Muharib? b m r
H?rbi tarix
Muharib? dovrl?ri
?n q?dim tarix muharib?l?ri · Q?dim dovr muharib?l?ri Orta ?sr muharib?l?ri · Barıt muharib?l?ri S?naye muharib?l?ri · Muasir muharib?l?r
Doyu? meydanları
Hava doyu?l?ri · ?nformasiya muharib?l?ri Quru qo?un doyu?l?ri · D?niz muharib?l?ri Kosmos muharib?l?ri · H?rbi itkil?r ·
Silahlar
Zirehli ma?ınlar · Artilleriya Bioloji silahlar · Suvari qo?unları Kimy?vi silahlar · Elektron silahlar Piyada · Nuv? silahı Psixoloji silah
H?rbi taktika
Gucd?n salma taktikası · Partizan muharib?si Manevr muharib?si , o cuml?d?n Bliskriq Muhasir? · S?ng?r muharib?si
H?rbi strategiya
?qtisadi muharib? · Nuv? strategiyası
Silahlı Quvv?l?rin strukturu
Silahlı Quvv?l?rin strukturu · H?rbi rutb? ?ablon:Birl??mi? strateji komandanlıq
H?rbi logistika
H?rbi avadanlıq · Materiallar H?rbi t?minat
Dig?r
Muharib? cinay?tl?ri · Soyuq muharib? (d?qiql??dirm?)
H?rbi siyahılar
Doyu?l?rin siyahısı · Komandanların siyahısı H?rbi ?m?liyyatların siyahısı · Muhasir? siyahısı H?rbi n?z?riyy?cil?rin siyahısı · Muharib?l?rin siyahısı H?rbi cinay?tl?rin siyahısı · Silahların siyahısı H?rbi yazıcıların siyahısı

V?t?nda? muharib?si eyni dovl?t (v? ya olk? ) daxilind? mut???kkil qruplar arasında olan muharib?dir . Bir t?r?fin m?qs?di olk?y? v? ya bolg?y? n?zar?ti ?l? kecirm?k, bir bolg? ucun must?qilliy? nail olmaq v? hokum?t siyas?tini d?yi?dirm?k v? ya devirm?k ola bil?r. Bu termin eramızdan ?vv?l 1-ci ?srd? Roma Respublikasının muxt?lif v?t?nda? muharib?l?rin? istinad etm?k ucun istifad? edil?n kalka lat. bellum civile sozund?ndir.

Muasir v?t?nda? muharib?l?rinin ?ks?riyy?ti k?nar quvv?l?rin mudaxil?si n?tic?sind? ba? verir. Amerikalı professor, politoloq Patrik M. Reqan " V?t?nda? muharib?l?ri v? xarici gucl?r" (2000) kitabında qeyd etmi?dir ki , ?kinci Dunya Muharib?sinin sonu il? 2000-ci il arasında 138 dovl?tdaxili munaqi??nin t?xmin?n ucd? ikisi beyn?lxalq mudaxil? il? h?yata kecirilib. V?t?nda? muharib?l?ri coxlu sayda insan itkisi v? ?h?miyy?tli resursların istehlakı il? n?tic?l?n? bil?r.

20-ci ?srin birinci yarısında eyni vaxtda be?d?n cox v?t?nda? muharib?si ba? verm?diyi halda Soyuq Muharib?nin sonuna yaxın 20-d?n cox eyni vaxtda v?t?nda? muharib?si ba? verdi. 1945-ci ild?n b?ri v?t?nda? muharib?l?ri 25 milyondan cox insanın olumu, milyonlarla insanın m?cburi kockun? cevrilm?si il? n?tic?l?nib. V?t?nda? muharib?l?ri cox vaxt iqtisadi coku?l? n?tic?l?nir.

