?а тиклем Алматы ?а?а? АССР-ны? икенсе баш ?ала?ы , 1936?1991 йылдар?а ?а?а? ССР-ны? баш ?ала?ы, 1991?1997 йылдар?а ?а?а?стан Республика?ыны? и? ?ур ?ала?ы ?анала. Республиканы? м???ни, финанс-и?тисади ???ге, шулай у? бер??н-бер миллионер ?ала. Алматы Иле Алатау битл??ене? к?нья?-к?нсы?ышында урынлаш?ан, ??енс?лекле, йомша? климатлы ?ауа, ????ти булма?ан я?шы экология торошо мен?н ??енс?лекле.

1997 йылда баш ?аланы А?мола?а (1998 йылды? 6 майынан ? Астана ) к?сер?л?р, Алматы?а ≪К?нья? ?а?а?станды? баш ?ала?ы≫ статусы ны?ытыла. Шул ва?ыттан башлап был термин матбу?атта йыш ?улланыла [19] .

Атама?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?у??ы Урта быуаттар?а был ер?? т?рки ??м монгол к?скенсел?ре й?ш?г?н Алмату торалары бул?ан ? , 1854 йылда уны? урынында Иле аръя?ы х?рби ны?ытма?ына ниге? ?алын?ан, ?у?ынан Ве?рное , 1867 ? Алматы , 1867?1921 ? Ве?рный , 1921 йылдан ? Алма?ты , 1993 йылдан ?а?а?станды? д??л?т органдарында уры? ??м ?а?а? теленд? ?аланы Алматы? тип й?р?т?л?р, Р?с?й?? и?? Алма?-Ата? атама?ы ?уллана.

Атаманы? ≪алма?≫ [ ?l?m? ] (алма) ??м ≪ата?≫ [ ??t? ] (олатай) ?????рен?н килеп сы?ыуын 1921 йылды? 5 февраленд? ?тк?н Т?рк?стан АССР-ны? ЦИК Президиумы ултырышында, этимология?ын а?латыр?а тел?г?н са?та, килеп сы??ан [20] . ≪Алма-Ата≫ исемен ≪Алма-Олатай≫ (совет ба?маларында ≪Алмалар олата?ы≫ т?ржем??ен й?р?тк?нд?р) тип т?ржем? итерг? була.

География?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Географик урыны [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Алматы климаты континенталь [21] [22] ??м тау-???н циркуляция?ы йо?онто?онда барлы??а кил?, был ?т? ны? ?аланы? т?нья?ында, тау битл????ре уй?ыулы??а к?ск?н ер??, белен?.

?ауаны? уртаса йыл температура?ы 10 °C, и? ?ыуы? ай?а (?инуар) ?4,7 °C, и? йылы ай (июль) ?23,8 °C. ?ырау 14 октябрь тир??енд? т?ш?, 18 апрелд? тамамлана. Тоторо?ло ?ал?ындар уртаса 67 т??лек тора ? 19 декабр??н 23 февралг? тиклем. Алматы ???генд? ≪йылы утрау≫ бар ? ?аланы? к?нья? ??м т?нья? ситт?ренд?ге уртаса т??лек ?ауа торошо айырма?ы 3,8 % ??м 0,8 °C ?ыуы? ва?ытта, 2,2 % ??м 2,6 °C йылы са?та т?шкил ит?. Шу?а к?р? ???кт? ?ырау 7 к?нг? ?у??ара? т?ш? ??м 3 к?нг? ирт?р?к ?т? [21] .

Оло Алматы йыл?а?ында?ы Сайран ?ыу?а?ла?ысы

?ала аша Оло Алматинка, Б?л?к?й Алматинка, шулай у? улар?ы? ?ушылды?тары ? ?ынай (Весновка), Ремизовка, Жарбулак (Казачка), ?ара?ыу а?а. Барлы? йыл?алар сели ?ур?ынысы мен?н янай, улар бары?ы ла Балхаш ябы? к?ле бассейнына ?арай. Йыл?алар ?ыуы т?б?кте? с?н???т, хужалы? ??м рекреацион ихтыяждарына фай?аланыла. Алматы ?ала ландшафтыны? ??енс?леге булып к?п тарма?лы ары?тар селт?ре тора.

