Q?dim tarix? malik olan v? el arasında geni? yayılmı? bayramlardan biri d? Xıdır ?lyas v? ya Xıdır N?bi adlandırılan m?rasimdir. Bu bayram bir-birind?n cuzi f?rql?rl? dem?k olar ki, Az?rbaycanın butun bolg?l?rind? kecirilir. Xıdır ?lyas ad?t?n t?bi?tin oyanması, otların cuc?rm?si, axar suyun t?mizl?nm?si v? s. t?bii prosesl?rl? mu?ayi?t edilir. T?dqiqatlarda Xıdır N?bi bir ??xsiyy?t olaraq "suyun, kul?k v? havanın himay?cisi" kimi t?qdim olunur ^[1] , Xızır pey??mb?rl? eynil??dirilir.

D?d? babadan qaydadır ki, h?r il qı? yarı olanda Boyuk Cill?yl? Kicik Cill? arasında Xıdır bayramı keciril?rdi. B?zi yerl?rd? Xızır N?bi, b?zi yerl?rd? is? Xıdır ?lyas adı il? tanınan bu el bayramı ot?n ?yyamlarda boyuk t?mt?raqla qeyd olunardı. Kohn? ki?il?rin hesabına gor? Kicik Cill?nin ?vv?lind?, indiki vaxtla goturdukd? t?qrib?n fevralın 1-ci ongunluyu ?rzind? ax?am ??r qarı?andan sonra u?aqlar, cavanlar bir yer? topla?ar, d?st?l?nib Xıdır n??m?si oxuya-oxuya qapıları doy?r, Xıdır adına pay yı?ardılar. ^[2]

Ba?qa m?nb?l?rd? is? h?min gec?nin ?kinci Cill?nin qurtarmasına 2-5 gun qalmı? kecirildiyi bildirilir. V? h?min bu m?rasim "Xıdır N?bi" bayramı adlandırılır.

Kicik Cill?nin cıxması munasib?til? keciril?n Xıdır N?bi bayramı h?m d? q?dim ?kincilik goru?l?ri il? ?laq?dardır. Uc gund?n ibar?t olan Xıdır N?bi bayramının birinci gunu torpaq t?rif olunardı. Torpa?ın ustund? od qalanardı ki, torpa?ın n?f?si qızınsın. Ba?lar t?mizl?n?r, cor-cop, x?z?l yı?ılıb yandırılardı. Bayramın ikinci gunu evd?ki h?r okuzun adına uc duzsuz komb? bi?irilib okuzl?rin qarnının altından diyirl?y?r v? oxuyardılar:

Xıdır N?bi, Xıdır Ilyas
Bitdi cic?k, oldu yaz!

Bayramın ucuncu gunu cutcu v? ?kincinin ??xsind? torpa?ı bec?r?n, ?um ?umlayan, ?kin ?k?n ?m?kcil?r t?rif olunardı. Boz at uz?rind? g?l?c?k Xıdır N?binin ?lind? od olaca?ı guman edil?rdi. Onun torpa?ı isid?n, odla yana?ı gun?? v? su, adamlara sa?lamlıq g?tir?c?yi du?unul?rdi. M?rasimd? ?kinci, cutcu v? sayacı n??m?l?ri oxunar, "Xıdır N?bi"y? n??m?l?r, ?erl?r qo?ulardı. Bayramın h?r uc gunund? cavanlar ?kin yerl?rind?n kecib Xıdır N?bini axtarma?a ged?rdi. Onlara "Xıdırcı" dey?rmi?l?r. Xıdırcılar hava i?ıqlanmazdan ?vv?l ?ll?rind? ?am Xızırın dalınca ged?r v? n??m?l?r oxuyardılar.

Bu bayram dem?k olar ki, butun turk xalqlarında kecirilir. Daha cox Xıdırell?z, Hıdırell?z bayramı adı il? tanınır. Hıdırell?z boyuk coxluqla Anadolu v? Balkan turkl?ri arasında qeyd edilm?kd?dir. Q?dimd?n Ruzi-Hızır (Xızır gunu), y?ni Xıdırell?z xalq arasındakı inama gor? Xızırla Ilyasın bir araya g?lm?si xatirin? kecirilir. Bu bayram yeni t?qvim? gor? h?r il 6 mayda qeyd olunur. Julyen t?qvimin? gor? is? 23 aprel? du?ur. Turkiy?d? q?dim t?qvim? gor? il ikiy? bolunur. 23 apreld?n (6 may) 28 Oktyabr? (8 Noyabr) q?d?r 186 gun Hızır gunl?ri adıyla yaz m?rasimi, bu tarixd?n t?krar 23 Aprela (6 may) q?d?r davam ed?n 179 gun d? Noyabr gunl?ri adıyla qı? movsumu meydana girir. Ba?qa bir fikr? gor? Xızır N?bi bayramı iranlıların Novruzundan be? h?ft? ?vv?l, y?ni ?ubat ayının ortalarına t?saduf edir. Bunun q?dim on iki heyvanlı Turk T?qvimind?ki ilba?ı il? eyni oldu?unu, dolayısı il? bu bayramın ?slind? q?dim turkl?rin yeni il bayramı hesab edildiyini gost?r?n m?nb?l?r var ^[3] .

