한국   대만   중국   일본 
Баш?орттар ? Википедия

Баш?орттар

халы?
( Баш?орт битен?н й?н?лтелде)

Баш?орттар ?? т?рки телле милл?т, Баш?ортостан Республика?ыны? ??м шул у? исемд?ге тарихи-география ?лк?не? т?п хал?ы. Республиканан тыш баш?орттар ????рене? тарихи й?ш?йеш т?б?кт?ре бул?ан Сил?бе , Ырымбур , Свердловск , ?ур?ан , ?амар , ?арытау ?лк?л?ренд?, шулай у? Татарстан Республика?ында ??м Пермь крайында к?пл?п к?н ит?. Бынан тыш баш?орттар Р?с?й Федерация?ыны? б?т? бил?м?л?ренд? л?, Я?ын ??м Алы? сит илд?р?? л? бар.

Баш?орттар
?? атама?ы

баш?орт

?аны ??м й?ш?г?н урыны

Барлы?ы: 2 млн тир??е [18]
Рәсәй Федерацияһы Р?с?й Федерация?ы :1 571 879 (2020 й. халы? и??бен алыу) [1]

Ҡаҙағстан ?а?а?стан :
17 263 (2009 й. халы? и??бен алыу) [2]
Украина Украина :
4 253 (2001 й. халы? и??бен алыу) [3]
Төркмәнстан Т?ркм?нстан :
3 820 (1995 й. халы? и??бен алыу) [4]
Үзбәкстан ?зб?кстан :
53 000 (2016 й. ба?алама) [5]
Ҡырғыҙстан ?ыр?ы?стан :
1 111 (2009 й. халы? и??бен алыу) [6]
Молдова Молдова : 610 (1989) [7] й?ки 600 [8]
Грузия Грузия : 379 (1989) [9]
Әзербайжан ?зербайжан : 533 (1989) [10]
Әрмәнстан ?рм?нстан : 145 (1989) [11]
Беларусь Беларусь :
339 (2019 й. халы? и??бен алыу) [12]
Латвия Латвия :
232 (2019 й. ба?алама) [13]
Тажикстан Тажикстан :
143 (2010 й. халы? и??бен алыу) [14] й?ки 8400 [15] Эстония Эстония :
112 (2011 й. халы? и??бен алыу) [16]
Литва Литва :
84 (2011 й. халы? и??бен алыу) [17]

Тел

баш?орт , рус , татар [19] .

Дин

С?нни Ислам

Раса тибы

европеоид , к?нья? себер , понтий , урал [20] [21]

Халы?

Алтай ?аил??е
  Т?рки тарма?ы
    ?ыпса? т?рк?м?
      И?ел буйы т?рк?мс??е

Ту?андаш халы?тар

т?рки халы?тар [22] [23] , мадьяр?ар [24] [25]

Килеп сы?ышы

?атнаш : т?рки, фин-у?ыр, иран

Баш?орттар?ы? Р?с?й Федерация?ында?ы ?ан и??бе (2002)?? 1 673 389 кеше, шул и??пт?н Баш?ортостан Республика?ында?? 1 221 302. Баш?орт теле Алтай ?аил??е т?рки т?рк?м?н?? к?нбайыш тарма?ына ин?, тарма?лан?ан диалект структура?ы бар. Дин тот?ан баш?орттар?? мосолман -с?нни??р.

Этноним

??г?ртерг?

Этноним ??р?п ??м фарсы с?й?х?тсел?ре ??м географтары С?лл?м Т?ржем?н , Балхи (≪башджард≫, ≪башджар≫, ≪басхарт≫), Истахри , М?с?ди (≪баджгард≫), Ибн Фа?лан , Гардизи (≪башджурт≫), М?хм?т ?аш?ари (≪башгырт≫), И?риси (≪басджирт≫), Я?ут ?л-Х?м??и (≪баш джирд≫, ≪баш кирд≫), Европа с?й?х?тсел?ре Плано Карпини (≪баскарт≫), Гильом де Рубрук (≪паскатир≫) ??м баш?алар хе?м?тт?ренд? телг? алына [26] .

?леге ва?ытта баш?о?рт этнонимыны? 50-н?н ашыу т?р? барлы??а киле? варианты бар.

  • XVIII быуат тикшерене?сел?ре В.?Н.?Татищев , П.?И.?Рычков , И.?Г.?Готлиб буйынса, баш?орт ???е ≪баш ?орт≫, й??ни ≪баш б?ре≫ тиг?нде а?лата [27] [28] [29] .
  • Тарихсы ??м тыу?ан я?ты ?йр?не?се В.?С.?Юматов буйынса, баш?орт?? ≪баш ?орт≫. Бында ≪?орт≫ ???е бал ?орто м???н??енд? [30] .
  • Р?с?й тарихсы?ы ??м этнограф А.?Е.?Алекторов 1885 йылда я??анса, баш?орт?? ≪айырым бер халы?≫ [31] .
  • Этнограф-?алим Н.?В.?Бикбулатов буйынса, этноним, Гардизи?ы? (XI б.) тарихи я?маларында телг? алын?ан, Яйы? йыл?а?ы бассейнында хазар?ар ??м ?ыпса?тар ара?ында й?ш?г?н, 2000 яугиры бул?ан легендар сардар Башгирд (Баш?орт хан) исемен?н килеп сы??ан тиг?н фекер т??дим ит? [32] .
  • Мадьяр т?рки?тсел?ре Б. Мункачи , Ю.?Ф.?Немет , А?Ш ?алимы Д.?М.?Данлоп буйынса баш?орт этнонимы ≪биш ??бил?, биш у?ыр (о?ур)≫ тип а?латыл?ан beshgur, bashgur формаларынан барлы??а килг?н [33] . Шулай у? Мункачи ??м Данлоп фекеренс?, х??ерге телд?ге Sh ?н?н?? бол?ар теленд?ге L ?н?н? тура киле?е ниге?енд?, баш?орт (bashgur) ??м булгар (bulgar) этнонимдары эквивалентлы булып тора [34] [35] . Был фекер??р мен?н ?. ?. В?лидов та килеш? [36] .
  • Таныл?ан т?рки этнонимдар тикшере?се?е Н.?А.?Баскаков буйынса, баш?орт ???е 2 ки??кт?н ойоша: ≪badz(а)≫?"бажа", ≪(о)?ур≫ ?"??бил? атама?ы", ??м м???н??е л? ≪у?ыр бажалары≫. Шулай у? Баскаков был этнонимды б?шн?кт?р?е? атма?ы мен?н са?ыштыра [37] [38] . Баскаков фекеренс? т?рки ??м монгол телд?ренд? ??? башында?ы b ~ т алмашыусанлы?ы ниге?енд?, ≪баш?орт≫ ??м ≪мадьяр≫ этнонимдары бер ?к сы?ышлы тиг?н ?ы?ымта?а кил?: баш?орт?? bad?a oγur ( о?ур?ар бажа?ы, у?ыр?ар бажа?ы) > bad?(a) oγur > bad?γar ошо форманы ала mad?(a) oγur > mad?γur > mad?γar > madjar [39] .
  • Телсе М. З. З?киев буйынса баш?ор/баш?ыр этнонимы баш-о?ур (≪т?п о?ур/у?ыр≫ й?ки ≪баш?а у?ыр≫ ) композитына барып тоташыуы м?мкин: башо?ур>баш?ур>баш?ыр>баш?ор [40] .
  • Этнограф М. И. ?м?тбаев буйынса, баш?орттар борон ????рен ≪баш ун?ар≫ (≪баш у?ыр≫ ), ?у?ынан ≪баш?ур≫ , ??м а?а? ≪баш?урт≫ тип атай [41] .
  • Тел белгесе ?. М. А?набаев буйынса этноним т?б?нге ?л?шт?р??н тора: баш + у?ыр // у?ор + т : биш + у?ыр + т (бында ≪биш≫?? ?ан, ≪у?ыр≫?? ??бил? атама?ы, ≪т≫?? д?й?м алтай к?плек к?р??ткесе). ?хм?р А?набаев этнонимды ≪ венгр≫ ( вун [42] у?ар // у?ыр ) ??м ≪ бол?ар≫ ( бaл [43] у?ор // у?ар // у?ыр ) этнонимдарыны? этимологиялары мен?н са?ыштыра [44] .
  • Этнограф Р. ?. Кузеев этноним баш ?? ≪баш≫, ≪т?п≫ ??м ?ор(т) ?? ≪ырыу≫, ≪??бил?≫, ≪б?ре≫ ?????рен?н барлы??а киле? варианттарын килтер? [45] .