Ер ??енс?лект?ре [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Оло Алатау Иле тауы эрг??енд? булыу с?б?пле, Алматы ?ала?ында т?би??т-климат зоналары ??м б?лк?тт?ре, тупра? т?р? л? т?рл?. Медео т?би?и сиге урман-болонло урта тау зона?ына ?ара?а ла, урман-болонло дала зона?ына ин?, у?дырышлы ?елтеле ?ара тупра?, ?оро урманлы дала ??м тау болонло урман ?ыулы ер??р. А?тара? дала тау алды зона?ы урынлаш?ан, унда кил??е б?лк?тт?р ин?: ?ара тупра?лы ю?ары тау алды (1000-д?н 1200?1400 м тиклем) ??м тау алды ?ара-к?р?н тупра? (750-н?н 1000 м тиклем). ?ара тупра? к?бе?енс? ?л-Фараби проспектыны? т?б?н ерен?н Таусамалы (Каменка) ?асаба?ына тиклем ?у?ыла, ??еш буйынса тулы, хатта арт?ан профилле, донъяла?ы и? у?дырышлы тупра?тар?ы? бере?е (8-13 % серетм? ??м баш?а фай?алы матд?л?р). Тянь-Шанде? т??ге тикшере?сел?ре ?к (П. П. Семёнов, Н. А. Северцов, А. Н. Краснов) бында?ы ??енс?лекле м???ни й?ки ба?са б?лк?тен ?ы?ы? а?тына ала [23] . Тап бында XIX б. икенсе ярты?ында селекционер Н. Т. Моисеев билд?ле Алматы апорты алма сортын сы?ара, а?а? ул ?аланы? ??енс?леген? ?йл?н? [24] .

?аланы? т?нья?ы т?би?и шарттар мен?н айырыла, йыл?алы ??м ???нле ?ар?ыу тиге?лек урын ал?ан. Тупра? т?рл? культуралар ?с?н у?дырышлы [23] .

Тарихы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Урта быуат ауылы д??ере [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Борон?о ?омарт?ылар?а таянып, был ер?? борондан к?см? ??м ярымултыра? ??бил?л?р й?ш??ен ?йтерг? була. Был т?б?кт? б. э. т. VI?III бб сактар ?ур?андары, улар?ы? и? бейект?ре 20 м ??м ниге? диаметр 100 м ашыу, Оло ??м Кесе Алматинка, Есентай (Весновка), А?сай йыл?алары буйында урынлаш?ан. Х??ерге ва?ытта ?ур?андар?ы? к?бе?е т???л?ш объекттары а?тында ?ал?ан [25] .

Артабан?ы усуней ?абил??е археологтар тап?ан ?омарт?ылар?а ?арата (ура?, иген?ыр?ыс, ябай дымландырыу системалары), ер эшк?рте? мен?н булыш?ан, даими й?ш?г?н урындары бул?ан.

?у?ынан Ете?ыу ере бер-бер артлы К?нбайыш-т?рки, Т?ргеш ??м ?арлу? ?а?анаты, ?арахан д??л?те эсен? инг?н. ?арлу?тар заманында ?ышлау урындарында ултыра? эр эшк?рте? мен?н ш???лл?нг?н, ауылдар ??м ю?ары ?атлам кешел?ре ?с?н ?алалар барлы??а килг?н.

VIII?X бб х??ерге Алматы еренд? бер нис? ауыл, улар?ы? бер???е Б?й?к Еб?к юлында урынлаш?ан Алмату (Алматы) [26] ауылы бул?ан [27] .