Bu bayram Az?rbaycanda Xızır N?bi bayramı, ?randa ?hli-haqq zumr?l?ri arasında Zati Mutlaq ( Ali) ??r?fin? ?li-Heyd?r adıyla, T?briz ?trafındakı Qızılba?lar zumr?sind? is? yen? d? Xızır N?bi bayramı adı il? tanınır ^[4] .

Yuxarıda deyil?nl?rd?n d? gorunduyu kimi h?min bayramın kecirilm?si, qeyd olunma tarixi s?b?bl?rind? muxt?liflik olsa da n?tic?d? keciril?n m?rasiml?r, icra olunan ad?tl?r sonda birl??ir.

Xızır N?bi bayramının n? vaxtdan b?ri kecirildiyi tam m?lum olmasa da onun turk xalqları arasında geni? yayıldı?ına ?ubh? yoxdur. Xızır N?bi bayramı yuxarıda dediyimiz kimi Novruz bayramından ?vv?l kecirilir. ?slind? is? butun Novruz bayramı ?r?f?si c?r??nb?l?rl? birlikd? Xızır pey??mb?rin adı il? ba?lıdır. Xızırın yazın g?li?i ? 4 ussur: su , od , torpaq , hava il? ba?lılı?ına inanan xalq onu o q?d?r ilahil??dirmi?dir ki, h?yatın ba?lan?ıcı kimi goturul?n unsurl?ri m?hz onun adı il? ba?layır.

Xalqın Xızır pey??mb?r? olan inamı o h?dd? malikdir ki, bu ad insanların and yerin? cevrilmi?dir. "Xızır Ilyas haqqı", "Xızıra and olsun", "Xıdır Zindi babaya and olsun" v? bu s?pkili dig?r andlar xalqın m?h?bb?t v? inamından do?mu?dur. B?zi alqı?lar da m?hz Xızır pey??mb?rin adı il? ba?lıdır. M?s?l?n, "Xıdırın dil?yi ustund? olsun", "Xıdır N?bi kom?yin olsun", "Xıdır N?bi hayına yetsin", "Xıdır N?bi kom?k ?lini ustund?n ?skik el?m?sin", "Xızır kom?yin? yetsin", "Xızır s?ni dardan qurtarsın", "Xızır s?ni yolda qoymasın", "Xızıra rast g?l?s?n", "Xızır payını versin", "Xıdırzind? dil?yini q?bul etsin", "Xıdırzind? dil?yini xeyir? yazsın", "Xıdırzind?y? apardı?ın qurban s?nin arzunu versin" ^[5] .

Az?rbaycan folklorunda Xızırla ba?lı inamlar da sayca ustunluk t??kil edir. Eyni zamanda h?min inamları cox?ax?li d? adlandırmaq olar. M?s?l?n, "Tut a?acını qurumamı? k?sm?k gunahdır". Deyil?n? gor? bu a?acı Xızır pey??mb?r ehsanlıq ucun ?kib ^[6] . Yaxud "Xızır gec?si" pey??mb?r hansı qapıdan oz bu?da payını apararsa, h?min il o evin ruzisi artar, bin-b?r?k?ti olar. ^[7]

Berqama, Balık?sir v? T?kirda?ı bolg?l?rind? Xıdırell?z gunu tarladan toplanan cic?kl?ri qaynadaraq suyundan icm?k x?st?l?r? ??fa sayılır. Bu sudan 40 gun boyunca gun?? cıxmamı?dan ?vv?l goz? surtm?nin g?nclik, goz?llik v? uzunomurluluk ver?c?yin? inanırlar ^[8] . Bundan ba?qa c?m?nlikd?n toplanan yeyil? bil?n otlarla cor?k v? bazlamaların bi?irilm?sinin d? d?rd? d?va oldu?una, Xıdırell?z gec?sind? butun sulara nur yayıldı?ı ucun bu gec? suya gir?nl?rin x?st?liyinin aradan qalxaca?ına inanılır ^[9] .

• Babayeva Xalid?. Az?rbaycan folklorunda Xızır N?bi (?lyas) obrazı, turk folkloru kontekstind? (monoqrafiya) . Bakı: "Ca?ıo?lu", 2013.
• Solmaz M?h?rr?mova - Xızır ?lyas xalq bayramı haqqında . "Musiqi dunyası" jurnalı.