Этногенез

??г?ртерг?

Баш?орттар составында этнографик т?рк?мд?р (т?нья?-к?нсы?ыш, к?нья?-к?нсы?ыш, к?нья?-к?нбайыш, т?нья?-к?нбайыш), этник т?рк?мд?р (Кама?Ы? баш?орттары, Пермь баш?орттары, Урал аръя?ы баш?орттары, Ыр?ы?-К?м?лек баш?орттары , Ырымбур баш?орттары ), этник ?атлам т?рк?мд?ре ( миш?р??р , типт?р??р ) айырып й?р?т?л?. Баш?орттар раса составы буйынса бер т?рл? т?гел, у?а европеоид ??м монголоид расалары ?ушылыуы хас.

Баш?орттар?ы? барлы??а киле?е тура?ында т?рл? ?илми ?араштар бар.

Генетика

??г?ртерг?
 
R1b гаплогруппа баш?орттар?а ??м инглизд?р?? тарал?ан

Брайан Сайкс ??м Сти?вен О?ппенгеймер ?? хе?м?тт?ренд? R1b гаплогруппа таралыу ниге?енд? британлылар ??м баш?орттар ту?ан халы?тар булыу м?мкинлеген билд?л?й??р [51] . Фонетик я?тан баш?орт ?нд?ре ?, ?, ?, ? инглиз теленд?ге th, th, h, ng ?нд?ре мен?н о?шаш.

Баш?орт субпопуляция ара?ында и? к?бе?е Y-хромосомалы мутациялар?? R-M269 (R1b-Z2103), R1b-M73, R1a-SRY10831.2 (R1a-M198: R1a-Z2123 ??м R1a-Z280) ??м N1a1a (элеккес? N-tat). [52] Шул мутациялар К?нбайыш Европала ??м К?нья? Уралда к?пл?п тарал?ан R1b гаплогруппа?ына (R-M269 и R-M73), К?нсы?ыш Европала ??м Урта Азияла тарал?ан R1a гаплогруппа?ына (SRY10831.2) ??м N гаплогруппа?ына (N-tat) ин?л?р. (мт-ДНК) ырыулы?тары буйынса баш?орттар?а К?нбайыш Р?с?й ырыулы?тары (60,8?%-?а тиклем) ??т?нл?к ит? ??м 39,2%-ты К?нсы?ыш Р?с?й?? тарал?ан ырыулы?тар?а барып тоташа.

??бил?л?ре ??м ырыу?ары

??г?ртерг?

Баш?орт хал?ы элек ??бил?л?рг? ??м ырыу?ар?а б?ленг?н. Ырыу?ар?? аралар?ан, н??ел-зат б?ленешт?рен?н тор?ан.

??бил?л?р таралып ултырыу ??м этник тарих барышында баш?орттар?ы? т?нья?-к?нбайыш ( байлар , балы?сы , б?л?р , г?р? , ??йн? , дыуанай , ир?кте , йылан , й?лд?к , й?н?й , ?а?лы , ?аршын , ?ыр?ы? , та?лар , танып , унлар , уран , ыуаныш , юрмый ), т?нья?-к?нсы?ыш ( бишул , б??р?к , б?к?тин , дыуан , к???й , ?алма? , ?атай , ?ошсо , ?умры? , ?ыуа?ан , мыр?алар , ?п?й , табын , т?б?л?? , тер??к , ?алйот , ?е?р?н , ?ы??ы , ?ыр?ы , шуран, ?йле ), к?нья?-к?нсы?ыш ( б?рй?н , ?ыпса? , тамъян , т??г??ер , ???рг?н , юрматы ), к?нья?-к?нбайыш ( ме? ) т?п этнографик т?рк?мд?ре барлы??а кил? [53] .