XIII б. Алматы т?б?ген монголдар ба?ып ала. Ул ва?и?алар За?ир ?д-Дин М?х?мм?т Бабур исемле д??л?т эшм?к?рене? мемуарында урын ал?ан, Алматы емерелг?н ?алалар ара?ында атала. XIV б. сы?ана?тарында ?ала Алмалы? тип атала. XVI б. бында Алматуны? Оло й?? дулаттары ?а?а?тары й?ш??се бер ?л?ш? ген? ?ала [28] .

Верный [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Сау?аг?р И. Г?бделв?лиев магазины (х??ер ?ы?ыл-Та?). 1911 йыл

Х??ерге ?ала?а ниге? 1854 йылды? 4 февраленд? ?алына: уры? х?к?м?те Кесе Алматинка йыл?а?ыны? ?ул ярында х?рби ны?ытма т???рг? була.

1855 йылдан бында уры? к?скенсел?ре кил? башлай. 1859 йылда Петербургтан килг?н геодезист Голубев Верное н?кт??ен ?уя, шунан алып был ер т?? тап?ыр донъя карталарында килеп сы?а.

1867 йылды? 11 апреленд? Верный ?ала?ы Ете?ыу ?лк??е ???ге булып, Т?рк?стан генерал-губернаторлы?ы составына ин?. 1887 йылды? 28 майында ер т?тр?п, к?п кеше ??л?к була, ?й??р емерел?. Ул ва?ыт биналары ?а?ланып, архитектура, тарих ??йк?лд?рен? ?йл?нг?н, д??л?т тарафынан ?а?лана [28] .

Верный ?ала?ында 1897 йылда 22 744 кеше, 1913 йылда 41 ме? кеше й?ш?г?н, 59 с?н???т предприятие?ы эшл?п килг?н. [29]

Совет осоро [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1918 йылда Верный ?ала?ында совет власы булдырыла. ?ала ??м ?лк? РСФСР составында?ы Т?рк?стан автономия?ына (ТАССР) ин?. 1921 йылды? 5 февраленд? Верный атама?ын Алматы?а, т?б?кте? тарихи исемен?, алмаштарыр?а булалар. 1927 йылды? 3 апреленд? ?а?а? АССР-ыны? баш ?ала?ы ?ы?ыл Ур?анан Алматы?а к?с?. 1936 йылдан (?а?а? ССР-ы барлы??а киле? мен?н) Алматы баш ?ала була.

Х??ерге осор [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1997 йылда ?а?а?стан Республика?ы Президенты Нурсолтан Назарбаев ?арары мен?н баш ?ала статусын Акмола?а к?с?, ярты йылдан ?у? ул Астана исемен ала. Х??ер Алматы д??л?тте? ф?нни, м???ни, тарихи, етештере?се ??м матди ???ге. Бында ?а?а?стан Республика?ыны? Милли банкы, ?ай?ы бер д??л?т илселект?ре урынлаш?ан, баш?а х?к?м?т учреждениелары Астана?а к?ск?н. 1998 йылды? 1 июленд? ?аланы? махсус статусы тура?ында закон ?абул ителде. Алматыны халы? ара?ында ≪К?нья? баш ?ала?ы≫ тип й?р?т?л?р [30] .

Административ б?ленеше [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1936 йылды? 12 сентябренд? ?азАССР ЦИК Президиумында Алматыла 4 район барлы??а кил?: Пролетар (1957 йылдан ? Октябрь), Ленин, Сталин (1957 йылды? 10 мартынан ? Совет) ??м Фрунзе [31] . 1966 йылда Калинин, ? 1972 йылда Ленин ??м Калинин райондарын берл?штереп, Ауэз районы ойошторола [31] .

1980 йылды? 17 октябренд? Алатау ??м М?ск?? райондары т???л? [31] .

1993 йылда Алатау районын Ауэз районы мен?н берл?штер?л?р. 2008 йылда Алатау районы я?ы территориялар?а терге?ел? [32] .

