Q?dim Misir tarixi

Sulal? onc?si dovr

Tasi m?d?niyy?ti

Badar m?d?niyy?ti

Nakadi m?d?niyy?ti

Amrat m?d?niyy?ti (I Nakad) Gerzey m?d?niyy?ti (II Nakad)

A?a?ı Misir

Yuxarı Misir

Sulal?l?r dovru

Erk?n pad?ahlıq

I sulal? ? II sulal?

Q?dim pad?ahlıq

III sulal? ? IV sulal? V sulal? ? VI sulal?

Birinci aralıq dovr

VII sulal? ? VIII sulal? IX sulal? ? X sulal? XI sulal?

Orta pad?ahlıq

XI sulal? ? XII sulal?

?kinci aralıq dovr

XIII sulal? ? XIV sulal? XV sulal? ? XVI sulal? XVII sulal?

Yeni pad?ahlıq

XVIII sulal? XIX sulal? ? XX sulal?

Ucuncu aralıq dovr

XXI sulal? XXII sulal? ? XXIII sulal? XXIV sulal? ? XXV sulal? XXVI sulal?

Sonrakı dovr

XXVIII sulal? XXIX sulal? ? XXX sulal?

Fars dovru

XXVII sulal?  • XXXI sulal?

Yunan-Roma dovru

Argeadlar  • Ptolemeyl?r

bax muzakir? redakt?

Q?dim dovr v? ya Q?dim Misirin "Yeni dovr" adlandırılan zaman k?siyi e.?. 1550 ? 1070 ci ill?ri ?hat? edir, fironlar dovranı kimi s?ciyy?l?ndirilir.

T?xmin?n 500 illik zamanı ?hat? ed?n bu dovr ozunu hokmdar fironlar t?r?find?n in?a etdirilmi? saysız-hesabsız qalalar, m?b?dl?ri, fateh yuru?l?ri il? xarakteriz? edir. Bu dovr III Tutmos t?r?find?n aparılmı? Megiddo, 300 il sonra II Ramzes t?r?find?n aparılmı? Kade? doyu?u , el?c? d? firon d?fnl?ri il? yadda?larda qalmı?dır. Bu dovr? aid bir cox mumiyalar, el?c? d? II Amenofis? m?xsus q?bir yax?ı qorunmu? ??kild? gunumuz? g?lib cıxmı?dır. Q?dim dovr? XVIII, XIX v? XX manefon sulal?l?rinin fironlarının hokmranlı?ı t?saduf edir. Q?dim dovr olk?nin yadellil?r t?r?find?n i??alından sonra oz yerini Ucuncu aralıq zaman k?siyin? vermi? olur.