 
Евразия карта?ы, б.э. 600 йылы
 
1813 йылда Европала баш?орт полктары. Фёдор Куртенер ??р?те (XIX быуат)
 
Баш?орт яугиры статуя?ы (Нидерланд), 2018 йыл

Совет филологы, антика тарихы С.?Я.?Лурье и??пл??енс?, б.э.т. V быуатта Геродотты? "Тарих"ында аргиппей?ар исеме а?тында х??ерге баш?орттар?ы? ата-бабалары телг? алына [54] . Геродот х?б?р ите?енс?, аргиппей?ар ≪бейек тау?ар битл??енд?≫ й?ш?й [55] , улар к?ршел?рене? ??-ара низа?тарын яй?а ?ала ??м улар?а тыу?ан илен?н ?ыуыл?ан бер?й?е ?ыйыныр?а урын тап?а?? уны бер кем д? к?м?етм?й?с?к. Агрипей?ар айырым телд? ??йл?ш?, скифса кейен?, а?ас емешт?ре мен?н ту?лана. А?ы??а ?улланыл?ан а?асты? атама?ы?? понтик, уны? емешт?ре ба?са борса?ына о?шаш, ?мм? эсенд? ??й?ге бар. Бешк?н емеште ту?ыма аша ?ы?алар ??м унан ≪асхи≫ тиг?н ?ара ?ут сы?а. Был ?утты улар ??тк? бол?ап эс?. "Асхи"ны? т?пр??ен?н к?м?с ??ерл?й??р [55] . С.?Я.?Лурье "асхи"ны ≪?се≫ ( рус.  кислый ) т?рки ???ен? тап килтер? [54] , ? телсе Ж. ?. Кейекбаев буйынса, ≪асхи≫ ???е баш?орт теленд?ге ≪?се ?ыу≫?ы ( рус.  кислая жидкость ) х?терл?т? [56] .

Т?рки?тсе ?хм?тз?ки В?лиди к??аллауынса, баш?орттар Клавдий Птолемей?ы? бе??е? эраны? II быуатына ?ара?ан хе?м?тенд? скифтар?ы? пасиртай тиг?н ырыуы исеме а?тында телг? алына [57] .

Француз ?алимы М. Бувье-Ажан билд?л??енс?, ?ундар?ы? юлбашсы?ы Аттила у?а ту?андаш бул?ан халы??? баш?орттар мен?н килеше? т???й [58] .

643 йылда т???лг?н Суй -шу хроника?ында, тел?? ( у?ы? ) т?рки ??бил?л?ре берл?шм??енд? 45 ырыу, шул и??пт?н Арал ??м Каспий ди?ге???ре ара?ында й?ш??се башукили телг? алына, к?нбайыш ??м ?ытай тикшерене?сел?ре уны баш?орттар тип и??пл?й [57] [59] . ?ытай сы?ана?тарына ярашлы, VIII?IX быуаттар?а Волга бассейнында?ы ?ундар?ы? этник вари?тары бул?ан ??бил?л?р ара?ында Бо-хан ??м Бей-дин телг? алына, улар?ы волга бол?ар?ары ??м баш?орттар?а тап килтер?л?р тел?? [57] [60] .

Р?шит ?д-Динде? У?ы?нам?≫?ен? ярашлы, У?ы? ханды? ??ск?р??ре баш?орттар?ы? Оло Бал?ур исемле ??л???ен ??м илд?рен яулап ала, улар?ы? ?арашит я?бу тиг?н падиша?ын ?сирг? ала [61] . ?б? ?л-?ази?а ярашлы, мадъяр?ар ??м баш?орттар У?ы? хан?а ?аршы баш к?т?р?л?р [62] .

Бе??е? эраны? I ме? йыллы?ы а?а?ында баш?орттар к?нбайышта Волга йыл?а?ынан алып к?нсы?ышта Тубыл йыл?а?ына тиклем, к?нья?та Илек ??м Яйы? (Урал) йыл?аларынан башлап т?нья?та Кама ??м Сылва йыл?аларына тиклемге ер??р?? й?ш?й ??м т?рл? д??л?тт?р составына ин? ( Д?шти ?ыпса? , Т?рки ?а?анаты , Хазар ?а?анаты , Волга буйы Бол?ары , Алтын Ур?а , ?азан ханлы?ы , Ну?ай Ур?а?ы , Себер ханлы?ы ). XVI быуатты? 2?се ярты?ында баш?орттар М?ск?? батшалы?ына ин?. Д??л?т х?рби хе?м?т ??м баш?а й?кл?м?л?р?е ?т??, я?а? ??м ?алымдар т?л?? шарты мен?н баш?орттар?ы? а?абалы? хо?у?ы, урында?ы ??идаралы?ы ( йыйын , ?оролтай), традицион йолалары, байрамдары, дин тотоу ирке ?а?ланыуын гарантиялай. Колониялаштырыу?ы? к?с?йе?е, ?алымдар ??е?е ??м й?кл?м?л?р ?аныны? артыуы, баш?орттар?ы? а?аба ер??рен тартып алыу, урында?ы ??идаралы?ты? сикл?не?е баш?орт ихтилалдарына (XVII?XVIII бб.) с?б?п була. Т?б?кте? баш?а халы?тары мен?н берг? баш?орттар Кр??ти?нд?р ?у?ышында (1773?1775) ?атнаша. 1798?1865 йылдар?а Баш?ортостанда идара ите??е? кантон система?ы була, баш?орттар х?рби хе?м?тле ?атламдар?а (Баш?орт полктары, Баш?орт-миш?р ??ск?ре ) ?арай. XIX?XX быуат башында баш?орттар ?аны арта (1897 йылда ?арай 1311 ме? кеше), м??ариф, м???ни?тте? артабан?ы ??еше к???тел?.

Революциянан ( 1917 ) ?у? Баш?ортостан автономия?ын т???? ?с?н к?р?ш башлана. 1919 йылды? мартында ???к Совет власы мен?н Баш?орт х?к?м?те ара?ында Баш?орт Совет автономия?ы тура?ында килеше?г? ?ул ?уйыла. 1922 йылда Оло Баш?ортостан ойошторол?андан ?у?, баш?орттар?ы? к?п ?л?ш? унан ситт? ?ала ( Ту?-Соран кантоны , Ялан кантоны , Ар?аяш кантоны ). 1926 йыл а?а?ында баш?орттар ?аны революция?а тиклемге осор мен?н са?ыштыр?анда ике тап?ыр?а тиерлек к?мей ??м СССР ??а 714 ме? кеше т?шкил ит?, БАССР ??а?? 584,8 ме?: Граждандар ?у?ышы, ?ороло? ??м аслы? э?емт?л?ре ??ен ?и??ер?. Баш?орттар ?аны артыуына с?й?си репрессиялар, Б?й?к Ватан ?у?ышы кире йо?онто я?ай. Баш?орттар?ы? бер ?л?ш? уры?тар , татар?ар тарафынан ассимиляциялана. Халы? ?аныны? революция?а тиклемге ким?лен? тик 1989 йылда ?лг?шел?. Баш?орттар?ы? баш?а т?б?кт?рг? миграция?ы к???тел?: 1926 йылда?? д?й?м ?анды? 18?%?ы, 1959 ?? 25,4?%?ы, 1989 ?? 40,4?%?ы. Эш урындары етешм?? ??м у?ай?ы? социаль шарттар ар?а?ында, ниге???, к?нья??к?нсы?ыш ??м к?нья? райондар?ан халы? к?сеп кит?. ?у??ы йылдар?а баш?орттар?ы? Урта Азия, ?а?а?стан ??м баш?а т?б?кт?р??н ?айтыу тенденция?ы (1992?96 йй. 4904 кеше) к???тел?. Баш?орттар?ы? социаль?демографик структура?ында эшсел?р синыфы, интеллигенция, инженер?техник хе?м?тк?р??р ?аны арта.