2014 йылды? 2 июленд? я?ы Наурызбай районы барлы??а кил? [33] .

?ала райондары

Алматы ?ала?ыны? р?сми сикт?ре ?ала карта?ында к?р??телг?н 2014 йыл 6 октябрь архивлан?ан . .

Власть органдары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ала а?имы (мэр) ?а?а?стан Республика?ы президенты тарафынан м?слих?т (?ала йыйылышы) хуплауы мен?н т???йенл?н?.

Халы? ?аны [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1981 йылды? 19 декабренд? ?аланы? миллионсы кеше?е тыу?ан [34] [35] . ?ала ??енс?леге булып к?п теллелек тора, уры? ??м ?а?а? теле ки? ?улланыла.

2015 йыл башына ?арата [36]
Этнос Халы? ?аны
?л?ш?
?а?а?тар 936 063 56,99 %
Уры?тар 467 541 28,47 %
Уйгур?ар 88 926 5,41 %
Корей?ар 30 376 1,85 %
Татар?ар 23 193 1,41 %
?зербайжандар 10 969 0,67 %
Украиндар 10 842 0,66 %
?зб?кт?р 9 851 0,60 %
Т?р?кт?р 8 536 0,52 %
Дунганд?р 8 298 0,50 %
?ыр?ы??ар 7 230 0,44 %
Немецтар 7 074 0,43 %
К?рдт?р 3 259 0,20 %
Ингуштар 2 599 0,16 %
Чечендар 2 582 0,16 %
?рм?нд?р 2 153 0,13 %
баш?алар 19 842 1,21 %
Б?Т??Е 1 642 334 100,00 %

Билд?ле ш?хест?ре [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Дин [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?алала т?рл? дин в?килд?ре бар: 28 м?сет, Уры? православие сирк??ене? 12 приходы, синагога, будда й?м?и?те ?.б.

Спорт [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

СССР почта марка?ында Медео катогы, 1988

Алматыла 2011 йылда ?ыш?ы Азия уйындары ?т?. Уны? ?с?н заманса ареналар т???лг?н: бо? стадионы, са??ы ??м биатлон стадиондары, я?ы тау са??ы?ы база?ы, 90 ??м 120-метрлы? трамплиндар, сана-бобслей трассалары.

Ки? м??л?м?т саралары [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Алматыла ки? м??л?м?т саралары я?шы к?р??телг?н: 13 телеканал, 12 FM-радиостанция?ы, 50-г? я?ын урында?ы уры?, 20 ?а?а? теленд? сы??ан г?зитт?р [41] , т??л? журналдар, юлдаш телевидение?ы, интернет провайдер?ары, ш?хси типографиялар.