Sosial partlayı?lara g?tirib cıxartmı? daxili c?ki?m?l?r XII sulal?nin suqutu v? olk?nin q?sbkar hiksoslar t?r?find?n qar?t edilm?si il? n?tic?l?nmi? olur. E.?. 1640 cı ild? olk?nin boyuk bir hiss?si, xusus?n ?imalı q?sbkar hiskosların ?lin? kecmi? olsa da c?nub ?razil?r Fiv ?trafında birl???r?k muqavim?t noqt?sin? cevrilmi? olur. I Taa v? II Taanın hokmranlı?ı dovrund? Fiv v? Avaris arasındakı qar?ıdurma acıq-a?kar munaqi??y? cevrilmi? olur. Kamosun dovrund? (e.?. 1555 ? 1552) fivlil?r quvv? toplayaraq hiksosları qovmaq ucun lazımi hazırlıqlar gorulmu? olur. N?hay?t e.?. 1552 ci ild? firon I Ahmos t?r?find?n Aravis tutularaq Q?dim Misirin hiksos hokmranlı?ına son qoymu? olur. Uzun-uzadı h?ml?l?rd?n sonra e.?. 1552 ci ild? is? hiksosların muqavim?tini F?l?stind? ?aruhena yaxınlı?ında qırmı? olur. Bel?likl? Q?dim Misirin parlaq "Yeni dovru" ? Q?dim dovr (e.?. 1552-1069) ba?lanmı? olur. Butun nubiylil?rin v? Tetian usyanlarını yatirdaraq oz sulal?sinin hakimiyy?tini butun Misird? b?rq?rar etmi? olur. Yaxmosun v?fatından sonra azya?lı o?lu I Amenhotep (e.?. 1527-1506) anası Ahmos-Nefertarinin q?yyumlu?unda hakimiyy?t? g?lmi? olur. I Amenhotep yerin? x?l?f qoymamı? oldukd?n sonra, onun anası Ahmos-Nefertari taxta qızı Mutnofretin ?rini, kur?k?ni Tutmosu oturdur. I Tutmosun olk?nin ?imalında aparmı? oldu?u irimiqyaslı yuru?l?r n?tic?sind? Yaxın ??rq , F?l?stin v? Suriya talan edilmi?, F?rat cayına q?d?r ?razil?r q?sb edilmi? olur. "Yeni dovrd?" moht???m tikilil?rin in?asına bir o q?d?r d? fikir verilm?mi?dir. Dem?k olar ki bu dovrd? hec bir ehram tikilm?mi?dir. Fironların d?fni ?sas?n ucuz ba?a g?lin?n daldalı qayalıqlar arasında v? ya ma?aralarda h?yata kecirilmi?dir. XVIII sulal? fironları dunyada aparıcı rola malik olmu?durlar. Carica Hacepsutun hokmranlı?ı zamanında (e.?. 1489-1468) Q?dim Misirin dirc?li?i sona catmı? olur. O, imperiyanın s?rh?dl?rini geni?l?ndirmi?, ??xs?n Nubiya v? F?l?stin uz?rin? yuru?l?rd? doyu??r?k i?tirak etmi?dir. Hiksonlar t?r?find?n da?ıdılmı? Luksor v? Karnak abid? v? monumentl?rini b?rpa etdirmi?dir. Qon?u m?ml?k?tl?rl? ticar?ti inki?af etdirmi?dir. Bu dovru h?m d? elm v? m?d?niyy?tin, istehsal vasit?l?rinin (ufuqi toxuculuq d?zgahlarının kutl?vi t?tbiqi) intibah dovru adlandırmaq olar. Deyr ?l-B?hrid?ki goz?l memarlıq abid?si olan Coser-Coser m?b?di m?hz bu dovrun m?hsuludur. Hacepsutun x?l?fi III Tutmos (e.?. 1468-1436) z?man?sinin qudr?tli fateh-fironu ? Q?dim dunyanın Napoleonu kimi xatırlanır. Anal?ı v? eyni zamanda xalası (bibisi) Hacepsutun v?fatından sonra III Tutmos taxta oturduqdan d?rhal sonra F?l?stin v? Suriya uz?rin? yuru?l?r? ba?lamı? olur. Bu dovrd?, III Amenofisin zamanında Tebenin Amun rahibl?ri movqel?rini daha da mohk?ml?ndirmi? olurlar. Car Memfizd?ki kohn? iqam?tgahına qayıdaraq, dig?r tanrılara: Hathor , Mut , Sobek v? Aton inaclarını b?rpa etmi? olur. Exnaton (e.?. 1372 ? e.?.1354) atası III Amenhotepin olumund?n sonra XVIII sulal?nin IX fironu olur. Bu dovrd? Misird? hakim inanc ba? tanrı hesab olunan Amona inam idi v? Amon rahibl?ri hakimiyy?td? irad? sahibi idil?r. Fironlar h?r hansı bir i?? ba?lark?n mutl?q kahinl?rin onc?gorm?l?rini v? fikirl?rini n?z?r? alırdılar. Lakin butun bunlara baxmayaraq h?l? d? tam bilinm?y?n s?b?bl?rd?n IV Amenhotep hakimiyy?tinin ilk ill?rind? dig?r yaradıcıları inkar ed?r?k, yalnız Gun?? tanrısı Atonu t?k yaradıcı kimi q?bul edir v? verdiyi qanunla xalqın da buna ?m?l etm?sinin vacibliyini bildirir. Karnak m?b?dl?rini ba?layaraq Amon kahinl?rini v?zif?d?n uzaqla?dıran Amenhotep e.?. 1366-cı ild? Amona sitayi?in guclu oldu?u Fiva ??h?rini t?rk edir v? indiki Tel ?l-Amarna ??h?rind? yeni ibad?t m?rk?zi yaradır. Yeni inancın ??r?fin? h?min m?rk?zi Axetaton, y?ni "Gun?? ufuqu" adlandırır. Oz adı ? Amenhotep "Amon m?mnundur" m?nasını verdiyi ucun onu d?yi?dir?r?k Exnaton ? "Gun??? s?rf?li" qoyur. Firon Exnatonla yana?ı onun ail? uzvl?ri v? saray ?yanları da adlarını d?yi?irl?r v? getdikc? Atona inam geni?l?nir.