 
1897 йыл?ы Б?т? Р?с?й и??бен алыу м??л?м?тт?рен? ярашлы Р?с?й империя?ында баш?орт телене? таралыу ареалы.

Баш?орт теле алтай телд?ре ?аил??ен? инг?н т?рки телд?р?е? бере?е (?ыпса? т?рк?м?н?? ?ыпса??бол?ар т?рк?мс??е). Баш?орттар?ы? милли теле, уры? теле мен?н бер р?тт?н, Баш?ортостан Республика?ыны? д??л?т теле. Шулай у? Р?с?й Федерация?ыны? ?ур?ан , Свердловск , Сил?бе , Т?м?н , ?амар , ?арытау , Чита ??м Ырымбур ?лк?л?ренд?, Пермь крайында , Татарстанда , Коми Республика?ында , Саха Республика?ында , Урта Азия республикаларында, ?а?а?станда ?. б. тарал?ан. Баш?орт теленд? ??йл?ше?сел?р ?аны?? 1057 ме?г? я?ын кеше (2002).

Т?п диалекттары: т?нья?-к?нбайыш , к?нсы?ыш ??м к?нья? . Лексик ??м фонетик?грамматик билд?л?ре буйынса татар телен? я?ын.

Баш?орттар?ы? к?бе?е уры? телен , бер ?л?ш? мари телен , сыуаш телен , татар телен , удмурт телен ??м баш?алар телд?р?е бел?.

И??бе ??м урынлашыуы

??г?ртерг?
 
2010 йыл?ы Б?т? Р?с?й и??бен алыу м??л?м?тт?рен? ярашлы Волга-Урал регионында баш?орттар?ы? таралып ултырыуы.

Р?с?й империя?ыны? беренсе б?т? халы? и??бен алыу ( 1897 ) ва?ытында милл?т тура?ында ?орау бирелм?г?н. Шул у? ва?ытта ту?ан тел ??м нинд?й динг? ышаныу?ары тура?ында?ы ?орау?а яуаптар буйынса теге й?ки был милл?тте? ?ан и??бен билд?л?п була. 1897 йылда Р?с?й?? 1 321 363 кеше ту?ан телен баш?орт теле тип ата?ан. Баш?орттар?ы? 99,2?% ?ф? (899 910), Ырымбур (254 561), Пермь (85 395), ?амар (57 242), Вятка (13 909) губерналарында й?ш?г?н.

Б?т? донъяла халы? ?анын те??л ген? билд?л??е бик ауыр. ?мм? ?ай?ы бер сы?ана?тар?а донъяла баш?орттар 2 миллион тир??е кеше тиг?н фаразлау?ар бар. 2010 йыл?ы халы? и??бен алыу м??л?м?тт?рен? ярашлы, Р?с?й Федерация?ында 1 584 554 баш?орт, шул и??пт?н Баш?ортостан Республика?ында ?? 1 172 287 баш?орт терк?лг?н [63] [64] [65] .

Х??ерге ва?ытта Тарихи Баш?ортостан?а инг?н территориялар?ан тыш, баш?орттар Р?с?й Федерация?ыны? барлы? субъекттарында, шулай у? сит илд?р?? й?ш?й??р.

Халы? и??бен алыу м??л?м?тт?ре буйынса баш?орттар?ы? ?ан и??бе (кеше)
1897 [66] 1926 1939 1959 1970 1979 1989 2002 2010 2021
Р?с?й империя?ы , СССР ? 713 693 843 648 989 040 1 239 681 1 371 452 1 449 157 ? ? ?
РСФСР , Р?с?й Федерация?ы 1 321 363 712 366 824 679 953 801 1 180 913 1 290 994 1 345 273 1 673 389 1 584 554 1 571 879
Баш?орт АССР-ы , Баш?ортостан Республика?ы 899 910 625 845 671 188 737 711 892 248 935 880 863 808 1 221 302 1 172 287 1 268 806

Урбанизация процесы ?ала хал?ыны? 1938 йылда 5,8?%?тан 2002 йылда ?арата 42,4?%??а тиклем артыуына килтер?. ?алалар?а баш?орттар ?аны 518 ме? кеше т?шкил ит?, шул и??пт?н ?ф?л? ?? я?ынса 155 ме?; Ст?рлетама?та ?? 41 ме?; Нефтекамала ?? 34 ме?; Сибай?а ?? 29 ме?; Салауатта ?? 28 ме?; Ишембай?а ?? я?ынса 20 ме?; М?л??езд? ?? 17 ме?.

Хужалы?ы

??г?ртерг?

Баш?орттар?ы? т?п ??н?р-к?себе булып игенселек , ?унарсылы?, соло?соло? , балы?сылы? , йыйыусылы? мен?н аралаш ярымк?см? (й?йл??) малсылы?ы ?. б. тор?ан [67] .

Баш?орттар?ы? хужалы? ?оролошона й?ш?? урынында?ы т?би??т м?хите?? дала, тау районы ??м тау ит?ге, гумус?а бай тупра?, йыл?алар, к?лд?р ??енс?леге?? бары?ы т?ь?ир ит?. Баш?ортостанды? ер а?ты фай?алы ?а?ылма байлы?тар?а ?? тимер м??д?нен?, нефтк?, газ?а, т??л? металдар?а бай. Бик к?п фай?алы байлы?тар булыуы, отошло урынлашыуы ??м кеше потенциалы Баш?ортостанда х??ерге заман талаптарына яуап бирерлек хужалы??? сеймал табыу ??м я?ыулы? с?н???тен, улар?ы эшк?рте? с?н???тен, ?илми учреждениелар ??м м?кт?пт?р?е, ?илми ниге?г? ?орол?ан ауыл хужалы?ын, Ф?нд?р Академия?ын булдырыр?а м?мкинлек бир?.

Кейеме

??г?ртерг?
 