Галерея [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Распоряжение Администрации Президента Российской Федерации "О написании названий государств ? бывших республик СССР и их столиц" ? 1995.
  2. 2,0 2,1 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  3. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  4. https://en.unesco.org/creative-cities/almaty
  5. https://cn.wtcf.org.cn/citys/3407-2.html
  6. https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434
  7. 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 Sister cities of Almaty
  8. https://kvs.gov.spb.ru/en/agreements/
  9. http://www.ivilnius.lt/pazink/apie-vilniu/miestai-partneriai
  10. https://vilnius.lt/lt/tarptautinis-bendradarbiavimas/#tab1
  11. https://www.rosario.gob.ar/web/gobierno/internacionales/relaciones-bilaterales#hermanamientos
  12. https://www.daegu.go.kr/english/index.do?menu_id=00000753
  13. Распоряжение администрации Президента Российской Федерации № 1495 2012 йыл 12 февраль архивлан?ан . ≪О написании названий государств ? бывших республик СССР и их столиц≫
    В Казахстане официальное название города ? ≪Алматы≫, в России ? ≪Алма-Ата≫
  14. Росреестр о наименовании города Алма-Ата
  15. Официальный сайт города 2009 йыл 6 февраль архивлан?ан .
  16. Об изменении численности населения Республики Казахстан с начала 2015 года до 1 февраля , Комитет по статистике  (3 марта 2015). 10 март 2015 тикшерелг?н. 2015 йыл 2 апрель архивлан?ан .
  17. Городские агломерации России ? ПОЛИТ. 2016 йыл 14 октябрь архивлан?ан .
  18. Иные проект НПА Республика Казахстан 01.09.2015 "Досье на проект постановления "Об утверждении Долгосрочного плана формирования и развития Алматинской агломерации до 2030 года.
  19. Южная столица Казахстана ? Алматы 2010 йыл 27 апрель архивлан?ан .
  20. "Алматы или Алма-Ата?
  21. 21,0 21,1 Алма-Ата. Энциклопедия / Гл. ред. Козыбаев М. К.. ? Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1983. ? С. 12. ? 608 с. ? 60 000 экз.
  22. Казахская ССР: краткая энциклопедия / Гл. ред. Р. Н. Нургалиев. ? Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1988. ? Т. 2. ? С. 69-71. ? 608 с. ? 31 300 экз.  ? ISBN 5-89800-002-X .
  23. 23,0 23,1 Алма-Ата. Энциклопедия / Гл. ред. Козыбаев М. К.. ? Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1983. ? С. 16-17. ? 608 с. ? 60 000 экз.
  24. Алма-Ата. Энциклопедия / Гл. ред. Козыбаев М. К.. ? Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1983. ? С. 109-110. ? 608 с. ? 60 000 экз.
  25. Алма-Ата. Энциклопедия / Гл. ред. Козыбаев М. К.. ? Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1983. ? С. 24-25. ? 608 с. ? 60 000 экз.
  26. Айгуль Турысбекова. Научные факты подтверждают, что Алматы более 1000 лет - академик К. Байпаков . ≪Казинформ≫ (17 ноябрь 2010). Дата обращения: 3 декабрь 2010. Архивировано 23 август 2011 года.
  27. История возникновения бывших русских и некоторых не русских городов Казахстана. 2011 йыл 7 июль архивлан?ан .
  28. 28,0 28,1 г. (недоступная ссылка)
  29. Ойкумена: г.
  30. Справочно-информационный портал ≪Алматы ? Южная Столица≫ 2006 йыл 25 май архивлан?ан .
  31. 31,0 31,1 31,2 Алма-Ата. Энциклопедия / Гл. ред. Козыбаев М. К.. ? Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1983. ? С. 81. ? 608 с. ? 60 000 экз.
  32. Пресс-служба акима города Алматы. [www.almaty.kz/page.php?page_id=1319&lang=1&article_id=8462 Алатауский район города Алматы празднует 2х-летие со дня основания.] официальный сайт almaty.kz (3 июль 2008).
  33. almaty.kz. В Алматы появился новый район. almaty.kz (2 июль 2014). 2014 йыл 2 июль архивлан?ан .
  34. Владимир Проскурин. 150 ЛЕТ ИЗ ЖИЗНИ АЛМАТЫ. ХРОНИКА СОБЫТИЙ.Часть 6. 1966-1990 гг. Дата обращения: 2 октябрь 2010. Архивировано 23 август 2011 года.
  35. Процессы урбанизации в Казахстане в постсоветский период и их демографическая составляющая
  36. Численность населения РК по отдельным этносам на начало 2015 года 2019 йыл 17 июль архивлан?ан .
  37. Толстиков Александр Генрихович ? Баш?орт энциклопедия?ы (недоступная ссылка)   (Тикшереле? к?н?: 12 август 2017)
  38. https://zelenograd24.ru/pressroom/press-release/detail/343562/
  39. https://biographe.ru/politiki/svetlana-radionova/
  40. https://siapress.ru/official/96288-osnovnie-vektori-deyatelnosti-svetlani-radionovoy-v-rosprirodnadzore 2023 йыл 4 май архивлан?ан .
  41. Газеты Алматы

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]