Formal t?snifat [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Stanford Universitetinin v?t?nda? muharib?l?ri uzr? mut?x?ssisi Ceyms Firon v?t?nda? muharib?sini "m?rk?zd? v? ya regionda hakimiyy?ti ?l? kecirm?k v? ya hokum?tin siyas?tini d?yi?dirm?k m?qs?di da?ıyan mut???kkil qruplar arasında olk? daxili ?idd?tli munaqi??" kimi t?rif edir. Dig?r aliml?r v?t?nda? muharib?sini "h?rbi ?m?liyyatların ba?lan?ıcında umumi hakimiyy?t? tabe olan t?r?fl?r arasında tanınmı? suveren qurumun s?rh?dl?ri daxilind? ged?n silahlı doyu?" kimi t?rif edir. ^[1] V?t?nda? i?ti?a?ının v?t?nda? muharib?sin? cevrilm?sinin intensivliyi aliml?r t?r?find?n mubahis?l?ndirilir. B?zi politoloqlar v?t?nda? muharib?sini 1000-d?n cox itki kimi t?yin edir, dig?rl?ri is? h?r t?r?fd?n ?n azı 100 n?f?rin olması lazım oldu?unu bildirir. Munaqi?? aliml?rinin umumi g?ldikl?ri fikr? gor?, onlar v?t?nda? muharib?l?rini ild? 1000-d?n cox munaqi?? qurbanlarının olması il? t?snif edirl?r. Bu nisb?t, m?s?l?n, ?kinci Sudan V?t?nda? Muharib?sind? v? Kamboca V?t?nda? Muharib?sind? oldurul?n milyonların kicik bir hiss?sidir, lakin ?imali ?rlandiya munaqi??si v? Afrika Milli Konqresinin C?nubi Afrika Respublikasında Aparteid dovrund?ki mubariz?si kimi bir nec? boyuk munaqi??l?ri istisna edir. ^[2]

?ld? 1000 itki meyarına ?sas?n, 1816-cı ild?n 1997-ci il? q?d?r 213 v?t?nda? muharib?si olub, onlardan 104-u 1944-cu ild?n 1997-ci il? q?d?r ba? verib. ^[3]

Cenevr? Konvensiyalarında “v?t?nda? muharib?si” termini konkret olaraq mu?yy?n edilmir; lakin "beyn?lxalq xarakter da?ımayan silahlı munaqi??d?" t?r?fl?rin ohd?likl?rini t?svir edir. Bura v?t?nda? muharib?l?ri daxildir, amma Konvensiyaların m?tnind? v?t?nda? muharib?sinin konkret t?rifi verilmir.

Buna baxmayaraq, Beyn?lxalq Qızıl Xac Komit?si (BQXK) Cenevr? Konvensiyalarına ??rhl?ri vasit?sil? mu?yy?n aydınlıq g?tirm?y? calı?mı?dır. Muvafiq olaraq, ??rhl?rd? Cenevr? Konvensiyasının muxt?lif ??rtl?ri n?z?rd? tutulur; ??rhd? is? qeyd edilir ki, bunlar s?rt ??rtl?r kimi ??rh edilm?m?lidir. BQXK- nın oz ??rhind? sadaladı?ı ??rtl?r a?a?ıdakılardır: ^[4]

1. De-yure Hokum?t? qar?ı usyan ed?n T?r?fin mut???kkil h?rbi quvv?y?, onun h?r?k?tl?rin? cavabdeh olan, mu?yy?n ?razi daxilind? f?aliyy?t gost?r?n v? Konvensiyaya horm?t v? horm?tin t?min edilm?si vasit?l?rin? malik olan orqana malik olması.
2. Qanuni Hokum?tin h?rbi olaraq t??kil edilmi? v? milli ?razinin bir hiss?sin? sahib olan usyancılara qar?ı nizami h?rbi quvv?l?r? muraci?t etm?k m?cburiyy?tind? olması.
3. (a) de-yure Hokum?tin usyancıları doyu??n t?r?f kimi tanıması; v? ya

b) usyancıları yalnız bu Konvensiyaya gor? doyu??n t?r?f kimi tanıdı?ını; v? ya

(c) munaqi?? beyn?lxalq sulh? t?hluk? yaradarsa sulhun pozulması v? ya t?cavuz aktı kimi T?hluk?sizlik ?urasının v? ya Birl??mi? Mill?tl?r T??kilatının Ba? Assambleyasının gund?liyin? q?bul edilm?si.

1. (a) usyancıların dovl?t xususiyy?tl?rin? malik oldu?unu iddia ed?n bir t??kilata sahib olması.

(b) qiyamcı t?r?fin milli ?razinin mu?yy?n bir hiss?sind? ?hali uz?rind? faktiki hakimiyy?tinin olması.

(c) silahlı d?st?l?rin mut???kkil bir hakimiyy?tin r?hb?rliyi altında h?r?k?t etm?si v? muharib? qanunlarına riay?t etm?y? hazır olması.

(d) usyan ed?n t?r?fin Konvensiyanın mudd?alarına ?m?l etm?y? razı olması.