?атын-?ы? ??м ир??р милли кейеме

XVII быуаттан башлап ?ына баш?орт милли костюмы тура?ында я?ма сы?ана?тар билд?ле. XVII?XVIII быуаттар?а хал?ыбы? к?рше милл?тт?р мен?н ты?ы? м???ни б?йл?нешт? торма?ан, шу?а ла милли ??енс?лект?р ?? ны?ыра? ?а?ланып килг?н. Баш?орттар кейем ?с?н к?бер?к киндер??н ??м кесертк?нд?н ?у?ыл?ан ту?ыманы, ?ары? ??м баш?а т?рл? й?нлек тирел?рен, кейе??е, й?нд?, мамы?ты фай?алан?ан. Баш?орттар сит илд?р??н ( Б?й?к еб?к юлы аша) килтерелг?н еб?к, атлас, барса ту?ымаларын да ?уллан?ан, улар?ы? ?лг?л?ре борон?о ?ор?андар?а ла табыла. Был ту?ымалар ?имм?т тор?ан, шу?а ла еб?к кейем?? затлылы? билд??е ?анал?ан.

XIX быуат?а тиклем баш?орттар с?км?н, ел?н, тун кей??, был осор?а билле бишм?т, к?з?кей, камзул ?ыма? кейемд?р ки? тарала. Бигер?к т? ир-егетт?р?е? кейеме ?ур ??г?реш кисер?. XIX быуат башында?ы гравюралар?а ир-егетт?р борон?о кейем кей??, быуат а?а?ында?ы фотолар?а?ы кейем айырма?ы к??г? ташлана. Баш?орт кейемд?ре, бигер?к т?, байрам ?с?н кейемд?р бик к?п т?рл?. К?н торошона ??м ми?гелен? ?арамай, эске кейем ??т?н?н ?ат-?ат халат кейг?нд?р.

Аш-?ыуы

??г?ртерг?

Баш?орт милли аштарыны? т?п масса?ын бешерелг?н, киптерелг?н ??м ?а?лан?ан йыл?ы ??м ?уй ите, ??т продукттары, киптерелг?н ел?к, б?рт?кл? культуралар, баш?орт балы т?шкил итк?н. Был ашамлы?тар?ы? ми?алы булып ?а?ы-?арта (йыл?ы колбаса?ы), ба?тырма (?а?лан?ан ит), шулай у? ?ымы? , сей?ле hары май, муйыл майы, ?орот (?оро ?орот), эремсек ??м айран тора?? улар?ы? бары?ы ла й?йге э?ел? л? са?ыштырмаса я?шы ?а?лана ??м юл?а алыу ?с?н у?айлы. ?ымы? тап юлда ??ерл?н? тип и??пл?н??? бей? ??т? ?алын?ан ?ауыт эй?рг? б?йл?нг?н ??м ?абала к?н? буйына сай?алып й?р?т?лг?н.

Традицион баш?орт ашамлы?ы бишбарма? бешерелг?н итт?н ??м ?алманан (эре итеп ки?елг?н ту?мас т?р?) ??ерл?н?, мул итеп ?у?ан, й?шел т?мл?ткест?р ?ушыла ??м, ?лбитт?, ?орот ??т?л?. Баш?орт аш-?ыуыны? (кухня?ыны?) к??г? ташланып тор?ан та?ы бер ??енс?леге: ашамлы?тар янына йыш ?ына ??т ризы?тары бирел??? ?ир?к осра?тар?а ?ына табын ?орот?о? ??м ?айма??ы? була. Баш?орт ашамлы?тарыны? к?пселеге ??ерл?? ябайлы?ы ??м ту?лы?лы булыуы мен?н айырылып тора.

Айран , бу?а, ?а?ы, ?атлама, ?ымы? , манты , ?йр? , ыумас ашы ??м баш?а бик к?п ашамлы? т?р??ре Урал тау?арынан Алы? К?нсы?ыш?а са?лы бил?м?л?р?? й?ш?г?н к?п халы?тар?ы? милли ашамлы?ы тип ?анала.

1920?1930 йылдар?аса, баш?орттар?ы? ?аил? тормошо ислам дине, ш?ри??т ?анундарына буй?он?ан, л?кин баш?орт йола ??м ????т ?а?и??л?ре был ?лк?г? ??енс?лект?р бирг?н. Ислам дине ?абул ителг?нсе й?ш?п килг?н левират , сорорат ке?ек ????т ?анундары совет осоронда ла о?а? йылдар ?а?ланып ?ал?аны билд?ле. Р?с?й империя?ы д??ренд? никах?а ине??е, тыу?ан сабый?ар?ы махсус кен?г?л?рг? терк???е мосолман рухани?ары баш?ар?ан. ?ир?к бул?а ла, ир мен?н ?атынды? айырылышыу осра?тары ла бул?ан. Был ??м?л ислам ?анундарына ярашлы баш?арыл?ан.

К?п ?атынлылы? башлыса мосолман рухани?ары ??м бай ?атлам?а ?ара?ан баш?орттар ара?ында осра?ан [68] . Бынан тыш, вафат бул?ан а?а?ыны? ?атынына ?усты?ын ?йл?ндере? (левират) ????ти х?л бул?ан. Совет осоронда к?п ?атынлылы? тыйыла, л?кин ??м?лд?, бындай ?аил?л?р р?сми терк?лм??? л?, й?ш??ен дауам ит?. Х??ерге заманда Р?с?й ?анундарына ярашлы к?п ?атынлылы? тыйыл?ан, л?кин мосолман дине й?м?и?тт? ?урыра? урын ала бар?ан ?айын, халы? ара?ында к?п ?атынлы ?аил?л?рг? ?араш, т?рл? с?б?пт?р ар?а?ында, ы??ай я??а ??г?р? бара [69] .

?аил? башлы?ы тип ата кеше и??пл?нг?н, ул б?т? ?аил? ?с?н яуаплы бул?ан. ?аил?л?ге и? ?лк?н ?атын, й?ки ?аил? башлы?ы ?атыны ?й??ге ?атын-?ы? эшт?ре мен?н ет?кселек итк?н.

Ире вафат бул?ан ?атын йыш осра?та ирене? ?аил??енд? ?ал?ан (ирене? бер ту?ан ?усты?ына, й?ки я?ын ту?анына кей??г? сы??ан). Икенсе ?аил?г? китк?н х?лд?, ?атын?а уны? бирн??е ?айтарып бирелг?н, ? балалары м?рх?м ирене? ту?андарында ?ал?ан. Совет осорона тиклем баш?орттар етем ?ал?ан ту?андарын ?? ?аил??ен? алып, ?? бала?ы ке?ек ?ара?ан, был ерг? а?абалы? хо?у?ына ??м баш?орт хал?ыны? борондан килг?н традицияларына б?йле була. Етем ту?андар?ы ?арау ? изге бурыс тип ?арал?ан, халы? был т?ртипте ны? ?а?ла?ан.

1920?1930 йылдар?а тиклем баш?орттар ара?ында этник ?атнаш ?аил?л?р ?ир?к осрай, шул д??ер??н алып, тулы булма?ан ?аил?л?р, етем балалар ?аны арта.