Lakin Exnaton e.?. 1347 ci ild? oldukd?n sonra onun oz rahibi Eye v? s?rk?rd?si v? Exnatonun azya?lı x?l?fi Tutanhatonun (sonralar adı d?yi?diril?r?k Tutanhamon (e.?. 1347?1337) edilmi?dir) regenti Horemheb t?r?find?n Aton kultu- Atonizm qada?an edilir. Paytaxt t?z?d?n Fiv ??h?rin? kocurulur. Exnaton donmu? ? heresi ( yun. α?ρεσι? , hairesis ?secim, ba?qa secim") elan edilir.

G?nc Tutanhamunun t?l?sik olumu XVIII sulal?nin sona yetm?si il? n?tic?l?nmi? olur. Hakimiyy?t onc? Eyey? , sonra is? Haremhabın (e.?. 1333?1305), daha sonra e.?. 1292 ci ild? is? qocaman v?zir I Ramzesin (e.?. 1305?1303) v? onun x?l?fi I Setinin (e.?. 1303?1289) ?lin? kecir. I Ramzes v? s?rk?rd? Haremhabın s?yl?ri n?tic?sind? I Seti il? XIX sulal? hakimiyy?ti b?rq?rar olur. Bu dovr misirlil?rl? hettl?r arasında Suriya u?runda c?ki?m? yuks?k h?dd? catmı? olur. Hokmranlı?ının ilk ill?rind? e.?. 1290 ci ild? Suriya v? Liviya uz?rin? h?rbi yuru?l?r kecırmi?dir. I Seti oldukd?n sonra yerin? o?lu II Ramzes (e.?. 1289?1224) kecmi? olur. II Ramzes e.?. 1284 cu ild? Kade? doyu?und? misir ordusunu hettl?rin t?l?sind?n qurtarma?a n?sib olur. T?krar?n e.?. 1270/1269 cu ill?rd? hettl?r uz?rin? hucum ed?r?k hett carı III Hattu?ili sulh muqavil?sin? vadar edir. Bu sulh sazi?i gunumuz? q?d?r g?lib cıxmı? ?n q?dim sazi?l?rd?n biri sayılır. II Ramzes z?man?sinin qurucu fironlarından sayılır. O, bir cox m?b?dl?rin o cuml?d?n ?bu Simbelin , Per-Ramzes iqam?tgahının sifari?cisi olmu?dur.

II Ramzesd?n sonra Misirin getdikc? suqutu ba? verir. Tarixi s?n?dl?rd? bu "D?niz xalqlarının" Balkanlardan, Kicik Asiyadan koc etm?l?ri il? ?laq?l?ndirilir. II Ramzesin on ucuncu o?lu Merenptah (e.?. 1224?1204) "D?niz xalqlarına" qar?ı d?niz doyu?l?rind? muqavim?t gost?rmi?dir. Lakin v?ziyy?tin sabitl??m?si XX sulal? fironu Setnaxın (e.?. 1186?1069) hakimiyy?ti dovrund? mumkun olur.

XX sulal?nin ilk fironu Setnax haqqında cox az m?lumat vardır. Onun x?l?fi III Ramzes (e.?. 1184?1153) "D?niz xalqlarının" qo?un v? donamnasını v? onların liviyalı mutt?fiql?rini m??lub etmi?dir. III Ramzesin ılumund?n sonra butun sulal? fironları Ramzes adlandırılma?a ba?lanılmı?dır. Bu sulal? Ramzesl?r d? adlandırılmı?dır. E.?. 1069 cu ild? XI Ramzesin ılumu il? XX sulal? suqut etmi? olur v? e.?. 1069-664 cu ill?ri ?hat? ed?n Ucuncu aralıq zaman k?siyin? kecmi? olur.

• Beckerath, J. von. Chronologie des agyptischen Neuen Reiches. Hildesheim, 1994 (Hildesheimer Agyptologische Beitrage, 39). ISBN 3-8067-8132-X

• Б. А. Тураев, Древний Египет, Издательство: Огни, 1922 г.
• Az?rbaycan Sovet Ensiklopediyası VI cild, s?h. 596-599, Bakı, 1982
• Rauf A?ayev . Misir. "Elm". Bakı, 2000. ISBN 5-8066-1189-2

• Entsprechender Fachartikel in: Michaela Bauks/Klaus Koenen (Hgg.), Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), 2007ff.