S?b?bl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

V?t?nda? muharib?l?ri bar?d? 2017-ci il t?dqiqatlarına gor? uc ?sas s?b?b gost?rilir: f?rdl?rin oz m?nf??tl?rini maksimuma catdırmaq ist?yin? ?saslanan tamah ?saslı s?b?bl?r , sosial-iqtisadi v? ya siyasi v?ziyy?t? cavab olaraq munaqi??y? ?saslanan ?ikay?t? ?saslanan s?b?bl?r v? ?dal?tsizlik v? zorakı s?f?rb?rliyi aradan qaldırma?a yon?lmi? imkanlara ?saslanan s?b?bl?r . T?dqiqata gor?, v?t?nda? muharib?sinin ba?lamasının ?n ?traflı izahı Ceyms Firon v? David Laitinin 2003-cu ild? yazdıqları ing. American Political Science Review adlı m?qal?d? furs?t yarandı?ı zaman muharib?nin ba?lanmasına ?saslanan izahatdır. ^[5]

Dig?r s?b?bl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Sovd?l??m? probleml?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

V?t?nda? muharib?si il? parcalanmı? bir dovl?td? r?qab?t aparan t?r?fl?r cox vaxt qar?ı t?r?fin muharib?y? son qoymaq ohd?liyin? olan inama malik olmurlar. ^[6] Ohd?lik probleml?ri davamlı sulh sazi?inin qar?ısını ala bil?r, cunki onlar g?l?c?kd? sovd?l??m?ni ba?a catdıra bilm?y?c?yini bilirl?r. ^[7] Dovl?tl?r tez-tez sovd?l??m?l?ri, mubahis?l?ri h?ll ed?n v? sulh yolu il? h?lli t?min ed?n guclu siyasi v? huquqi institutların olmaması s?b?bind?n munaqi?? t?l?l?rind?n (t?krarlanan v?t?nda? muharib?si munaqi??l?ri) xilas ola bilmirl?r.

?dar?etm? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Politoloq Barbara F. Valter t?klif edir ki, muasir v?t?nda? muharib?l?rinin ?ks?riyy?ti ?slind? liderl?rin ictimaiyy?t qar?ısında hesabat verm?diyi, siyas?td? ictimai i?tirakın z?if oldu?u v? informasiyanın ??ffaflı?ının olmadı?ı zaman yaranır. Valter iddia edir ki, bu m?s?l?l?r lazımi qaydada d?yi?dirildikd?, onlar qurulmu? hokum?ti xalqa daha yax?ı xidm?t etm?y? m?cbur edir. Onun fikrinc?, bir mill?tin institutsionalla?masının ?n yax?ı numun?si idar?ciliyin gucudur. Yoxsulluq s?viyy?si is? t?krar v?t?nda? muharib?si ?ansının bir nomr?li gost?ricisidir.

H?rbi ustunluk [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?halinin yuks?klikl?rd? s?p?l?nm?si v? da?lıq ?razinin olması munaqi?? ?ansını artırır. Bu amill?rin h?r ikisi usyancıların xeyrin?dir, cunki s?rh?dl?r? do?ru s?p?l?nmi? ?haliy?n?zar?t m?rk?zi bolg?d? c?ml??mi? ?haliy? n?zar?t etm?kd?n daha c?tindir, da?lar is? usyancıların sı?ınacaq axtara bil?c?yi ?razi hesab olunur. ^{[8] [9]}

?nsanların sayı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

V?t?nda? muharib?si riskinin artmasına s?b?b olan amill?rd?n biri d? ?halinin sayıdır. V?t?nda? muharib?si riski olk?nin ?halisinin sayı il? t?xmin?n mut?nasib olaraq artır. ^[10]

Yoxsulluq [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Yoxsulluq v? v?t?nda? muharib?si arasında ?laq? boyukdur. B?zi ara?dırmalar gost?rir ki, adamba?ına du??n g?liri a?a?ı olan bolg?l?rd? v?t?nda? muharib?si ehtimalı daha yuks?kdir. Yoxsulluqdan munaqi??y? do?ru ged?n v?ziyy?t ara?dırmalarda sistematik ??kild? subut edilmi?dir.

B?rab?rsizlik [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Tarix?n b?rab?rsizlik s?viyy?sinin yuks?k olması v?t?nda? muharib?si ehtimalının artmasına s?b?b olub. Must?ml?k?ciliyin v? ya ?halinin sayının v?t?nda? muharib?si riskini artırdı?ı bilindiyind?n, must?ml?k?cil?r il? ?hali arasında s?rh?dl?rin yaradılması v? must?ml?k?cil?rin pis r?ftarından yaranan narazılıq v?t?nda? munaqi??l?rinin yaranma s?b?bl?rd?n biridir.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• Royal Air Force Doctrine ? The Nature of War and Armed Conflict
• "What makes a civil war?" , BBC News, 20 April 2006