Х??ерге ва?ытта баш?орт й?шт?ре никах?а ?у?ыра? ин?, бер-ике балалы ?аил?л?р йышыра? осрай.

Баш?ортостанда никах РФ ??м РБ Конституциялары, 1995 йыл?ы РФ ??м 1994 йылды? 2 мартында ?? к?с?н? инг?н БР ?аил? кодексы мен?н к?йл?н? [70]

Байрамдар

??г?ртерг?

Туй байрамы (туй)- кеше ??меренд? и? м??им байрамдар?ы? бере?е. Баш?орт хал?ы баш?а мосолмандар ке?ек ?к дини (мосолман) байрамдар ?тк?р?: Ура?а байрамы , ?орбан байрамы , м??лид ??м баш?алар [71] .

Шулай у? борондан, м?ж?силек осоронан ?ал?ан халы? байрамдары: ?атын-?ы?, бала-са?аны? я??ы ?аршылау байрамы- ?ар?атуй (апрелд?н июнг? тиклем ?тк?рел?) [72] , к?к?к киле?г?- К?к?к с?йе (Тау?а сы?ыу, С?хр?г? сы?ыу, Тел?к салыу, ?у??ала? байрамы); унан ?у? я??ы ба?ыу эшт?ре тамамланыу байрамы- ?абантуй ?тк?рел?. Йыйын (?ай?ы бер урында ≪б?йге≫, ≪май?ан≫)-15 май?ан 15 июлг? тиклем, ура??а т?шк?нсе ?тк?релг?н й?йге байрам. Йыйын ва?ытында баш?орт хал?ы ?с?н и? м??им м?сь?л?л?р (д??л?т, х?к?м?т мен?н м?н?с?б?тт?р?е яйлау, ер м?сь?л??е ?.б.) тикшерелеп, бер т?пт?н булып улар?ы х?л ите? ?с?н ?арар ?абул ителг?н. Йыйындар х??ерге заманда ла ?тк?рел?.

К???н- С?мб?л? , ?бей??р сыуа?ы; ?ыш башында- ?а? ?м??е , ?у?ым байрамы; ?ыш?ы Нарду?ан (декабрь а?а?ынан февраль башына тиклем) ??м баш?а йола байрамдары.

Я?ы байрамдар?ан ? апрелд? ??м сентябрь айында Ш?ж?р?, Милли кейем байрамы, ?ы??ар ?айтты ауыл?а, ≪?аумы?ы?ы?, ауылдаштар!≫, Урам байрамдары ?т? [73] . Бынан тыш д?й?м илд? ?тк?рел? тор?ан байрамдар: Я?ы йыл, Ватанды я?лаусылар к?н?, Халы?-ара ?атын-?ы??ар к?н?, Халы?-ара хе?м?тс?нд?р?е я?лау к?н?, Р?с?й к?н? ?.б.билд?л?нел?.

 
Баш?орттар Мулда?ай ауылы янында к?н урта?ында?ы нама? ?ыла. Максим Дмитриевты? 1890-сы йылдар?а?ы фото?ы.

Диндар баш?орттар?? мосолман ?с?нни??р. Ислам динене? Баш?ортостан?а ?теп ине?ен? мосолман илд?ре мен?н VIII?IX быуаттар?а урынлаштырыл?ан сау?а-и?тисади б?йл?нешт?р булышлы? итк?н. Баш?ортостанды? Ишембай районында?ы Левашёв ??берлеге Уралды? т??ге мосолман археологик ?омарт?ы?ы булып и??пл?н?. Бында э?л?не? барышында ??р?п х?лиф?легене? 706 ??м 712 йыл?ы ?с к?м?ш дир??ме ??м алтын динары, шулай у? м?йетт?р?е? ?улдары к???? буйлап ?у?ыл?ан, баштары к?нбайыш?а й?н?лтелг?н ирт? мосолман зыяраты ??бер??ре табыл?ан [74] . VII быуатта п?й??мб?р М?х?мм?тте? ?? с?х?б?л?рен К?нья? Урал ?а еб?ре?е тура?ында м??л?м?тт?р бар. Т?р?к дин белгесе Усман Нури Топбаш ??м Н??шб?нди? суфый?ар т?ри??тене? башлы?ы ш?йех М?х?мм?т Назим ?л-Ха??ани Баш?ортостан?а еб?релг?н ?с с?х?б?не атай?ар [75] . Быны ?? хе?м?тт?ренд? тарихсылар Хисаметдин бин Ш?р?фетдин ??м Таджетдин Ялсы?ол ?л-Баш?орди ра?лай, улар шулай у? баш?орттар?ан кемд?р т??гел?р??н булып ислам динен ?абул ите?е ха?ында х?б?р ит?л?р. Хисаметдин бин Ш?р?фетдин ??ене? ≪Бол?ар тарихы≫ китабында баш?орттар?ы? ислам динен ?? к?ршел?рен?н ирт?р?к, ?ижр? буйынса 195 йылда (Григориан календары буйынса 748 йылда) ?абул ите???ре тура?ында я?а [76] . ≪Кун-?л-?кб?р≫ (≪Ва?и?алар?ы? асылы≫) т?рки??р тарихында баш?орттар?ы? я?ынса 70 ?ала?ы ??м ??л???е булыуы, ? исламды улар ?ижр?не? 530 йылда (Григориан календары буйынса 1152 йылда) ?абул ите???ре ха?ында телг? алына [76] .

Урта Азия илд?ре мен?н м???ни ??м сау?а-и?тисади м?н?с?б?тт?ре Баш?ортостанда х?н?фи м?з??бе т??лим?тене? таралыуына булышлы? итк?н. Баш?орттар ара?ында ислам динене? таралыуына шулай у? 922 йылда Волга буйы Бол?арыны? исламды д??л?т дине булара? ?абул ите?е л? с?б?псе бул?ан. ?мм? Аллен Франк буйынса, ≪и? м??име баш?орттар?ы? исламлаштырыу тура?ында?ы бик борон?о к?пселек ??м йыш ?ына осра?ан ри??й?тт?ренд??? был Бол?ар ?ала?ы улар?а б?т?нл?й булмауы, ? исламлаштарыу Бохара, Ба?дад ??м Анатолия миссионер?арына беркетел?≫ [77] . Ирт? осор?а баш?орттар?а ислам динен таратыу?а ?ур ролде Ясауи ??м Н??шб?нди? т?ри??тт?рене? суфый миссионер?ары баш?ар?ан, улар К?нья? Урал?а Урта Азияны? ???к ?алаларынан, т?? сиратта Бохаранан, килг?н.

Ауы?-тел ижады

??г?ртерг?

Баш?орт ауы??тел ижадында ≪Урал батыр≫ , ≪А?бу?ат≫ , ≪И?е?к?й мен?н Мора?ым≫ , ≪Алпамыша мен?н Барсын?ылыу≫ ??м баш?а эпостар т?п урынды бил?й. ?ки?т фольклоры героик, тылсымлы, к?нк?реш ?ки?тт?рен?н тора. Баш?орт эпик, лирик, к?нк?реш йыр?арына ши?ыр ??м к?й ??енс?лект?ре, бейе???рен? пантомима элементтары, ?атмарлы сюжет структура?ы (≪Байы?≫, ≪Перовский≫) хас. Баш?орт халы? ижады традициялары профессиональ с?н??т ??м ???би?т ниге?ен? ята. Би?????улланма с?н??те художество???р?тл?? сараларыны? к?п т?рл?л?г?, композицион алымдар камиллы?ы, орнаментты? тасуирилы?ы мен?н ?ы?атлана. Аппликация, сиге?, б?йл??, кейе?, а?ас, таш, к?н, металл, бу?тау?ы художестволы эшк?рте? ки? ??еш ала.

И?к?рм?л?р

??г?ртерг?
  1. Том 5. ≪Национальный состав и владение языками≫. Таблица 1. Национальный состав населения
  2. Агентство Республики Казахстан по статистике. Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан 2011 йыл 11 май архивлан?ан .
  3. Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985?2003  (инг.)
  4. Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году 2016 йыл 10 март архивлан?ан .
  5. http://joshuaproject.net/countries/UZ
  6. Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года
  7. Демоскоп. МССР. 1989
  8. [1]
  9. Демоскоп. Груз. ССР 1989
  10. Демоскоп. Аз. ССР 1989
  11. [2]
  12. Национальный состав Республики Беларусь.Статистический бюллететень Национальный Статистический комитет Республики Беларусь., Минск 2020 (недоступная ссылка)
  13. https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/backup/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf 2019 йыл 17 февраль архивлан?ан .  (латыш.) ]
  14. Перепись населения и жилищного фонда Республики Таджикистан 2010 года. Национальный состав, владение языками и гражданство населения Республики Таджикистан. Том III 2013 йыл 14 октябрь архивлан?ан .
  15. [3]
  16. PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011  (инг.)
  17. GYVENTOJAI PAGAL TAUTYB?, GIMT?J? KALB? IR TIKYB? (Национальный, языковой и религиозный состав Литвы)
  18. Lewis, M. Paul (ed.). Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition.  (ингл.) . Dallas, Tex.: SIL International. (2009). Дата обращения: 15 апрель 2011. Архивировано 23 август 2011 года.
  19. Том 4 ? ≪Национальный состав и владение языками, гражданство≫. 5. Владение языками (кроме русского) населением наиболее многочисленных национальностей (с численностью 400 тысяч человек и более) 2012 йыл 26 ?инуар архивлан?ан .
  20. Юсупов Р.?М. ?Антропологические типы //Башкирская энциклопедия. В 7 т.: Т.1. A-Б.?? Уфа: Башкирская энициклопедия, 2005, С.169.
  21. Юсупов Р. М . Антропологические типы // Башкирская энциклопедия .?? Уфа: ГАУН РБ ≪Башкирская энциклопедия≫ , 2015?2024.?? ISBN 978-5-88185-306-8 .
  22. Лобов А. С. Структура генофонда субпопуляций башкир. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук . Уфа, 2009. 2011 йыл 16 август архивлан?ан .
  23. Татары. - М.: Наука, 2001, С.42-43.
  24. Nemeth G. Ungarische Stammesnamen bei den Baschkiren. Hungary, Budapest, 1966.
  25. Немет Д. Венгерские племенные названия у башкир. Будапешт, 1966.
  26. Бикбулатов Н. В. Баш?орт, этноним // Баш?орт энциклопедия?ы .?? ?ф?: БР ДА?У ≪Баш?орт энциклопедия?ы≫ , 2015?2024.?? ISBN 978-5-88185-143-9 .
  27. Татищев В. Н. История Российская". Т. 1.?? М.-Л., 1962.?? С. 252.
  28. Рычков П. И. История Оренбургская.?? СПб., 1759.?? С. 10.
  29. Готлиб И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов и их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, вероисповеданий и прочих достопамятностей.?? СПб., 1799.?? С. 85.
  30. Юматов В. С. О названии башкирцев // Оренбургские губернские ведомости.?? №?24.?? С. 297.
  31. Алекторов А. Е. // Оренбургский листок.?? №?46.
  32. Бикбулатов Н. В. Этноним ≪баш?орт≫ / Башкирская этнонимия
  33. Nemeth Gy. A honfoglalo magyarsag kialakulasa.?? Budapest, 1930.
  34. Munkachi B. Etnographia, VI, Budapest 1895, 380?381
  35. Danlop D. M. The History of Jewish khazars.?? New Gersey, 1954.?? P. 34.
  36. ?хм?тз?ки В?лиди Ту?ан . ?≪Баш?урт≫ ??м ≪Бул?ар≫ ?????рене? этимология?ы / Ибн Фа?ландын юлъя?ма?ы // Ватандаш .?? 1997.?? №?7.?? С.?108?109.?? ISSN 1683-3554 .
  37. Баскаков Н. А. Модели тюркских этнонимов и их типологическая классификация. // Ономастика Востока.?? М., 1980.?? С. 199?207.
  38. Баскаков Н. А. О происхождении этнонима башкир. // Этническая ономастика.?? М., 1984.
  39. Баскаков Н. А. О происхождении этнонима башкир // Сборник ≪Этническая ономастика≫. Академия наук СССР. Институт этнографии имени Н. Миклухо-Маклая.?? М.: Наука, 1984.
  40. З?киев М. З. Этногенез тюрков, булгар и башкир.?? Уфа: Гилем, 2011.?? С.?58.?? 288?с.?? ISBN 978-5-7501-1272-2 .
  41. Уметбаев М. И. ?Башкиры // Ватандаш .?? 1998.?? №?2.?? С.?161.?? ISSN 1683-3554 .
  42. Сыуаш теленд? ≪вун≫?? 10 ?анын а?лата
  43. Сыуаш теленд? ≪пилллек//пилек≫?? 5 ?анын а?лата
  44. А?набаев ?. М.  Та?ы ла ≪баш?орт≫ этнонимы тура?ында // Ватандаш .?? 2002.?? №?6.?? С.?100?106.?? ISSN 1683-3554 .
  45. Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения.?? М .: Наука, 1974.?? С.?447?448.?? 572?с.
  46. Руденко С.?И.?Башкиры. М.-Л., Наука, 1955, с.351. 2003 йыл 8 март архивлан?ан .
  47. Мажитов Н. А., Султанова А.?Н.?История Башкортостана. Уфа, Китап, 2010, (недоступная ссылка) С.108 (Смирнов К. Ф. о дахо-массагетских корнях башкир). 2012 йыл 20 ?инуар архивлан?ан .
  48. Р.?М.?Юсупов. Краниология башкир. Л., Наука, 1989; Юсупов Р.?М.?Некоторые проблемы палеоантропологии Южного Урала и этнической истории башкир//XIII Уральское археологическое совещание. Тезисы докладов, часть II, Башkортостан, Уфа, ВЭГУ, 23-25.04.1996, С. 120?123.
  49. Зинуров Р.?Н.?Башкирские восстания и индейские войны?? феномен в мировой истории. Уфа, Гилем, 2001, (недоступная ссылка) С.11 (прабашкиры?? потомки отделившихся скифов). 2012 йыл 20 ?инуар архивлан?ан .
  50. Галлямов С.?А.?Башкорды от Гильгамеша до Заратустры. Уфа, РИО РУНМЦ Госкомнауки РБ, 1999 2012 йыл 20 ?инуар архивлан?ан . (О башкордах из родов Тангаур и Гайна) 2012 йыл 20 ?инуар архивлан?ан . .
  51. [ http://old.archeo-news.ru/2012/07/blog-post_24.html 2016 йыл 15 март архивлан?ан . ]
  52. Лобов А.?С.?Структура генофонда субпопуляций башкир. Диссертация кандидата биологических наук.?? Уфа, 2009.?? 131 с. 2011 йыл 16 август архивлан?ан .
  53. Йосопов Р. М. ??бил? // Баш?орт энциклопедия?ы .?? ?ф?: БР ДА?У ≪Баш?орт энциклопедия?ы≫ , 2015?2024.?? ISBN 978-5-88185-143-9 .
  54. 54,0 54,1 Лурье С. Я. История Древней Греции / С.?Я.?Лурье.?? Л., 1940.?? Ч. 1.?? 685 с.
  55. 55,0 55,1 Геродот . ≪История≫. Книга Четвёртая. ≪Мельпомена≫
  56. Киекбаев Дж. Г. Некоторые вопросы изучения башкирских и татарских диалектов.?? С. 19.
  57. 57,0 57,1 57,2 Ахметзаки Валиди Тоган . История башкир.?? Уфа: Китап, 2010.?? С.?21?23.?? 352?с.?? ISBN 978-5-295-05000-8 .
  58. Еникеев З. И.  Когда и как возникла Башкирская республика? // Ватандаш .?? 2009.?? №?3.?? ISSN 1683-3554 .
  59. Вэй Чжэн. Хроника государства Суй.?? Пекин: Бона, 1958.?? Гл. 84, С 18б, 3.
  60. Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения.?? М .: Наука, 1974.?? С.?427?428.?? 572?с.
  61. "[Войска] победоносно и с триумфом возвратились и присоединились к Огузу. После этого они все вместе переселились в области северных стран и направились в сторону К.р.л. и Башгурда. Сначала они добрались до высокой крепости под названием Улу Багур. Здешнего правителя звала Кара-шит Ягы. Огуз одержал верх над его войсками и подчинил тамошние края. За то, что Огуз ко всякому проявлял милосердие и любовь, и взрослые, и старшие дали ему имя ≪Огуз ака≫. Когда начинался поход против К.р.л. и Башгурдов, то к Огузу собрались люди из девяносто тысяч юртов и поэтому их стали называть Он тогуз Огуз. В пути Огуз обнародовал приказ о том, что ≪всякий, кто отстанет в пути, должен быть наказан по закону (яса), чтобы не отставал… Что касается жителей страны К.р-л. и Башгурд, то они были весьма необузданными и коварными. Из-за своей гордости и надменности они не склоняли свои головы ни перед одним владыкой. Огуз захватил их падишаха по имени Кара-шит. К.р.л. и Башгурды стали илем и обязались выплачивать дань…≫

    ? Фазлаллах Рашид ад-Дин. Огуз-наме / Пер. с персидского, предисловие, ком-ментарии, примечания и указатели Р. М. Шукюровой.?? Баку: Элм, 1987.?? С.?33.

  62. Антонов И.?В. Абу-л-Гази. Из ≪Шеджере-и таракимэ≫ (≪Родословная туркмен≫) // Башкиры в эпоху средневековья.?? Уфа, 2012.?? С.?300.?? 308?с.?? ISBN 978-5-905-269-05-9 .
  63. ???мт? хата?ы: <ref> там?а?ы д?р?? т?гел; пер.2010 т?ш?рм?л?ре ?с?н текст ю?
  64. ???мт? хата?ы: <ref> там?а?ы д?р?? т?гел; этнорф2010 т?ш?рм?л?ре ?с?н текст ю?
  65. Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России 2012 йыл 1 июнь архивлан?ан .
  66. 1897?й. халы? и??бен алыу м??л?м?тт?ре Р?с?й империя?ы ??м ?ф? губерна?ы территориялары буйынса бирелг?н
  67. Алексей Шушпанов. Вели оседлый образ жизни. Чем занимались башкиры в древности на самом деле. ≪Аргументы и Факты≫, 2018, 10 августа  (рус.)  (Тикшереле? к?н?: 12?июнь?2019)
  68. Т?пл? ?аил?-д??л?т ниге?е
  69. И.Солтанморатов. Донъя к?рке-й?р мен?н
  70. ?аил? хо?у?ы
  71. Ю.Минишев. Праздники Башкортостана
  72. ?ар?атуй
  73. Ш?ж?р? байрамы тарихынан
  74. Ахмад Макаров.
  75. В Миякинском районе установили мемориал сподвижникам пророка Мухаммада . ИА ≪Башинформ≫ (17 июнь 2011). Дата обращения: 29 март 2019.
  76. 76,0 76,1 Уметбаев М. И. ?Башкиры // Ватандаш .?? 1998.?? №?2.?? С.?161?162.?? ISSN 1683-3554 .
  77. Франк А. Дж. Исламская историография и ≪булгарская≫ идентичность у татар и башкир в России.?? Казань, 2008.?? С. 118.

?ылтанмалар

??г?ртерг?
  Тыш?ы р?семд?р
Баш?орттар
  Фотоколлекция музея антропологии и этнографии им. Петра Великого ≪Кунсткамера≫ РАН